بخشی از مقاله
واندالیسم در بناهای تاریخی
کلمات کلیدی :
واندالیسم – آسیب – بنای تاریخی – هنجار – یادگاری
چکیده :
با توجه به این که در کشور ما میزان تخریب بناهای تاریخی از سوی خود مردم بسیار بالاست ، و وجود ناهنجاریهای اخلاقی در زمینه گردشگری و دید و بازدید ها ، صدمات جبران ناپذیری را بر تاریخ ، هنر و فرهنگ ما وارد می کند ، امروزه حفاظت از بناهای تاریخی علاوه بر انتقال این میراث به آیندگان می تواند به صنعت گردشگری ما کمک شایان بکند. بنابراین ما برای تشریح این موضوع و بررسی آن ، در این مقاله ، قصد آن داریم که به این نوع آسیب در بناهای تاریخی بپردازیم و با استفاده از تعاریف و نظریات متخصصین این امر و با مطالعات و مستندات ، بتوانیم تشریحی مختصر از وندالیسم ارائه بدهم.
ما در این مقاله ابتدا نوع آسیب های وارده به بناهای تاریخی را بیان کرده و با تعریف معنا و مفهوم وندالیسم ، آن را بررسی کرده و در انتها با ارائه راهکار و نتیجه گیری به کار خود پایان داده ایم.
در تحلیل و بررسی انواع آسیب های وارده به بناهای تاریخی ، ما با عوامل گوناگونی که به بناهای تاریخی آسیب می رسانند مواجهیم ، که هر کدام دارای منشا و علت های مختلفی دارند.
به طور کلی ، عوامل تخریب مجموعه ای از کنشها و آسیب ها هستند ، که در تغییر شکل و تخریب بنا موثر واقع می شوند.
عوامل موثر در تخریب بنا اساساً بر چهار گروه تقسیم می شوند :
1- عوامل طبیعی : مانند رعد و برق ، سیل ، عوامل بیولوژیک و غیره
2- عوامل اجتماعی و سوانح : مانند جنگ ، مهاجرت و آتش سوزی
3- عوامل تخریب مربوط به شیوه خاص زندگی ماشینی ؛ مانند تاسیسات بنا از قبیل فاضلاب ، کانال کشی و غیره.
4- عوامل تخریب مستقیم توسط مردم و حکام وقت ؛ مانند حفاریهای غیره قانونی و اقدامات بدون مطالعه.
اما یک سری از عوامل وجود دارد که به صورت آگاهانه به وسیله خود انسانها به هنگام بازدید و یا حتی بررسیهای تحقیقاتی که در بناهای تاریخی انجام می گیرد ، صورت می پذیرد که روانشناسان اجتماعی از آن به عنوان وندالیسم یاد می کنند.
تاریخچه و وجه تسمیه واژه وندالیسم :
وندالیسم مشتق از واژه وندال است. وندال نام قومی از اقوام ژرمن – اسلام به شمار می رفت که در قرن پنجم میلادی در سرزمین های واقع در میان دو رودخانه اودر ویستول زندگی می کردند. آنان مردمانی جنجگو ، خونخوار و مهاجم بودند که به کررات به نواحی و سرزمین های اطراف قلمرو خود تخطی و تجاوز کرده به تخریب و تاراج مناطق و آبادی های متصرفه می پرداختند روحیه ویرانگرانه قوم وندال سبب گردیده است که در مباحث آسیب شناسی کلیه رفتارهای بزهکارانه ای که به منظور تخریب آگاهانه اموال ، اشیاء و متعلقات عمومی و نیز تخریب و نابودی آثار هنری و دشمنی با علم و صنعت و آثار تمدن صورت می گیرد به گونه ای به وندالیسم منتصب گردد (محسنی، 1383 ، 40 ).
مفهوم و تعریف :
در اغلب تعاریف ارائه شده در باب مفهوم وندالیسم در مباحث انحرافات و آسیب های اجتماعی ، محققین و صاحب نظران از آن به عنوان رفتار معطوف به تخریب و خرابکاری اموال ، تاسیسات و متعلقات عمومی نام برده اند.
پاتریس ژانورن آن را «نوعی روحیه بیمار گونه» تعریف می کند «که به تخریب تاسیسات عمومی نظیر تلفن های عمومی ، صندلی اتوبوس های شهری ، مترو و ترن های مسافربری و باجه های پست و تلگراف و نظایر آن تمایل دارد» (پاتریس، ژانون، 1367 ، 28).
وندالیسم ، در این معنی ، از بلاهای جوامع امروزی است که در گذشته دیده نشده است. «وندال های کهن» ، در هجوم های وحشیانه خود ، چیزی را ویران می کردند که خود نساخته بودند ، اما «وندال های مدرن» ، چیزی را نابود می سازند که از جامعه خودشان است ( فرجاد، 1375 ، 85).
