بخشی از مقاله
زراعت سویا
پيشگفتار
روند رو به رشد جمعيت و نياز جامعه به تأمين كالري مورد نياز از طريق مصرف روغنهاي نباتي ، موجبات توسعه سطوح زير كشت انواع دانه هاي روغني را در كشور ضروري مي سازد و در اين ميان دانه روغني سويا به واسطه روغن مطلوب ، پروتئين زياد و مرغوب ، كنجاله قابل استفاده در تغذيه دام و طيور و همچنين امكان مصرف پروتئين آن در غذاي انسان به صورتهاي مختلف حائز اهميت ويژه و ارزش بسيار است .
شركت توسعه كشت دانه هاي روغني به واسطه مسئوليتي كه در انواع توسعه كشت انواع دانه هاي روغني بر عهده دارد در سه دهه اخير تلاش نموده است اطلاعات مورد نياز جهت شناخت اين گياه را از منابع مختلف جمع آوري و در اختيار علاقه مندان قرار دهد .
هرچند تا كنون نشريه زراعت سويا شش بار از شركت به چاپ و در سراسر كشور توزيع شده است ولي با توجه به تحولات و يافته هاي جديد علمي ، لزوم بررسي و جمع آوري مطالب كاربردي در زمينه اين زراعت بيش از پيش احساس مي شود .
مجموعه حاظر با هدف استفاده كليه علاقمندان به كشت اين دانه هاي روغني تهيه و از دو بخش اساسي تشكيل شده است .
بخش اول شامل مطالب مرتبط با مسائل زراعي اين دانه روغني است كه با استفاده از جديدترين منابع علمي تهيه گرديده و بخش دوم برگرفته از نشريه اطلس بيماريهاي سويا تأليف patrikD.Colyer است . اين نشريه به كليه بيماريهاي شناسائي شده در ايالتهاي مختلف آمريكا اشاره نموده است كه به واسطه استفاده از نظريات متخصصين بيماريهاي گياهي دانشگاههاي مختلف آن كشور مي تواند به عنوان مرجع مناسبي جهت علاقمندان شناخته شود . در اين قسمت تلاش گرديده تا حتي الامكان در صورت مشاهده بيماري ذكر شده در كشور به صورت زيرنويس به هر بيماري اشاره گردد . ضمن آنكه سعي گرديده تا كليه مطالب با عكسهاي مناسب جهت درك بهتر مفاهيم همراه گردد .
مزاياي كشت سويا
كشت سويا مزاياي زير را دارد :
• ريشه هاي سويا ازت هوا را تثبيت مي كند . مقداري از اين ازت هوا در خاك باقي مي ماند و زراعت بعدي به ازت كمتري نياز خواهد داشت .
• كشت سويا در تناوب زراعي ، بيماريها و آفات را كاهش مي دهد .
• كشت سويا پس از برداشت زراعت اول مي تواند ايجاد اشتغال نموده و درآمد زا باشد .
• به دليل وجود پروتئين قابل توجه در دانه سويا امكان تهيه انواع غذاهاي سالم و مقوي از اين دانه روغني وجود دارد .
• كشت و برداشت آن به ماشين آلات مخصوص نياز ندارد .
عوامل موفقيت در كشت
زراعت سويا زراعتي آسان است و با كمي دقت مي توان به عملكردي قابل قبول دست يافت . موفقيت در اين زراعت به انتخاب صحيح عواملف زير وابسته است :
انتخاب رقم
انتخاب رقم مناسب يكي از مهمترين تصميم هاي كشاورز است . در انتخاب يك رقم مناسب سويا به عوامل زير توجه كنيد :
توان محصول دهي بالا
از مهمترين انتخاب رقم مناسب در يك منطقه عملكرد آن رقم است . هرچند عملكرد يك رقم از سالي به سال ديگر و از محلي به محل ديگر متفاوت است . ولي كشاورزان مي توانند از ارقامي كه مراكز تحقيقات موجود در منطقه توصيه نموده اند ، استفاده نمايند .
