بخشی از مقاله
خلاقيت برحسب فرايندتوليد،شخص ابتكاركيفيت بالا وتوليدي ناب (در فرايندي بين فردي ودرون فردي )نيز تعريف شده است در پرورش خلاقيت كودكان ، بايد برمفهوم فرآيند ، كه همان رشد وپرورش انديشه هاي ابتكاري است ، تأكيد كرد .
زيرا ابتكار اساس توان خلاق محسوب مي شود .وقتي مي خواهيم بفهميم كه منظور ازفرآيند چيست ، بهتر اين است كه ابتدا همان طور كه گيلفورد بيان كرده است ، بين تفكر همگرا وتفكر واگرا تفاوت قايل شويم .مسائل مربوط به تفكر همگرا غالباً يك جواب درست دارند ؛درحاليكه مسائل مربوط به تفكر واگرا مستلزم ارائه راه حلهاي متعدد به همت حل كننده است كه البته بايد خيلي نو وبديع ،باكيفيت بالا وقابل اجرا باشد .
براي اين كه درك درستي ازخلاقيت كودكان به دست آوريم بايد خلاقيت را ازهوش تميز دهيم، وارد ،اظهارات نگران كننده اي درباره اين كه آيا بايد خلاقيت كودكان را ازساير توانايي هاي شناختي آنان تميز داد ، بيان كرده است.
مطالعات اخيرنشان مي دهد كه عناصرخلاقيت،با هوش تفاوت واقعي دارند . اصطلاح "سرآمد"غالبا براي نشان دادن افراد داراي هوش بهربالا بكار مي رود .اما والاچ اعتقاد دارد كه هوش وخلاقيت مستقل ازهم اند وكودكان بسيار خلاق هم مي توانند باهوش باشند وهم نباشند.
خلاقيت ازحدي كه توصيف شد فراتر مي رود وبا قريحه هاي موسيقيايي وهنري نيز ارتباط پيدا مي كند.ازاين منظر قريحه يعني دارا بودن درجه عالي از مهارت هاي فني فردي كه دريك زمينه تخصص يافته است ، بنابراين يك هنرمند مي تواند بطور شگفت انگيزي صاحب مهارت هاي فني باشد ؛ اما ممكن است درايجاد هيجان ازطريق يك تابلو نقاشي موفق نباشد .خوب است كه بدانيم خلاقيت براساس شواهد موجود فقط درقالب موسيقي هنر ، يا نويسندگي ظاهر نمي شود ؛بلكه درتمام فضاي آموزشي ، علمي ، اجتماعي وساير حوزه ها قابل رؤيت است .
اكثر ابزارهاي اندازه‌گيري خلاقيت به سنجش سيالي انديشه مي پردازند . تكاليف مربوط به سيالي انديشه نيازمند آن است كه كودكان براي پاسخ به يك مسأله خاص ، پاسخ هاي زيادي بدهند ؛ نظير آنچه درتكنيك يورش مغزي انجام مي شود.به طور كلي سيالي انديشه شاخص مهمي در فرآيند خلاقيت تلقي مي شود.امكان دارد درتكاليف يورش مغزي پاسخ هاي كودكان عادي يا ابتكاري باشد ؛ ولي با ادامه كار ، توان خلاقه كودكان افزايش مي يابد .به اين ترتيب وقتي ازكودك 4ساله اي مي خواهيم كه تمام چيزهاي قرمز رنگ رانام ببرد،درمي يابيم كه او نه تنها قادر است واگن‌ها ، ماشين هاوميوه ها رانام ببرد؛ بلكه به آبله مرغان ودست سرمازده نيز اشاره خواهد كرد.
درپرورش خلاقيت كودكان بايد به فرآيند يعني توليد انديشه هاتوجه كرد.فردبزرگسالي كه انديشه هاي متنوع كودكان رادرمحيطي فارغ از ارزشيابي مي پذيرد به آنها كمك مي‌كند افكار و انديشه هاي بيشتري توليد كنند يا به سوي مرحله اي حركت كنند كه خودسنجي ناميده مي شود همانطور كه توانايي خودسنجي كودك رشد مي كند موضوع كيفيت انديشه ها وتوليد بيشتر آنها اهميت پيدا مي كند.
درسنين كودكي بايد برفرآيند خودسنجي كودكان تأكيد كرد.زيرا براي آنان كشف تواناييهاي‌هايشان درتوليد ،ارزشيابي ومرور انيديشه ها وافكار،براساس ارزشيابي صورت گرفته شده ، اهميت دارد .ارزشيايبي انديشه هاي كودكان به وسيلة ديگران ومحك زدن توليدات ناب آنها براساس يك ملاك رابايد به دوران نوجواني وبزرگسالي واگذار كرد.