از اینرو ژانورن از وندالیسم بعنوان نوعی بیماری جهانی خرابکاری در قرن حاضر و عصر مدرن و به مثابه پدیده ای جهانی نام می برد و آن را بگونه ای مجاز به تخریب آثار هنری ، دشمنی با علم و صنعت و آثار تمدن اطلاق می کند. بهمین علت است که اغلب روحیه ای را که تمایل به نابودی آثار هنری ، تخریب اموال عمومی و همه چیزهای زیبای دیگر را دارد روحیه ویرانگر یا متمایل به خرابکاری (وندالیسم) می خوانند.
بحث و بررسی :
شاید در هر مراجعه به بناهای تاریخی با موارد زیادی مواجهه شده باشیم که انسانها به نوعی ردپایی از خود برروی بناهای تاریخی به جای میگذارند. به نظر می رسد برای ریشه یابی این مسئله ی مهم باید به گذشته خیلی دوری رجوع کنیم. شاید انسان اولیه هم بر این اساس بر روی غارها و صخره ها آثاری از خود به جای گذاشته است. البته این برای ما که در عصر حاضر زندگی می کنیم ، یک اثر هنری ، تاریخی محسوب میشود ، و ارزش زیادی به آن قائل هستیم.
اینکه انسان اولیه به سطوح صاف حساس بوده و به هر شکلی می خواسته دغدغه های فکری و روحی خود را بر روی این سطوح به ثبت برساند ، یک امر کاملاً غریزی و فطری به شمار میرود. از نقوش بر روی جامهای سفالی گرفته تا اشکال داخل غارها نشان می دهد که انسان اولیه دارای تفکرات و هنجارهایی بوده که می خواسته یا به تصویر کشیدن آنها بر این هنجارها و دغدغه های درونی خود غلبه کرده و به نوعی، به آرامش نسبی برسد.
اما در عصر حاضر نباید به این پدیده به عنوان یک کار مفید و ارزشمند نگریسته شود. انسان امروزی در مقایسه با انسانهای باستانی، دارای هنجارها و هیجانات متفاوت و فراوانی است، که نه به عنوان یک کار تاریخی یا هنری بلکه باید به عنوان یک پدیده مخرب و ویرانگر به آن توجه کرد. که دامنگیر سطوح بصری زندگی امروزی ما شده است.
یکی از عناصر بصری، سطوح صاف و پر رمز و راز ابنیه های تاریخی می باشد. که جزوه مظلومترین و بی دفاع ترین سطوح به یادگار مانده از دورانهای تاریخی می باشند.
اگر این روزها سفری کوتاه به یک اثر تاریخی بروید به خوبی می توانید به این مهم واقف شوید که اکنون واندال ها چگونه همچون ماری آثاری تاریخی ایران را در آغوش گرفته اند آثار تاریخی کشورمان ایران به چه میزان از گزند وندال ها در امان مانده است، باید به صراحت اذعان داشت که کشورمان با توجه به حجم انبوه آثار تاریخی و از سویی حضور بی شمار گردشگران (و ایضاء در کنار ایشان وندال ها) از این مهم در امان نبوده اند.
چند سال پیش زنی فرانسوی به خاطر بوسه زدن روی یک نقاشی نفیس که در موزه ای در این کشور به نمایش درآمده بود به زندان محکوم شد. ماجرا از آن قرار بود که این زن به گفته خودش آنچنان شیدای این اثر هنری شده بود که به عقیده خودش این کار وی که مواد آرایشی روی لبش، روی این تابلو بماند بر اهمیت این تابلو افزوده است این کار را انجام داده بود. (روزنامه جام جم، دوشنبه 2 اردیبهشت 1387).
وندالیسم هرچند که با سطح دانش و آگاهی عمومی جامعه نسبت به تخریب اموال عمومی همراه است، اما این نمونه به خوبی نشان داد که واندالیسم، کشور جهان اول، دوم و سوم نمی شناسد. بیماری است جهانی که نه جنسیت می شناسد و نه هیچ چیز دیگری.
در یک ارزیابی که به وسیله کمیته سنای آمریکا در سال 1975 انجام شده است، برای مدارس، حدود 500 میلیون دلار هزینه، فقط در نتیجه وندالیسم برآورد شده است (نشریه اعتماد، 1384 ، شماره 20).
در نیومکزیکو سوراخ های ناشی از گلوله به سطح صاف دیواره های صخره ها در بنای یادبود پتروگلیف آسیب رسانده است. مجسمه های حیوانات و انسان ها که هزاران سال پیش توسط آمریکایی های بومی آن محل کنده کاری شده و نقاشی شده بودند هدف تیراندازان ماهری قرار گرفته اند و تعدادی از آنها را به خرده سنگ بدل کرده اند.