زمان رسيدگي
سويا گياهي است كه به طول روز حساس است و اين ويژگي در ارقام مختلف متفاوت است . ارقام مختلف سويا در گروههاي رسيدگي 000 تا 12 قرار مي گيرند . به طور كلي ارقام سويا از نظر طول دوره رويش به سه گروه :
زود رس ( 95- 70 روزه )
متوسط رس ( 130- 100 روزه )
دير رس ( 180- 140 روزه )
تقسيم مي شوند . زود رس ترين ارقام در گروههاي 2 تا 7 قرار مي گيرند .
وضعيت گلدهي
به طور كلي ارقام مختلف سويا از نظر وضعيت گلدهي در دو گروه با رشد محدود ( DETERMINATE ) و با رشد نامحدود ( INDETERMINATE ) قرار مي گيرند . در ارقام رشد محدود گلدهي زماني آغاز مي شود كه اغلب گره هاي ساقه اصلي تشكيل شده و رشد رويشي پايان يافته است . گلدهي از گره هاي بالاتر شروع شده و به طرف بالا و پائين پيشرفت مي كند . در ارقام رشد نامحدود گلدهي زماني شروع مي شود كه كمتر از نصف گره هاي ساقه اصلي تكامل يافته باشد . در اين ارقام گلدهي از گره هاي پائيني شروع شده و در حالي كه اين گلها به غلاف تبديل مي گردند گره هاي بالايي هنوز در حال گلدهي هستند . در صورتي كه طول دوره رويش ارقام حدوداً يكسان باشد معمولاً بلندي بوته در ارقام رشد نامحدود بيشتر است .
به جز چند مورد استثنائي اكثر ارقام گروههاي 000 تا 4 داراي رشد نامحدود بوده و بيشتر ارقام گروههاي رسيدگي 5 تا 10 داراي رشد محدود مي باشند .
مقاومت به بيماريها
امروزه ارقامي توسط محققان توليد شده اند كه مي توانند در برابر انواع بيماريها از خود مقاومت نشان دهند . در صورتيكه در منطقه شما سابقه بقروز بيماري وجود دارد حتماً با توجه به توصيه محققين از ارقام مقاوم به بيماريها استفاده نمائيد تا هزينه هاي كنترل بعدي به حداقل برسند .
پايداري گياه و مقاومت به خوابيدگي
گياه سويا براي توليد حداكثر محصول بايد تا آخر دوره رشد سر پا باقي بماند . در صورتي كه گياه به دليل ارتفاع زياد دچار خوابيدگي شود ، مشكلات زيادي ايجاد مي گردد . چنانچه خوابيدگي قبل و يا در اوايل شروع مرحله پر شدن غلاف انجام شود ، به دليل محدود شدن غلاف بندي و پر شدن غلاف عملكرد كاهش خواهد يافت .
چنانچه بوته هاي سويا در مرحله برداشت دچار خوابيدگي شوند ، تلفات برداشت افزايش مي يابد . هرچند مقاومت به خوابيدگي يك صفت ژنتيكي است ولي عوامل ديگري مانند ارتفاع زياد بوته ، تراكم بالا ، رطوبت زياد خاك و كود دهي زياد ارتفاع بوته را افزايش داده و گياه مستعد خوابيدگي مي شود . براي جلوگيري از خوابيدگي :
• ارقامي را انتخاب كنيد كه در برابر خوابيدگي مقاوم باشند .
• مزرعه را به موقع كشت كنيد . با تأخير در كاشت خوابيدگي افزايش خواهد يافت .
• مقدار بذر را بر پايه توصيه ها و به موقع مصرف كنيد .
بذر خوب
در يك زراعت موفق سويا استفاده از بذر خوب اهميت بسيار دارد . مهمترين عواملي كه در انتخاب بذر خوب بايد در نظر گرفته شود عبارتند از :
خلوص رقم
بذر انتخاب شده فاقد هر گونه مخلوطي از ساير ارقام باشد . اختلاط ارقام مي تواند باعث غير يكنواختي مزرعه گردد و مشكلاتي در برداشت ايجاد نمايد . بذر را از مراكز معتبر توليد بذر خريداري نمائيد .
