بخشی از مقاله
چکیده
شهرنشینی مجموعه ای از قانونمندی های حاکم بر زندگی افراد جوامع شهری است که بدون حاکمیت این قانونمندی ها، زندگی شهرنشینی به واقعه ای تلخ، غیر قابل تحمل برای پیر و جوان خواهد شد. امروزه یکی از کارآمدترین ساز و کارهای مدیریت شهری برای رسیدن به مناسبات اجتماعی مطلوب و کاهش هزینه های وارده بر شهر توجه به وضع موجود و برنامه ریزی برای ارتقای فرهنگ شهرنشینی در بین شهروندان است، که این امر ضرورت شناخت وضع موجود در شهرها را برای برنامه ریزی های کارآمد و دقیق دوچندان کرده است، پس با توجه به اهمیت موضوع هدف اصلی پژوهش حاضر آینده نگری و شناخت شهر اردبیل در راستای تحقق مدیریت کارآمد برای این شهر می باشد. برای رسیدن به این هدف با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی وضع موجود شهر اردبیل مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت نتایج پژوهش نشان می دهد با شناخت کامل و دقیق خصوصیات مختلف این شهر از قبیل رشد و توسعه فیزیکی، جمعیتی و اجتماعی، مهاجرت، عوامل طبیعی، از ادوار گذشته تا کنون می توان برنامه ریزی کارآمد و مفیدی را در راستای بهبودی و مدیریت کارآمد این شهر ارائه داد.
واژه های کلیدی: روند شهرنشینی و شهرسازی، توسعه فیزیکی، شناخت وضع موجود- شهر اردبیل
* نویسنده مسئول مقاله
1
-1 مقدمه
در سال های آتی بیشتر مردم جهان در شهرها سکونت خواهند کرد. در سال1950 فقط31 درصد از جمعیت جهان در شهرها ساکن بودند و این رقم در سال 1955به 45درصد رسید. در سال2000، از هر دو نفر، یک نفر در شهرها سکونت داشت و بیشتر این رشد در شهرهای کوچک و میانه اندام بود.
"رشد شهری در نفس خود خصلتی سرکش دارد. لذا نیازمند مهار و هدایت است سیاست گذاری رشد شهری، مسئولیتی خطیر است. زیرا از یک طرف باید به زدودن نابسامانی ها بپردازد و از طرف دیگر با هدایت عقلانی ساخت وسازها از بروز و پیدایش ناهنجاریها به ویژه از ابعاد کالبدی آن جلوگیری نماید"(حمیدی، 1386ص .(1 مطالعه و بررسی توسعه فیزیکی شهر به منظور درک مسائل شهرگرایی و پیدایش راه حل های مناسب جهت برقراری یک روند توسعه متعادل شهری، همراه با امکانات موجود شهری و امکانات مالی و رفتار روانشناختی شهرنشینان است. زیرا شهر موجود را نمی توان به حال خود رها کرد تا هر شکلی که می خواهد به خود بگیرد بلکه باید فضای کافی را برای توسعه و گسترش شهر در نظر داشت. تا توسعه و رشد سبب تراکم جمعیت، فعالیت ها، و ساختمان ها در یک منطقه مشخص نشود. با توجه به رشد سریع شهرها و توسعه روزافزون شهرنشینی نیاز به حداقل دو برابر مساحت کنونی برای شهر در قرن آینده قطعی می باشد اگر چه رشد درون شهری می تواند بخشی از این نیاز را مرتفع نماید، اما توسعه غالباً در حومه شهرها اتفاق می افتد، جایی که توسعه کاربری های نا اندیشیده زمین نه تنها باعث تخریب زمین های مرغوب و از بین رفتن اکوسیستم های حساس می
گردد بلکه به دنبال خود هر دو محیط طبیعی و مصنوعی را دچار بحران می سازد برای هدایت وکنترل چنین توسعه هایی مشخص نمودن جهات مطلوب توسعه، مکان های صحیح زمین و اعمال سیاست های حفاظت در راستای اهداف اجتماعی و اقتصادی نیاز به برنامه ریزی های شهری دارد(اینانلو، 1388ص.(52
