بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
کلمات از نظر نوع حروف اصلی به دو دسته تقسیم می شوند : 1- جامد 2- مشتق
اسم جامد : اسمی است که از اصل و ریشه فعل گرفته نشده است .
اسم مشتق : اسمی است که ریشه فعلی داشته باشد .
انواع جامد
1) مصدری : جامدی است که ریشه فعلی ندارد ولی بر انجام شدن کار بدون قید زمان و شخص دلالت می کند . در عربی همه مصدرها جامدند چه مجرد باشند ، چه مزید
مثال : خُروج ، شُکر، ذَهاب و ...
2) غیر مصدری : بعضی از جامد ها مصدر نمی باشند . مثال : حَجَر ، یَد ، قَلَم و...
انواع مشتق
مشتق کلمه ای است که از اصل و ریشه فعل گرفته شده است و 8 نوع می باشد :
اسلاید 2 :
1) اسم فاعل
کلمه ای است که بر انجام دهنده کار یا دارنده حالتی دلالت می کند و معادل صفت فاعلی یا اسم فاعل است . مثال : ناصِر ، کاتِب ، قائِم ، فاتِح و ...
روش ساخت اسم فاعل : اسم فاعل در ثلاثی مجرد بر وزن « فاعِل » ساخته می شود . مثال : وَصَلَ واصِل
حال اگر بخواهیم از فعل ثلاثی مزید ، اسم فاعل بسازیم . به این صورت است که حرف مضارعه را برمی داریم و به جای آن میم ضمه دار ( مُـ ) قرار می دهیم و حرف ما قبل آخر را مکسور می کنیم . مثال : مُعَلِم ، مُکتَشِف و...
2) اسم مفعول
اسمی است که بر انجام شدن یا واقع شدن دلالت می کند ، و نشان می دهد کاری بر روی شخصی یا چیزی واقع شده است و معادل صفت مفعولی یا اسم مفعول است . مثال : مَکتوب ، مَنصور، مُختَرَع و...
اسلاید 3 :
روش ساخت اسم مفعول : اسم مغعول از ثلاثی مجرد بر وزن « مَفعول » ساخته می شود . مانند : رَسَمَ مَرسوم
و از فعل ثلاثی مزید همچون اسم فاعل ساخته می شود ، با این تفاوت که حرف ما قبل آخر را مفتوح می کنیم . مثال : مُختَرَع ، مُکتَشَف و...
3) اسم زمان و مکان
اسمی است که بر زمان یا مکان انجام کار دلالت می کند و از فعلهای ثلاثی مجرد بر سه وزن ساخته می شود ، که عبارتند از : مَفعَل ، مَفعِل ، مَفعَلَة
مثال : مَکتَب ، مَغرِب ، مَحفَظَة و...
نکته : این وزنها غالبا برای مکان و زمان مشترک به کار برده می شوند ولی در جمله و با توجه به موقعیتش تشخیص می دهیم که اسم مکان است یا زمان . مثال:
کانَ مَقتَلُ الحُسَین ( ع ) فی کَربَلا . ( اسم مکان )
اسلاید 4 :
کانَ مَقتَلُ الحسین ( ع ) فی العاشوراء . ( اسم زمان )
اگر بخواهیم از فعلهای ثلاثی مزید اسم مکان یا زمان بسازیم ، غالبا بر وزن اسم مفعول آن ساخته می شود . مثال :
یَستَخرِجُ
مُستَخرَج ( اسم زمان ) مُستَخرَج ( اسم مفعول )
مُستَخرَج ( اسم مکان )
4) صفت مشبهه
اسمی است که بر یک صفت نسبتا ثابت و همیشگی دلالت می کند ، صفت مشبهه را لز فعل ثلاثی مجرد بر وزنهای خاص می سازند . مثلا وقتی می گوییم « شجاع » یعنی صفت شجاعت در فرد ثابت است .
اسلاید 5 :
معروفترین وزنهای صفت مشبهه عبارتند از :
فَعیل ، فَعل ، فَعَلَ ، فُعال ، فَعلان ، فَعال ، فَیعِل ، فُعل ، فَعِل ، فَعول
شَریف ، سَهل ، حَسَن ، شُجاع ، عَطشان ، جَبان ، سیّد ، حُرّ ، خَشِن ، حَسود
نکته : صفت مشبهه از فعلهای ثلاثی مجرد به دو روش ساخته می شود :
1) بر وزن ثابت می آیند . مثل وزنهای : فَعیل ، فَعول ، فَعَل و...