قوه ناميه بالا
قابليت جوانه زني بذر بسيار اهميت دارد . بذر خوب با قدرت جوانه زني بالا مي تواند حتي در شرايط نامساعد نيز بوته هايي سالم توليد نمايد . درصد قوه ناميه بذر حداقل بايد 85 باشد . معمولاً قوه ناميه بر روي برچسب كيسه بذر نوشته شده است . چنانچه قوه ناميه بذر از 95% بالاتر بود مي توانيد با اطمينان آن را مصرف كنيد .
نبودن بذر علفهاي هرز
بذرهاي آلوده به علفهاي هرز يك منبع آلوده سازي مزرعه به انواع علفهاي هرز هستند .
نداشتن مواد خارجي
بذر خوب داراي خلوص بالا بوده و فاقد دانه هاي شكسته و مواد خارجي است . بذرهايي را براي كشت انتخاب كنيد كه ميزان خلوص آنها 98% يا بالاتر باشد . درصد بذر خالص زنده يك توده بذر از حاصلضرب درصد قوه ناميه در درصد خلوص بذر حاصل مي گرد . مثلاً اگر قوه ناميه يك توده بذر 90% و ميزان خلوص توده بذر 98% باشد ، درصد بذرهاي خالص زنده 2/88% خواهد شد اين ويژگي يكي از معيارهاي ارزش گذاري توده هاي بذري است .
نبودن بذر ساير گياهان
بذر سوياي انتخابي بايد فاقد بذر ساير گياهان باشد در صورتي كه ادوات برداشت مزرعه ، توليد بذر ، وسايل حمل محصول بذري و يا بوجارها و انبارها به خوبي تميز نشده باشند ، ممكن است مشكل آلودگي به ساير گياهان ايجاد شود بنابراين به اين نكته نيز دقت نمائيد .
يكنواختي اندازه بذرها
رشد يكسان بوته ها و يكنواختي سبز مزرعه ، به سادگي و با استفاده از بذرهاي هم اندازه امكان پذير است .
زراعت سويا
انتخاب مزرعه اي با خاك مناسب
همواره خاك مناسب را براي كشت سويا انتخاب كنيد . اگرچه سويا مي تواند در انواع خاكها رشد كند ولي :
اين گياه در خاكهاي با عمق مناسب و مواد غذايي كافي و ظرفيت نگهداري مطلوب آب مي تواند بهترين محصول را توليد نمايد . خاكهاي شني با عمق زياد و يا خاكهاي رسي سخت به دليل قابليت كم نگهداري آب براي زراعت سويا مناسب نيستند .
رشد و نمو سويا مي تواند تحت تأثير اسيديته زياد يا كم خاك قرار گيرد . در مواقعي كه آزمون خاك و گياه نشانگر اين باشد كه PH خاك كمتر از 8/5 است خاك مزرعه اسيدي است . بهترين PH براي رشد و سويا حدود 7- 6 مي باشد .
توجه به طول دوره رشد
• زمان شروع سرماي پائيز را در منطقه خود در نظر داشته باشيد . با شروع سرما رشد و نمو سويا متوقف شده و در اين شرايط سويا نخواهد رسيد . به همين جهت از كشت ارقام دير رس و خيلي دير رس در مناطق سرد سير و حتي معتدله فلات ايران بايد خودداري نمود . زيرا در اكثر اين نقاط با پائين آمدن درجه حرارت در مهر و آبان رسيدن محصول سويا با مشكل مواجه خواهد شد .
• به تاريخ كاشت توجه كنيد و رقم را متناسب با آن انتخاب كنيد . اگر مي خواهيد سويا را در تير ماه كشت كنيد بايد از كشت ارقام زود رس خودداري نمائيد زيرا در اين شرايط سويا خيلي زود به گل رفته و فرصت كافي براي رشد پيدا نمي كند و محصول فوق العاده كم مي شود .
• ضمن توجه به شروع سرماي آخر فصل به زمان خاتمه سرماي ابتداي فصل نيز توجه كنيد . در جايي سويا كشت كنيد كه با توجه به رقم مناسب حداقل 60- 40 روز فرصت براي رشد رويشي سويا موجود باشد .
• تنها از ارقامي كه توسط مراكز تحقيقاتي و پس از سالها آزمايش توصيه مي شوند استفاده نمائيد . اين مراكز در توصيه رقم ، زمان كاشت ، زمان رسيدگي و بسياري از عوامل مؤثر در موفقيت را در نظر داشته اند .
