بخشی از مقاله
تذهيب و نگارگري
تذهيب :
تذهيب چنانكه گفته اند از لغت عربي “ذهب “ يعني طلا مشتق شده است و عبارتست از طرح و ترسيم و تنظيم ظريف و چشم نواز نقوش و نگاره هاي گياهي و هندسي در هم تنيده و پيچان كه با چرخشهاي تند و كند و گردشهاي موزون و مرتب و خطوط سيال و روان نقش شده باشند .
فرهنگ معين ذيل كلمه “ تذهيب “ چنين نگاشته شده است :
“ زر گرفتن – زر اندود كردن – زر كاري – طلا كاري “. در كتاب واژه نامه مصور هنرهاي تجسمي برابر با لغت تذهيب آمده است :
:” تزئين نسخه هاي خطي با رنگ طلا و نقوش ظريف گل و گياهي يا هندسي در هم تابيده.“
شايد بهتر آن باشد كه بگوئيم نسخه هاي خطي و كتب دست نويس بستري مناسب براي رويش و شكوفايي “ هنر تذهيب ‘ شدند.
ظرفيتهاي تزئيني و اجرايي نقوش گوناگون تذهيب به حدي بود كه از قرن پنجم و به ويژه اواخر قرن ششم به سرعت به عرصه هنر كاشي سازي راه يافت و سراسر خاك پهناور ايران بزرگ هر مسجد و محراب و گنبد و كتيبه رادر تسخير خود گرفت تا عظمت و معنويت خانه هاي خدا را صد چندان كند . در دوران صفويه نقشهاي عمدتا گياهي (تذهيب ) و گاه نقوش هندسي بر تار و پود فرش ايران نشستند تا شناسنامه كهن و باستاني اين هنر ملي را به تلريخ هنر ايران و جهان معرفي كنند . پس مي توان از تذهيب به عنوان هنري مستقل كه خود توانست پشتوانه شكوفايي ديگر هنرهاي ايراني باشد نيز ياد كرد . در هنرهايي چون كاشي , قالي , قلمزني , منبت , خاتم و پارچه هاي زري و مخمل و …
شايد به دليل همين ارزش و اهميت است كه در سراسر تاريخ تكامل هنر تذهيب از آغاز رسمي آن (تزئين صفحات كتاب خدا و ديگر نسخ معتبر خطي ) گرفته تا اشاعه و استقلال آن بر كاشي و قالي و حتي در ادوار كنوني هميشه و همه جا در منابع مكتوب موجود از مذهبان به عنوان هنر مندان چيره دست و خلاق طراحي ياد شده كه در نقاشي و مصوري نيز مهارت و استادي داشته اند و همواره نامشان با ارزش و احترام ويژه اي در جامعه بر زبان رانده مي شده است.
هنرمند مسلمان ايراني پس از آشنايي و انس و الفت با مفاهيم انساني و اخلاقي و دستورهاي مترقي و انسان ساز قرآن و تعاليم عاليه اسلامي و به چنان اعتقاد و معرفت و ايماني به مباني اسلام دست يافت كه اين بار عاشقانه و به ياد خدا براي رضايت خاطر خدا نقش زد . چنين بود كه به تلاش و كوشش مضاعف دست زد تا عالمي زيبا و بي مثال بيافريند و در واقع مؤمنانه هنر نمايي كند نه به ضروريات اجتماعي. به فرمان دل عاشق خدا و قرآن به ميدا ن هنر نمايي آمده بود تا با هنرخود نشاني از عبوديت و بندگي خداي خود را جاودانه سازد.
به هر تقدير آنچه مسلم و قابل پذيرش است آنكه اسلام به بركت “ قرآن شريف “انگيزه و عامل جوشش دروني و اعتقادي هنرمندان ايراني شد تا ما در تاريخ هنر خود شاهد تولدهنري مقدس و معنوي باشيم.
نگارگري :
از نقاشي دوره اوليه اسلام اطلاع زيادي در دست نيست , به جز آثار معدودي كه در سوريه و عراق و ايران كشف شده اند.ولي همين آثار كافي هستند كه رونق و ارزش نقاشي و تزئينات بر ديوار را در دوره بني اميه و اوايل دوره عباسي آشكار سازند .
در سالهاي 1936 و 1937 و 1939 ميلادي , هيآت اكتشافي موزه مترو پو ليتن در نيشابور در مشرق ايران نمونه هايي از نقاشي و تزئينات ديواري اوايل دوره عباسي را كشف كرد كه فصل جديدي در تاريخ صنايع اسلام گشود . اين نقاشي ها از چند بناي متعدد پيدا شده اند و مي توان آنها را به دو گروه تقسيم كرد : گروه اول نقاشي هاي يك رنگ و گروه دوم نقاشي هايي كه داراي رنگهاي متعدد هستند. يكي از قديمي ترين كتاب هاي خطي مصور دوره مغول نسخه معروف “منافع الحيوان “ابن بختيشوع است كه دركتابخانه مورگان در نيويورك نگهداري مي شود .
زمانيكه سعدي دو اثر خود يعني بوستان و گلستان را به تحرير در آورد براي نقاشي اين شعرها مكتب هرات سبك جديدي ابداع كرد كه متناسب با معني و مفهوم شعرهاي غنايي و عاشقانه بود.
معمولا شكل انسان در اين تصوير ها ظريف و كوچك ترسيم شده , منظره آن كاملا ايراني و تزئيني و داراي افق بلند و جبال اسفنجي است . رنگ آميزي اين تصويرها روشن و هماهنگ است و در مقايسه با نقاشي دوره اوليه مغول رنگهاي جديدي به آن اضافه شده است . تصوير اشخاص با عمامه و كلاه نوك دار از مشخصه هاي نقاشي دوره صفوي است .
“ رضا عباسي “تعداد قابل ملاحظه اي از نقاشي ها و ترسيمات خود را با امضاي خودش باقي گذاشته كه از خصوصيات نقاشي ها و تصويرهاي وي دقت و ملاحظه اي است كه در همه شوون زندگي به عمل آورده است . شيوه نقاشي و ترسيم او تحت تاثير خط و كتابت بود . بدين معني كه نقاشي او متشكل از خطوط منحني و صاف و خطوط كوتاه است .
در قرن هجدهم , نقاشي در ايران رو به انحطاط رفت و نقاشي بر ديوار و نيز مينياتور سازي به پست ترين درجه و تنزل كرد . بيگانگان همه آثار هنري ايران را از قديم ترين دوران تا دوران نفوذشان به يغما بردند و در موزه هاي خود جاي دادند.
هنرمندان ايران را از ديدن آثار استادان بزرگ خود محروم كردند و آنان را از نظر روحي و معنوي , با فقدان هنر اصيل ايراني رو به رو ساختند .
بدينسان نقاشي دوران صفوي بعد از يك عمر طولاني (حدود دو قرن) رو به فنا و نابودي گذاشت .
اواخر حكومت قاجاريه كتاب هاي چاپ سنگي در ايران رواج پيدا كردند . در كتابهايي مانند قمري و طوفان البكاد و جوهري و حمله حيدري نمونه هايي از اين دست را مي توان مشاهده كرد كه به طور مستقل از زندگي امام حسين (ع) و مخصوصا نهضت عاشورا تصويرهايي به صورت طراحي ديده مي شود. در عصر حاضر نيز نمونه هايي از وقايع عاشورا در آثار بعضي از هنرمندان نظير استاد محمود فرشچيان يا استاد محمد باقر آقا ميري و مرحوم استاد محمد پولادي مشاهده مي شوند .