توسعه شهرها، تامین نیازمندی های آنان، چاره جویی برای توسعه های آینده شهر، اتخاذ تصمیماتی که بتواند مشکلات شهری را به حداقل برساند و بلاخره آنکه چگونه رابطه منطقی بین انسان با محیط طبیعی اش حفظ شود به تحولاتی در امر شهرسازی منجر شده است روند شهرنشینی نه تنها در ایران بلکه در هیچ کشوری نمی تواند جدا از مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بررسی شود. روند شهر نشینی و شهرسازی از زمان شکل گیری تا کنون با فراز و نشیب های بسیاری روبرو بوده است این تغییر و تحولات از یک سو متاثر از عوامل و شرایط گوناگون زمانی و مکانی بوده است و باعث ایجاد دگرگونی هایی در شکل و شیوه شهرنشینی و شهرسازی شده است. با نگاه کلی به روند شهرنشینی و شهرسازی می توان دریافت شهرهای ایران که دارای ویژگی های تکامل یافته در پی قرن های متمادی بودند در عرض چند دهه دچار تحولی عظیم شدند آغاز این تحولات از سال1300بود، بعد از آن شهرنشینی و شهرسازی در ایران به پیروی از شرایطی جدید و با تاثیر پذیرفتن از روابطی تازه دگرگون شده و مسیری دیگر را در پیش گرفت.
-2 بیان مسئله
توسعه فیزیکی و رشد جمعیت شهرهای ایران تا چند دهه پیش دارای افزایش هماهنگ و متعادل بوده است در چند دهه اخیر به دنبال تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور، شهرهای ایران دستخوش تحولات چشمگیری گردیده است که شهر اردبیل نیز از این قاعده مثتثنی نبوده است.
با اجرای برنامه های عمرانی و اختصاص بخش عظیمی از درآمد ملی به عمران شهرها از یک طرف و اجرای بعضی سیاست های خاص در قبال دولت باعث گسیختگی روابط شهرها و روستا شده است و همچنین رشد سریع جمعیت شهری ناشی از مهاجرت روستا به شهر، توسعه فیزیکی بی رویه شهر و اضافه شدن مناطق و محله های جدید به محدوده شهرها، گسترش شتابان مشاغل خدماتی و بازرگانی و تحولات بافت کالبدی تحت تاثیر شهرسازی مدرن و اجرای طرح های جدید شهری از جمله این تحولات بوده است این دگرگونی ها به صورت نامتعادل و ناهماهنگ بوده است از طرفی توسعه فیزیکی
2
ناموزون شهرها بیشتر به سیاست های اداری روستا شهر وابسته بوده و بورس بازی معاملات اجتماعی زمین نیز از عوامل اصلی در توسعه فیزیکی ناموزون شهرها به خصوص این شهر محسوب می شود و شهر اردبیل هم از این قاعده مستثنی نبوده که این رشد ناموزون و گسترش فزاینده شهرها از جمله مسائل و مشکلات شهرها امروزی است که به پدیده حومه نشینی منجر شده است که سرعت این تحولات در برخی زمینه ها مدیران و برنامه ریزان شهری را غافل کرده و عدم امکان پاسخ گویی به نیازهای جدید ناشی از این تحولات در بعضی شهرها به ویژه شهر بزرگ آن را به یک مسئله تبدیل کرده است. به تدریج با افزایش مهاجرت روستائیان بر تخلیه روستا به جمعیت شهرها و به تعداد آنها افزوده شد که در شهرها باعث بروز انواع مشکلات زیست محیطی، نابسامانی ها در استقرار جمعیت و استفاده بی برنامه از زمین و امر مسکن دراین شهرها و به ویژه شهر اردبیل شده است. شهر نشینی در سرزمین ما نیز با کشف منابع و استخراج آن شتاب گرفت این منابع درآمد جدید زمینه فروپاشی اقتصاد در جامعه سنتی را فراهم کرد به کشاورزی در اقتصاد ملی نقش حاشیه ای بخشید مرکز استان با جذب بیشترین سرمایه گذاری ها به صورت "جزایر خوشبختی"نمادهای پیشرفت، نردبان های ترقی، جلوه گر شدند و سیل مهاجران را به سوی خود کشاندند، که شهر اردبیل نیز از آن مثتثنی نبوده است.