تهيه بستر بذر
تهيه بستر بذر مطلوب در زراعت سويا بسيار مهم است . چنانچه بستر بذر مناسب تهيه شود :
• محيطي مناسب براي جوانه زني سريع بذر فراهم مي گردد .
• شرايط مناسب براي جذب رطوبت و مواد غذايي كافي توسط ريشه هاي گياهچه ايجاد مي گردد .
• امكان مبارزه با دانه رست علفهاي هرز يكساله فراهم مي شود .
• سطح خاك به خوبي به هم خورده و از سله بستن خاك جلوگيري مي شود . ضمن آنكه پس از بارندگي رطوبت مورد نياز مي تواند در خاك ذخيره شود .
سويا در مقايسه با ذرت به رطوبت بيشتري جهت جوانه زني نياز دارد و بايد حدود 50% وزن خود آب جذب نمايد تا بتواند جوانه بزند در حالي كه ذرت تنها بايد حدود 30% وزن خود آب جذب نمايد . سويا بر خلاف ذرت نمي تواند در خاكهاي خشك رطوبت را از اطراف جذب نمايد .
در خاكهايي كه رطوبت كافي وجود داشته باشد سويا مي تواند حتي در خاكهاي با بافت نامناسب جوانه بزند . بذر سويا بايد رطوبت را از تماس با ذرات خاك و يا از رطوبت هوا جذب نمايد . در شرايط خشك اقليمي رطوبت هوا كاهش خواهد يافت ولي رطوبت در حفره هاي ريز خاك وجود دارد . چنانچه بستر بذر نامناسب تهيه شده باشد بذر سويا تنها در چند محل با خاك تماس پيدا مي كند و انتقال رطوبت به بذر به خوبي اطراف بذر را احاطه نموده و رطوبت مي تواند با حداكثر سرعت به بذر منتقل شده و جوانه زني انجام شود .
زمان كاشت
سويا در ايران معمولاً در دو فصل يعني در بهار و تابستان ( پس از برداشت غلات ) كشت مي شود . انتخاب زمان كشت سويا به درجه حرارت بستگي دارد . اگر سويا در درجه حرارت هاي پائين كشت شود به دليل رشد آهسته سويا ممكن است قارچهاي خاكزي گياه را آلوده سازند . در كشت هاي زود هنگام سويا ، اگر بارندگي شود درجه حرارت كاهش يافته و سبز شدن گياه با مشكل مواجه خواهد گرديد ضمن آنكه كشت زود هنگام سويا باعث گسترش علفهاي هرز در مزرعه شده و مشكلاتي را به وجود مي آورد :
• در كشت اول سويا در صورتيكه اين گياه دير و مثلاً در خرداد ماه كشت شود ، امكان مصادف شدن بوته هاي جوان سويا با نسل دوم آگروتيس و خسارت آفت وجود د
ارد .
• به طور كلي بهتر است كشت اول سويا در بهار موقعي انجام شود كه هوا به اندازه كافي گرم شده باشد . اين تاريخ در كشور ما ارديبهشت ماه است . كشت سويا در ارديبهشت ماه به ويژه در مازندران داراي اين امتياز است كه بذر كاشته شده از بارانهاي بهاره استفاده نموده و بهتر سبز مي شود .
• به عنوان يك اصل كلي ، جهت دستيابي به محصولي قابل قبول در سويا لازم است يك دوره رشد رويشي حداقل به مدت 40 تا 60 روز براي گياه در نظر گرفته شود . به عبارت ديگر اگر فاصله سبز شدن تا گل كردن سويا كمتر از 40 روز باشد سويا نمي تواند محصول قابل توجهي توليد نمايد .
زيرا به دليل كوتاه شدن دوره رشد رويشي گل و غلاف مختصري توليد مي شود . توجه به اين ويژگي به خصوص در ارقام رشد محدود اهميت بيشتري دارد .
در كشت اول سويا به تاريخ كاشت توصيه شده هر رقم توسط مراكز تحقيقاتي توجه كنيد .