2) اگر از فعل ثلاثی مجرد بخواهیم صفتی بسازیم که بر رنگ ، عیب ، زیور و زینت دلالت کند ، می توانیم برای مذکر از وزن اَفعَل و برای مونث از وزن فَعلی استفاده می کنیم که به آن اَفعل وصفی نیز گویند . مانند مثالهای زیر :
رنگها مذکر مونث
سفید اَبیَض بَیضاء
سبز اَخضَر خَضراء
اسلاید 6 :
عیبها مذکر مونث
لال اَبکَم بَکماء
ناشنوا اَصَم صَماء
زیور ( زینت ) مذکر مونث گشاده رو اَبلَج بَلجاء
باریک اندام اَهیَف هَیفاء
5) اسم مبالغه
اسمی است که بر کثرت و فراوانی صفت در فردی یا کسی یا چیزی دلالت می کند و از فعلهای ثلاثی مجرد ساخته می شود . معروفترین وزنهای آن عبارتند از :
فَعّال ، فَعالَة ، فَعول ، فَیعول ، فِعّیل
اسلاید 7 :
مثال : غَفّار ، عَلامَة ، حَسود ، قَیّوم ، صِدّیق
تذکر : بین صفت مشبهه و صیغه مبالغه چند وزن مشترک وجود
دارد و تشخیص اینکه وزن متعلق به کدام است ، از چند راه ممکن است ( وزنهای مشترک : فَعیل ، فَعِل ، فَعلان ، فَعول )
1) با توجه به معنا اگر بر زیادی و کثرت صفت دلالت کرد ، به آن مبالغه می گویند . مثال : حَسود ( یعنی کسی که بسیار حسادت می ورزد . )
2) معمولا از فعلهای لازم صفت مشبهه و از فعلهای متعدی اسم مبالغه ساخته می شود. مثال : شَرُفَ فَعیل شَریف ( صفت مشبهه )
غَفَرَ فَعول غَفور ( صفت مبالغه )
3) اگر بتوانیم از اسم مورد نظر بر وزن فاعِل اسم دیگری بسازیم که معنا دار باشد یعنی کاربرد داشته باشد . در این صورت آن کلمه ای که بر وزن فاعِل است ، صفت مشبهه و آن کلمه اول ، صیغه مبالغه خواهد بود . مثال :
غَفور غافِر ( صفت مشبهه ) ، جَسور جاسِر ( کاربرد ندارد )
صیغه مبالغه صفت مشبهه
اسلاید 8 :
6) اسم تفضیل
یکی دیگر از اسمهای مشتق ، اسم تفضیل است که بر برتری صفتی در فردی یا چیزی نسبت به فرد یا شخص دیگر دلالت می کند . اسم تفضیل از فعل ثلاثی مجرد ساخته می شود و برای مذکر بر وزن « اَفعَل » و برای مونث بر وزن « فُعلی » می آید . مثال : حَسَنَ اَحسَن ( مذکر )
حُسنی ( مونث )
7) اسم آلت
اسمی است که بر ابزار و وسیله انجام کار دلالت می کند و از فعلهای ثلاثی مجرد ساخته می شود . اسم آلت ، سه وزن معروف دارد ؛ که عبارتند از : مِفعَل ، مِفعَلَة ، مِفعال
مثال : مِقبَض ( دستگیره ) ، مِکنَسَة ( جارو ) ، مِفتاح ( کلید ) ، مِصباح ( چراغ ) ،
مِقراض ( قیچی )
اسلاید 9 :
تمرین
1) نوع مشتق کلمات زیر را مشخص کنید .
الصَّغیرَة ، رَنّان ، اَکبَر ، بَدیع ، مَسجِد ، خَشِن ، صُغری ، امّار ، عَطشان
2) از فعلهای زیر اسم فاعل بسازید .
شَهَدَ ، نَصَرَ ، اِستَخرَجَ ، اِعتَمَدَ ، فَتَحَ
3) از فعلهای زیر اسم مفعول بسازید .
اِنتَظَرَ ، صَنَعَ ، ظَلَمَ ، یَغتَصِبُ
اسلاید 10 :
پاسخ
پاسخ سوال 1 : الصّغیرَة صفت مشبهه ، رَنّان اسم مبالغه ، اَکبَر اسم تَفضیل ، بَدیع صفت مشبهه ، مَسجِد اسم مکان ، خَشِن صفت مشبهه ، صُغری اسم تفضیل ، امّار اسم مبالغه ، عَطشان صفت مشبهه
پاسخ سوال 2 : شَهَدَ شاهِد ، نَصَرَ ناصِر ، اِستََخرَجَ مُستَخرِج
اِعتَمَدَ مُعتَمِد ، فَتَحَ فاتِح
پاسخ سوال 3 : اِنتَظَرَ مُنتَظَر ، صَنَعَ مَصنوع ، ظَلَمَ مَظلوم ،
یَغتَصِبُ مُغتَصَب