همچنین بر اثر افزایش مهاجرتها بسیاری از روستا ها خالی از سکنه شده و بسیاری دیگر قسمت های عمده های از جمعیت خود را از دست داده اند در طول همین سال ها مهاجرت جمعیت به نقاط شهری، رشد خودرو و بی برنامه شهرها و توسعه بی رویه شهری پیدایش شهرها و شهرک ها را در نقاطی نه چندان مستعد باعث شده است اعتدال جمعیت بین شهرهای بزرگ و کوچک کشور بهم ریخته و بین تعداد جمعیت نواحی شهری و روستایی فاصله افتاده است
در این زمینه نه تنها اعتدال بین نواحی مختلف شهری و روستایی بر هم ریخته بلکه منابع طبیعی نیز در پاسخگویی به نیاز جمعیت در دیدگاه اجتماعی، اقتصادی و طبیعی ناکارآمد بوده است (اینانلو، 1388ص.(58
-3 روش تحقیق
در مجموع روشی که برای این مقاله استفاده گردیده است روش توصیفی – تحلیلی می باشد. به این ترتیب که ابتدا به استخراج اسناد، مدارک، اطلاعات و آمارهای جمعیتی، مهاجرت، عوامل طبیعی و زیستی، زمین شناسی، آب وهوایی و تغیرات کاربری اراضی شهر اردبیل را مورد بررسی قرار داده و با نقشه ها و عکس های مربوط، به موضوع استناد می شود همچنین نوع پژوهش از نظر هدف کاربردی می باشد.
-4 اهداف تحقیق
رشد سریع جمعیت و به دنبال آن توسعه و گسترش فیزیکی شهرها مسئله تنظیم و هدایت حجم عظیم و توسعه را در زمان حال و برای دهه های آتی مطرح ساخته است و نیاز به ایجاد شرایط اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مناسب برای نسل های آینده را به عنوان مسئله ملی در آورده است. شهر نشینی گرایش و روند رو به رشدی است و آنچه که در این روند اهمیت دارد هدایت صحیح جریان و حل مسائل ناشی از آن است، مشکلاتی که ناشی از گسترش و توسعه فیزیکی شهرها می باشد و باید بررسی و راه حل های مناسب برای آن پیش بینی کرد و در راستای ساماندهی آتی آن تدابیری اساسی برنامه ریزی کرد هدف این پژوهش نیز بررسی و شناخت وضعیت موجود شهر اردبیل در راستای برنامه ریزی و ساماندهی آتی آن می باشد.
3
-5 بررسی و شناخت شهر - شناخت تاریخچه ، علل پیدایش، چگونگی توسعه شهر و روند رشد آن در ادوار گذشته
اردبیل از دیرباز سکونتگاه مردم بوده و این موضوع، مستند بر شواهد و مدارک تاریخی و باستان شناسی می باشد که اکنون نیز آثار باقی مانده بر بستر شهر و اطراف آن گویای این مطلب است. آثاری چون تپه باستانی جمعه مسجد، و تپه زرناس در نزدیکی شهر و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و... طبق شواهد، نخستین مقر شهر اردبیل در اطراف جمعه مسجد است که می توان آنرا اردبیل قدیم دانست که قدمت آن حداقل به دوره سلجوقیان می رسد. شهر اردبیل در اثر حملات نظامی اقوام شمالی، مغول و تیمور و بعد از آن حملات ایلات مستقر در منطقه به شهر و نیز بر اثر زلزله و خصوصیات آب و هوایی، چندین بار تخریب، بازسازی و جابجا شده است.
- وجه تسمیه شهر اردبیل
در آثار نویسندگان قدیم نام اردبیل به صورت های »آرتاویت«، »آرتاویل« و »اردبیل« قید شده است. فردوسی و یاقوت حموی بنای آنرا به فیروز ساسانی نسبت داده اند و آنرا »ماثٍرذلزان فیروز« یا »فیروز گرد« نامیده اند. کسروی اصل آنرا »آرتاویل« و مرکب از دو بخش »آرتا = مقدس« و ویل یا بیل به معنی شهر دانسته است، با این توجیه معنی آن شهر مقدس می باشد.