چرا بايد موضوع خلاقيت رادركودكان مطالعه كرد؟
كودكان ازنظرهوش همانند نيستند وخلاقيت برابري ندارند . ولي تمام آنان كارها كارها ورفتارهايي انجام مي دهند كه برهوش ذاتي وتوان خلاقه درآنها دلالت دارد . خلاقيت را بايد اساساً شكلي ازحل مسأله فرض كرد ؛ البته نوع ويژه اي از حل مسأله كه درآن براي مسائل به آساني پاسخي پيدا نمي شود .به سخني ديگر خلاقيت پيدا كردن پاسخ هاي غير معقول وغير متعارف براي يك مسأله است.
خلاقيت دوويژگي ديگر تحت عنوان انطباق پذيري وانعطاف پذيري ذهني رانيز شامل مي گردد .اين دو ويژگي همان نوع مهارتهايي هستند كه به نظر مي رسد در دانش آموزان كمتر ديده مي شود.
چه چيزي بربروز خلاقيت تأثير مي گذارد ؟
براي كودكان وجود يك فضاي بدون ارزشيابي عاملي مهم دراجتناب ازچيزي محسوب مي شود .كه ترفيتگر ازآن تحت عنوان (پاسخ هاي صحيح تثبيت شده )ياد كرده است.دردوران كودكي ،كودكان ازطريق فرآيند اجتماعي شدن وتعليمات دوران دبستان به سوي همرنگي پيش رانده مي شوند.تحقيقات نشان داده است كه درصد پاسخ هاي ابتكاري در تكاليف سيالي انديشه ازحدود50% دربين كودكان 4ساله به 25% درخلال دروه دبستان مي رسدوسپس ازاين مقداربه حدود 50% دردوره دانشجويي افزايش مي‌يابد .
بنابراين مهم است كه كودكان فرصت بدهيم تا تفكر واگراي خودرانشان دهند وبه جاي يك راه حل ، بريافتن راه حل هاي متعدد تأكيد كنيم .پاداش يا مشوق هانيز بافرآيند خلاقيت كودكان تداخل پيدا مي كند.با آن كه پاداش برتعداد پاسخ هاي مربوط به تكاليف سيالي انديشه مؤثر نيست ، كيفيت پاسخ ها وانعطاف پذيري آنها راتحت تأثير قرار مي دهد ومي كاهد .به سخن ديگر پاداش دادن به كودكان ازتوانايي آنها براي رفتن ازطبقه اي به طبقه ديگر ازپاسخ ها مي كاهد .درحقيقت هرقيد بيروني (پاداش ، جايزه و.....) سبب كاهش انعطاف پذيري مي شودمطالعات ديگر نشان داده است كه
با دستورالعملهاي داراي ساختار (طريقه ساخت و....) همراه باشد ازانعطاف پذيري كودكان 4 ساله مي كاهد.
درمواردي نيز ، دستورالعملهاي داراي ساختار فقط شيوه اجرا را بيان مي دارند . به هرحال معلمان بايد توجه داشته باشند كه مسأله ساختار در (پاسخ‌هاي كودكان ) موضوعي بسيار ظريف وحساس است .تحقيقات نشان مي دهد كه كودكاني كه ظاهراً خلاق هستند اغلب با بازي هاي تخيلي مشغول اند وبيشتر با عوامل دروني تحريك مي شوند تا عوامل بيروني نظير پاداش يا مشوق.
چگونه بايد خلاقيت كودكان راتشويق كرد؟
1. محيطي به وجود آوريد كه كودك فرصت جستجو وبازي پيدا كند ومحدوديتي بي نتيجه براي اونگذاريد.
2. تلاش نكنيد ساختار مربوط به الگوهاي كودك راتغيير دهيد درعوض انديشه هاي اورا انطباق پذير كنيد .
3. انديشه ها وافكارغيرمعمول كودكان رابااظهارات مناسب براي حل مسائل واگرا تشويق كنيد .
4. درتمام قسمتهاي كلاس يا برنامه هاي آموزشي خود ، از حل مسأله خلاق استفاده كنيد . ازمسائل همانطور كه به طور طبيعي درزندگي روزمره اتفاق مي‌افتند استفاده كنيد .
5. به كودكان اجازه دهيد تمام شرايط ممكن رابراي بررسي يك مسأله درنظر بگيريد واز انديشه هاي عادي به سوي افكار ابتكاري حركت كنيد.
6. براصل فرآيند بيش ازتوليد تأكيد كنيد.
عوامل مؤثر درشكوفايي خلاقيت كودكان
چرا بعضي ازكودكان خلاق هستند ، درحالي كه برخي ديگر نيستند ؟ازآنجا كه خلاقيت نوعي توانايي ذهني است ، شايد دروهلة نخست چنين به نظر برسد كه خلاقيت بايد ماهيتي موروثي داشته باشد .مطالعات انجام شده درمورد دوقلو هاي همسان ونا همسان اين نظريه راتأييد نمي كند.اين مطالعات حاكي ازاين واقعيت است كه ازنظر تفكر واگرا دوقلوي هاي ناهمسان همان قدر مشابه يكديگرند كه دوقلو هاي ناهمسان .اين يافته مهم حاكي ازدواصل مهم زير است : 1- نقش عوامل ژنتيكي دررشد خلاقيت (اگرنقشي داشته باشد ) بسيار ناچيز است .2- محيط خانوادگي نقش بسيار مهمي در شكل گيري خلاقيت كودكان ايفا مي كند("پلومين"،1990).