کارهای دستی که در 357 پارک ملی تحت محافظت بودند به سرقت رفته یا با اسپری رنگ شده، خرد شده، و سوزانده شده اند. مشاور باستان شناسی اماکن عمومی آمریکا می گوید : اگر یک پارک در ایالات متحده وجود داشته باشد که تا به حال هدف واندالیسم قرار نگرفته است، من از آن بی اطلاع هستم (نشریه ایران، 1382 ، شماره 12). این آمار نشان می دهد پدیده ای واندالیسم به چه میزان برای ما آسیب می رساند. و این آسیب زمانی مهم خواهد بود که دامنگیر آثار تاریخی شود. شاید با صرف هزینه بتوان اماکن عمومی را از آسیب نجات داد ولی یک کتیبه خطی بر روی بناهای تاریخی شاهکاری از هنر و خلاقیت یک هنرمند و یک تمدن است. چگونه می توان آن را جبران کرد.
از سویی آثار تاریخی برای آن که امروز نام یک اثر تاریخی را به خود بگیرند، سال های زیادی را طی مسیر کرده اند، و در این میان حساب کنید اگر در هر دوره تاریخی یک وندال هم پیدا می شد تا یک آسیبی هر چند کوچک به این اثر تاریخی وارد کند دیگر اکنون می توانستیم نام یک اثر تاریخی را بر آن بگذاریم.
در کشور ما هم وجود ندارد بنایی که طعمه ی وندالها قرار نگیرد. در هر بنایی در گوشه کنار این سرزمین که اثری از تاریخ وجود دارد. رده پایی هم از واندالها وجود دارد اگرچه بسیار ناچیز هم باشد، به قدری هست تا این سرمایه های هنری تاریخی ما را به زوال و نابودی برساند.
واندالیسم در بحث آسیب شناسی یک مسئله خاصی است، به این خاطر که ما در برابر سایر آسیبهای وارده به بناهای تاریخی که در مقدمه اشاره شد، می توانیم به طور فوری و یا در مدت کوتاهی، با عملیات فیزیکی به پیش گیری و درمان آن بپردازیم در حالیکه در مواجهه با آسیب واندالها ما با عملیات فیزیکی نمی توانیم کاری از پیش ببریم. بنابراین باید در برخورد با این پدیده ی ویرانگر به ابزارهای دیگری متوسل شویم. هر بنای تاریخی یک اثر هنری است پس باید در برخورد هنری صورت پذیرد (براندی، 1388، 86). حال ما در برابر این همه اثر هنری موجود در کشور گونه باید رفتار کنیم.
یادگاری نوشتن بر دیوار و در پنجره ها، خراشیدن، شکستن، حفاری و ... از مصادیق بارز واندالیسم در کشور ماست. به تصور بسیاری، اصطلاح وندالیسم در حوزه میراث فرهنگی تنها به کسانی اطلاق می شود که به آثار تاریخی از طریق نگاشتن یا تخریب ها، موضعی یا کلان آسیب می رسانند. اما وندال های حوزه بناهای تاریخی مشتمل بر گروه دیگری نیز می شوند. آسیب هایی که خود باستان شناسان و مرمت گران و دانشجویان که به صورت ناآگاهانه و نیمه آگاهانه بر این میراث گرانبها وارد می کنند نیز از مصادیق بارز وندالیسم است، چه بسا خود ما نیز بر اثر عدم آگاهی از بعضی اصول و قوانین آسیبهای جبران ناپذیری به این آثار تاریخی وارد می کنیم.
برای جلوگیری از این پدیده خطرناک به نظر ما نباید از وسایل و امکانات و اجرای قوانین شدید استفاده کرد، چونکه ما عملاً قادر به مجاز اخلاقی این همه بازدید کننده داخلی و خارجی در مکانهای مختلف نخواهیم بود.
برای نمونه، دو نمونه از کارهای حفاظتی را که در کشور ما مرسوم است بررسی می کنیم.
کلمه ی «ورود ممنوع» :
الف ) که البته با این همه تعداد بازدید کننده و از طرفی بحث اقتصادی و درآمد زایی بعضی از کشورها دیگر نمی توان حتی به آن فکر کرد.
ب ) از آن گذشته ما به دنبال گسترش فرهنگ بومی خود هستیم.
ج ) حفظ بنای تاریخی صرف، مانعی برای تحقیق و پژوهش در امر تاریخی خواهد شد.
پلیس اماکن تاریخی :
الف ) به چه تعداد باید نیرو استخدام کنیم.
ب ) به چه تعداد باید نیرو آموزش دهیم.
ج ) و از همه مهمتر چه برخوردی با خرابکارها بکنیم.
برای همین باید یک راهکار مناسب و در خور و همچنین گسترده حتی در سطح دنیا اندیشید.
ما ایجاد دو متودولوژی که به نظرم می تواند مؤثر واقع شود. توضیحی مختصر ارائه کردیم.