در بعضي از مناطق ايران نظير استانهاي مازندران و گلستان سويا را پس از برداشت گندم مي توان كش كرد . اين روش كشت ، به كشت دوم موسوم است . براي موفقيت در كشت دوم توجه به نكات زير بسيار اهميت دارد :
• حتي الامكان گندم را بايد هرچه سريعتر برداشت كرد زيرا هرچه كشت سويا ديرتر از 5 تا 10 تير ماه انجام شود عملكرد كمتر خواهد شد .
• در تهيه زمين سويا بعد از گندم بايد دقت نمود كه بستر بذر نرم و يكنواخت باشد و به دليل آنكه زمين در اين فصل زود خشك مي شود بايد فاصله بين تهيه زمين و كشت به حداقل ممكن برسد .
• در كشت دوم بايد بر مقدار بذر مصرفي افزود و فاصله خطوط كشت را به حداقل رساند زيرا در كشت بعد از گندم با توجه به محدوديت دوره رشد ، سويا ممكن است به حد كامل رشد خود نرسد . كشت رديفي از شروط موفقيت در اين نوع كشت مي باشد .
• از آنجا كه بعد از برداشت گندم زمين از نظر مواد غذايي ضعيف مي شود ، بايد با اضافه نمودن كودهاي شيميائي زمين را تقويت كرد . كنترل آفاتي نظير آگروتيس ، كنه ، كارادرينا بسيار اهميت دارد .
• در انتخاب رقم جهت كشت سويا بعد از گندم بايد بسيار دقت كرد .
• به طور كلي ارقام زود رس و متوسط رس براي اين نوع كشت مناسب نيستند و بايد از ارقام دير رس استفاده نمود .
• در انتخاب رقم مناسب كشت دوم در هر منطقه با مراكز تحقيقاتي ، مروجان و كارشناسان شركت دانه هاي روغني مشورت كنيد .
بذر كاري
سويا را حتماً رديفي كشت كنيد :
• عمليات وجين و سله شكني و دفع آفات بهتر انجام مي شود .
• بذر مصرفي در مقايسع با كشت دستپاش كمتر است .
• بذر در عمق مناسب در مجاورت رطوبت قرار گرفته و سبز شدن آن ساده تر مي شود . براي كشت سويا مي توان از انواع رديفكارهاي پنبه و چغندر قند با تغيير صفحه موزع و انجام تنظيم هاي لازم استفاده كرد .
بذر مصرفي و فواصل رديف كشت
مقدار بذر مصرفي در زراعت سويا به رقم توصيه شده بستگي دارد . اگر رقم تك شاخه باشد بذر بيشتري براي رسيدن به تراكم مطلوب لازم است . مقدار بذر مصرفي در زراعت سويا بسته به نوع و زمان كشت ، وزن هزار دانه ، قوه ناميه ، تراكم بوته ، شرايط تهيه زمين و ادوات كشت از 140- 60 كيلوگرم در هكتار متفاوت است .
• در ارقام زود رس فاصله خطوط كشت را 50- 40 سانتي متر و در ارقام متوسط رس و دير رس 75- 60 سانتي متر در نظر بگيريد . اگر بتوانيد به خوبي از علفكش استفاده نموده و يا سويا را در زمين هاي بدون علف كشت كنيد ، مي توانيد فاصله خطوط را حتي تا حد 25 سانتي متر كاهش دهيد . انتخاب فواصل خطوط كشت با زمان كاشت سويا مرتبط است .
• در كشت زود فواصل خطوط كشت را زيادتر انتخاب كنيد ولي در كشت دير بهتر است فواصل خطوط را كمتر در نظر بگيريد تا هم سويا زودتر سطح خاك را بپوشاند و هم كمبود بوته باعث كاهش محصول نشود .
بهترين فاصله بوته بر روي خطوط كشت سويا بين 3 تا 8 سانتي متر مي باشد .
بعد از اينكه رقم و گروه رسيدگي بر پايه توصيه هاي مراكز تحقيقاتي تعيين شد ، مقدار بذر مصرفي را مي توانيد به روش زير و بر پايه فاصله خطوط كاشت . فاصله بوته روي خط ، وزن هزار دانه و ضريب سبز مزرعه تعيين كنيد .
