بخشی از مقاله
قالب هاي شعري
قصیده : شعری است که بیت اول با مصراع¬های زوج هم قافیه باشد و بیت¬های آن از 15 بیت بیشتر بالاتر است.
محتوای قصیده رثا، حکمت، عرفان و فلسفه و ... است.ساختار قصیده و اجزای تشکیل دهنده¬ی آن به ترتیب زیر است :
الف : تغزل (تَغَزُّل - تشبیت - نسیب) مقدمه¬ی قصیده است با مضامینی چون عشق، یاد جوانی و وصف طبیعت و ...
ب : تخلص (تـَخـَلــّـُص) : پیوند میان مقدمه و تنه¬ی اصلی قصیده است.
پ : تنه¬ی اصلی : مقصود شاعر است با محتوایی چون مدح، رثا، پند و اندرز، حکمت، عرفان.
ت : شریطه و دعا : شامل دعا برای جاودانه بودن ممدوح است و در پایان قصیده و در جواب جمله¬هایی شرطی می¬آید.
مطلع و مقطع : بیت نخست و پایانی قصیده است.
نکته : در دوره¬های بعد، نوع دیگری از تخلص در ادب فارسی رایج شد و آن آوردن نام هنری شاعر در پایان غزل و قصیده است.
شکل قصیده
------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------× دعا
------------ ------------× مقطع
2. غزل : قالب شعری است که بیت نخست با مصراع¬های زوج هم قافیه است، تعداد بیت¬های آن بیشتر از 7 تا 12 بیت است.
محتوای غزل¬ها عشقی، عرفانی، عاشقانه - عارفانه و بعد از مشروطه سیاسی - اجتماعی شده است.
شکل غزل
------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
3. قطعه : شعری است حداقل دو بیت که معمولا مصراع-های زوج آن هم قافیه است.
محتوای قطعه بیشتر اخلاقی، اجتماعی، آموزشی و تعلیمی، مدح و هجو است.
شکل قطعه
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
4. ترجیع بند : غزل¬هایی است هم وزن با قافیه¬های متفاوت که بیت یکسان مُصرَّعی آن¬ها را به هم می-پیوندند.
به هر غزل یک «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری میان آن¬ها «ترجیع» یا «برگردان» می¬گویند.
قالب ترجیع بند ویژه¬ی شعر فارسی است.
درون مایه¬های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.
شکل ترجیع بند
------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------#
------------#
5. ترکیب بند : قالب شعری است چند بخش که هر بخش آن از نظر قافیه و درون مایه همانند قصیده و غزل است، این بخش¬ها را بیت مصرع و بدون تکرار به هم پیوند می¬دهد.
شکل ترکیب بند
------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------*
------------*
6. مسمط (مُسَمَّط) : شعری است که از رشته¬های گوناگون پدید می¬آید. قافیه¬ی رشته¬ها متفاوت است و در هر رشته همه¬ی مصراع¬ها به جز مصراع آخر هم قافیه¬اند. به هر بخش رشته می¬گویند و به مصراع آخر هر رشته، بند گویند. در ضمن تمام بندها با هم هم قافیه می-باشند.
شکل مسمط
------------+ ------------+
------------+ ------------+
------------+ ------------#
------------× ------------×
------------× ------------×
------------× ------------#
7. مثنوی : قالب شعری است که هر بیت آن دارای ردیف و قافیه¬ای جدا باشد. قالب مثنوی مناسب¬ترین قالب برای داستان¬ها و مطالب طولانی است.
محتوای مثنوی بر چهار نوع است :
الف : حماسی مانند شاهنامه¬ی فردوسی و تاریخی مانند اسکندرنامه¬ی نظامی گنجه¬ای.
ب : اخلاقی مانند بوستان سعدی و تعلیمی و آموزشی مانند گلشن راز شیخ محمود شبستری.
پ : عاشقانه مانند خسرو و شیرین نظامی و بزمی مانند ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی.
ت : عارفانه مانند مثنوی معنوی مولوی و حدیقه الحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار نیشابوری.
شکل مثنوی
------------× ------------×
------------+ ------------+
------------# ------------#
8. رباعی : قالبی ویژه¬ی شعرهای ایرانی است که چهار مصراع دارد و معمولا مصراع سوم آن قافیه ندارد.
محتوای رباعی¬ها بیشتر عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است.
خیام بزرگ¬ترین رباعی سرای جهان است.
شکل رباعی
------------× ------------×
------------ ------------×
9. دو بیتی : به دو بیتی در ادب فارسی ترانه گفته می¬شود و شعری است دارای دو بیت که گاه مصراع سوم آن قافیه ندارد. درون مایه¬ی آن عاشقانه و عارفانه است.
شکل دو بیتی
------------+ ------------+
------------ ------------+
نکته : هرگاه هجای نخست (بخش اول) مصراع اول دارای سه یا چهار واک (صدا) باشد رباعی است و اگر هجای نخست مصراع اول دارای دو واک باشد دو بیتی است.
مانند :
مـردی بـایـد ، بـلنــد هـمـت مـردی زین تجربه دیده¬ای، خرَد پروردی
کاو را به تصرف اندر این عالم خاک بـر دامـن هـمـت نـنـشـیـنـد گـردی
بابا افضل کاشانی
همانطور که می¬بینید هجای نخست مصراع اول «مـَر» می¬باشد که دارای سه واک است : «مــ»+«ــَـ»+«ر» و این شعر رباعی است.
حالا این نمونه :
به صحرا بنگرم صحرا تو وینم به دریا بنگرم دریا تو وینم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت نشان از قامت رعنا ته وینم