مطالعات انجام شده درمورد تأثير محيط خانواده نشان مي دهدكه والدين كودكان خلاق ويژگي همنوايي رامردود مي دانند ومعتقدند كه كودكان راآن گونه كه هستند بايد پذيرفت ،كنجكاوي ذهني آنان راشكوفا كرد وبه آنان فرصت وآزادي داد تا علايق خودشان رابروز دهند وعميقاً به آنها بپردازند .شايد اين يافته هاي علمي به ما كمك كنند كه اين واقعيتها راتوجيه كنيم كه چرا كودكان خلاق بازيگوش تر وخيالي ترند ، علايق فراواني دارند وبا وجود اين ، درمقايسه با كودكان ديگر ، نگران نمره هاي بسيار بالا يا مورد تأييد بزرگسالان قرار نگرفتن نيستند.(شافر،1996).
نسبت رشد خلاقيت به رشد تقويمي كودكان چيست؟به نظر مي رسد كه الگوي رشد درفرهنگ هاي گوناگون اندكي متفاوت است .
"پاول تورانس"پيشنهاد كرده است كه كودكان درفرآيند اجتماعي شدن دردوران تحصيلات ابتدايي به همنوا شدن با گروه همسالان گرايش پيدا مي كنند.ازاين رو دراين دوران ازميزان خلاقيت آنان كاسته مي شود. درصد پاسخ هاي بديع درتكاليف مربوط به جريان سيال انديشه از50% درميان كودكان چهار ساله به 25% دردوران تحصيلات ابتدايي كاهش مي يابد ومجددا به 50% درميان دانشجويان مي رسد.("موران" وهمكاران،1983). "هاواردگاردنر" وهمكاران اوبااين نظرموافق هستند.
به نظر مي رسد كه پاداش ومشوق ها درفرآيند خلاقيت كودكان نقش بازدارنده اي دارند.اگرچه پاداش ممكن است تأثيري درتعداد پاسخ هاي مربوط به تكاليف جريان سيال انديشه نداشته باشد امّا به نظر ميرسد كه كيفيت پاسخ هاي كودكان وانعطاف پذيري انديشه آنان راكاهش مي دهد.
مطالعات ديگري نشان داده اند كه مطالب داراي ساختار منظم وخاص بويژه هنگامي كه باآموزشهاي متوالي ومرحله به مرحله همراه باشند ، موجب كاهش انعطاف پذيري دركودكان مي شوند.
معلمان بايد به اين نكته توجه داشته باشندكه ساختار پاسخ هاي كودكان بسيار ظريف است.پژوهش ها حاكي ازآنند كه كودكاني كه خلاق به نظر مي رسند ، اغلب تمايل دارند به بازي هاي خيالي بپردازند وبراي انجام اين كار بيشتر ازانگيزه هاي دروني مايه مي گيرند تا انگيزه هاي بيروني (نظير پاداش ومشوق ها).
نقش معلم درشكوفايي خلاقيت كودكان
با توجه به قدرت يادگيري كودكان وتوانايي آنان در بيان ديدگاه هاي خود درمورد پديده ها هرمعلمي با به منظور ايجاد محيطي مناسب براي شكوفايي خلاقيت كودكان به عوامل زير دركلاس توجه داشته باشد:
زمان: شكوفايي خلاقيت تابع حركت عقربه هاي ساعت نيست .كودكان براي كندوكاودرمسائل وانجام دادن نهايت تلاش خود به زماني طولاني وفارغ از تعجيل نياز دارند .هنگامي كه كودكان سر گرم انجام دادن كاري خلاق هستند معلم نبايد درهمان وقت ازآنان بخواهد تا كار ديگري انجام بدهند.
مكان: كودكان به مكاني نياز دارند كه كارهاي ناتمام خود را در آنجا قرار بدهند تاروز بعد به ادامه آن بپردازند. آنان همچنين به محيطي شورانگيز ومشوق نياز دارند كه انگيزة لازم رابراي ارائه بهترين تلاش درآنان ايجاد كند.محيطها وفضاهاي بي روح وكسل كننده ويكنواخت مانع رشد خلاقيت كودكان است برعكس محيطهايي كه درآنها نور كافي رنگ هاي هماهنگ وزنده اسباب ولوازم كودكانه نمونه هايي ازآثار خود آنان وآثار ديگران (نه تنها آثارهمكلاس هاي خودآنان بلكه همچنين درصورت مناسب بودن آثار معلمان وديگر هنرمندان بزرگسال )واشياي جالب توجه وجود دارد ، مشوق شكوفايي خلاقيت كودكان هستند.