بنا به روایت تاریخ نویسان قدیم ایران، در دامنه های شرقی کوه سبلان قلعه محکمی بوده به نام »روئین دژ« که کیخسرو به معیت گودرز آن را فتح کرده و شهر اردبیل را در نزدیکی آن بنا کرده است ولی بعضی از مورخین، ساختمان شهر اردبیل را به فیروز ساسانی نسبت می دهند که در دروه ساسانیان و خلفای عباسی و دوره های بعد به عظمت و شکوه رسیده است.
با توجه به شواهد و قراین فوق می توان گفت که ارجاع نام اردبیل به ترکیب اوستایی »شهر مقدس« مستندتر است و قدمت اردبیل بین دو هزار سال (عهد اشکانی) تا پنج هزار سال (سومریان) تخمین زده می شود.
- وضع شهر در دوره های مختلف
درباره تاریخ احداث شهر اردبیل روایت های متعددی از مورخین و جغرافی دانان قدیم بر جای مانده است. حمداله مستوفی بنای شهر اردبیل را به دوره کیانی نسبت داده و می گوید که این شهر توسط کیخسرو، پادشاه کیانی ساخته شده است. برهان قاطع، ساخت این شهر را به فیروز جد انوشیروان نسبت داده و نام قدیمی آنرا فیروز گرد یا شهر فیروز آورده است. ایرانیان قدیم به نوشته لسترنج در کتاب سرزمین های خلافت شرقی آنرا باذان فیروز یا شهر فیروز می نامیدند.
به نوشته آقای بیوک جامعی مطالعات و کاوش های باستان شناسی که از سال 1367 بر روی تپه و مسجد جمعه اردبیل انجام گرفت به شالوده و دیوارهای خشتی دوره اشکانی برخورد شده و این نشان میدهد که اردبیل پیش از دوره ساسانی نیز اهمیت شهری داشته است.
حتی برخی گمانه زنی ها که بر روی تپه های داخل و اطراف شهر انجام گرفت، سفالینه ها و اشیای به دست آمده که قدمت اردبیل را به دو هزار قبل از میلاد می رساند.
اما آنچه بیشتر منابع تاریخی بر آن اتفاق نظر دارند، این است که اردبیل در دوره ساسانیان یکی از دو تختگاه یا پایتخت آذربایجان بوده که پس از ویرانی گنزل یا شنر یا همن تخت سلیمان امروزی به دست هراکلیوس (هر قل) در سال 623- 24 میلادی، به انتقام اشغال و غارت اورشلیم که به وسیله سرداران خسرو پرویز ویران شد اهمیت بیشتری پیدا کرد. ظاهراً بسیاری از گنجینه ها و آتش مقدس برای جلوگیری از دستبرد رومیان به جای دیگر منتقل شدند، با توجه به اینکه مزدک بعد از چیرگی بر قباد از وی خواسته که غیر از سه آتشکده آذر گشسب، آذربرین و آذرفرنبغ بقیه آتشکده ها را از
4
میان بردارد تا از قدرت موبدان و هیربدان کاسته شود، بر این اساس آتشکده آذر فرنبغ همان آتشکده مخروبه ای است که در روستای آتشگاه در شمال سرعین بر جای مانده است.
بدین ترتیب اردبیل از زمانی که ساسانیان با جنگ های طولانی خود باروم، سرزمین های غربی را از دست می دهند اهمیت بیشتری می یابد . اتلاق نام آرتاویل یا شهر مقدس نیز شاید از همین دوره گرفته شده باشد آنچه مسلم است این که شهر اردبیل بطور اخص و برخی شهرها و آبادی های دیگر مانند آتشگاه و برزند به طور اعم دارای اهمیت و ارزش دینی در دوران قبل از اسلام نیز بوده اند.