الف ) آموزش :
آموزش می تواند یک اندیشه کاملاً مفید در این زمینه باشد. ما می توانیم با آموزش و آشنا ساختن مردم با این میراث گرانبها و میزان ارزش گذاری بر ابنیه های تاریخی و ارائه آن در سطح عموم جامعه، مردم را از برخورد خشن با میراث خود، آگاه سازیم. وجود هر نوع علامت یا به اصطلاح یادگاری بر روی ابنیه تاریخی می تواند بیان اندیشه و طرز فکر و نوع هنجار یک ملت باشد.
می توان از بررسی خطوط و خراش بر روی چند نمونه تاریخی بر این مورد واقف شد که در کشور ما وندالیسها بیشتر در سنین نوجوانی و جوانی هستند.
اما در مواردی که ما خودمان آن را بر روی بعضی از ابنیه تاریخی دیده ایم از طرف خود ارگانها و سازمانهای دولتی صورت پذیرفته بود که با اسپری و چسباندن قطعات و حتی مهر و نشان بعضی از ادارجات بر روی این بناهای تاریخی و با ارزش مواجه شدیم.
ب ) کاربری :
نوع کاربری که ما به بنا می دهیم نیز می تواند از عوامل شکل گیری وندالیسم در بناهای تاریخی باشد. اگر کاربری یک بنا براساس اصول و ضوابط درستی قرار بگیرد می تواند از پدیده وندالیسم جلوگیری کند. ما موقع دادن کاربری باید به این موارد توجه کنیم که این بنا در کجا، در نزدیکی شهر، و یا در داخل آن و یا در بیرون از یک شهر یا جامعه قرار گرفته، نوع زندگی آن جامعه و نوع هنجار آن جامعه را باید بررسی کنیم. نوع رفت و آمدها، نوع دید و بازدیدها و ... را باید در هنگام ایجاد کاربری مورد مطالعه قرار بدهیم. شاید ایجاد زمین بازی در نزدیکی یک بنا، همگانی کردن دید و بازدیدها، و یا حتی عدم وجود کاربری باعث بروز وندالیسم باشد.
نتیجه :
از آنچه که در باب انحرافات و آسیب های وارده بر بناهای تاریخی گفته شد می توان استنتاج کرد.
اولاً، وجود رفتارهای خرابکارانه که با نظام ارزش ها و هنجارهای مقبول و مورد انتظار جامعه مغایرت داشته باشد و از سوی تعداد کثیری از مردم رفتاری منفی یا ممنوع ارزیابی گردد، وندالیسم اطلاق می شود.
ثانیاً، تقسیم جامعه به دو گروه راست رفتاران و کج رفتاران نامقدور است و علیرغم اینکه اکثر مردم می کوشند حتی المقدور خود را با هنجار و ارزش های اجتماعی سازگار و همنوا سازند، مع الوصف هیچ جامعه ای را نمی توان یافت که در آن اکثریت مردم در طول عمرشان مرتکب هنجارشکنی در خصوص میراث فرهنگی نشده باشند.
ثالثاً، انحرافات و کژ رفتاری های در خصوص میراث فرهنگی یک جامعه برحسب تعاریف آن جامعه و نوع فرهنگ، برحسب زمان و تاریخ، برحسب مکان خاص، برحسب نتایج حاصله از عمل و بالاخره برحسب موقعیت، مقام و منزلت اشخاص، پدیده ای نسبی است.
رابعاً، رفتارها و آسیبهای وارده بر بناهای تاریخی و در کل به میراث فرهنگی ممکن است از سوی خود افرد مؤثر در این زمینه ها باشد.
این نیز یک واقعیت است که با اولین تجربه حضور گردشگران در یک محوطه باستانی خواسته یا ناخواسته آسیبی هرچند کوچک به آن محوطه تاریخی وارد می شود، اما آن که با چه تمهیداتی متولیان میراث فرهنگی از این آسیب ها جلوگیری کنند، دغدغه ای است که سال هاست بر جان مسئولان میراث فرهنگی هر کشور، صاحب آثار و ابنیه تاریخی، نشسته است.
منابع :
- اُلستی، محمدعلی، 1382، نشریه ایران، وندالیسم، شماره 12
- براندی، سزار، (ترجمه) حناچی، پرویز، 1388 ، تئوری مرمت، تهران، دانشگاه تهران
- فرجاد، محمد حسین، (1375)، آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافات، تهران : بدر
- روزنامه جام جم، دوشنبه 2 اردیبهشت (1387)
- محسنی تبریز، علیرضا، (1383)، وندالیسم، تهران، دانشگاه تهران
- منصوریان، خسرو (1384)، نشریه اعتماد، من های سرکوب شده، شماره 20
- ژانورن، پاتریس، (1367)، وندالیسم، تهران.