در دوره بعد از اسلام نیز استمرار یکتاپرستی در پذیرش دین اسلام ادامه داشته و پس از مدتی این شهر همان نقش و عملکرد دینی و مذهبی خود را مجدداً بازیافته و هنوز هم ادامه دارد.
در اوایل دوره اسلامی، اردبیل در میان شهرهای آذربایجان مقام بالایی داشت و این منزلت تا اواخر عباسیان نیز حفظ شد. در کتاب حدود العالم که در سال 372 هـ .ق تألیف شده از اردبیل به عنوان قصر یا مرکز آذربایجان یاد شده که شهری عظیم با برج و بارویی سخت بوده و نعمت فراوان داشته و تختگاه ملکوک آذربایجان بوده است.
شهر اردبیل پس از شکست ایرانیان در جنگ با اعراب در حمله مسلمین به آذربایجان به واسطه پیمانی که با اعراب منعقد شد به دست مسلمین گشوده شد و در زمان خلافت حضرت علی (ع) نیز الاشعت فرماندار آذربایجان ، اردبیل را پایتخت خود قرار داد ولی این شهر به طور دایم پایتخت باقی نماند.
در اوایل قرن دوم اردبیل به تصرف خوزها در آمد و پایتخت آذربایجان به مراغه منتقل شد . از آن پس در اوایل دوره اسلامی پایتخت ایالت گاهی اردبیل و گاهی مراغه بوده است .
اصطخری نیز در کتاب مسالک الممالک که در قرن چهارم هجری نوشته شده اردبیل را مرکز آذربایجان معرفی کرده و می گوید که شهر دارای حصار و چهار دروازه و ساخلو و بازار و مسجدی در میان چهاربازار بوده است.
حمد اله مستوفی در نزهت القلوب از هوای سرد، غله فراوان و آب گوارای اردبیل نامبرده که این آب از کوه سبلان جاری می شود و بر سر کوه، قلعه ای محکم بنام دژیادز بهمن یا روبین دز وجود دارد. به نظر می رسد این دژ یا دز بهمن همان محلی باشد که امروزه بر فراز سبلان به نام سنگ محراب خوانده می شود.
در هر صورت اردبیل تا اوایل قرن هفتم هجری که توسط مغول ها ویران شد، شهری آباد و پرجمعیت بوده است. در سال 617 هجری قمری به وسیله مغولها ویران شد و از آن پس به مدت یک قرن در انزوا قرار داشت.
در نیمه اول قرن هشتم با آمدن شیخ صفی الدین اردبیلی، شهر مجدداً رو به آبادی نهاد. در زمان حمله تیمور با وساطت خواجه علی، شهر از ویرانی نجات یافت و بعدها قبایل و سران آنها مانند استاجلو، روملو، افشار، شاملو و قاجار پشتیبان صفویان در به دست گرفتن قدرت شدند و همین نهضت موجب تشکیل دولت جدید ایران یعنی سلسله صفویه گردید.
-6 چگونگی توسعه شهر اردبیل و روند آن در ادوار گذشته
الف) شناخت کالبدی در دیدگاه اولیه چنی تصور می شود که بنا به برجستگی مذهب شیعی در اردبیل، این شهر عمدتاً در عصر صفویه
شکل گرفته است، اما به رغم تاثرات چشمگیری که حکومت صفوی در ساختار اجتماعی و کالبدی شهر داشته، لاکن با توجه به موارد ذکر شده، نمی توان تردید داشت که روند شکل گیری آن مقاطع و مراحل مختلفی داشته است.
در یک تقسیم بندی کوتاه می توان مراحل شکل گیری شهر را به این صورت در نظر گرفت:
- بنای اولیه شهر تا ورود اعراب و اسلام
- بنای شهر از دوران اسلامی تاعصر صفوی
- بنای شهر از عصر صفوی تا اوایل قرن معاصر
5
هسته اولیه شهر میان دو رود توام با بنای ارگ حکومتی، که به نارین قلعه معروف است، شکل گرفته، وجود آتشکده در محل بنای مسجد جمعه نیز نشانگر موضع اعتقادی و دیانت حاکمات و مردم وقت بوده است.
شکل (1) نارین قلعه (منبع: طرح جامع اردبیل)
