بخشی از مقاله
مقدمه
میزان تولیـدات علمی نمـایه شـــده در پایگاههای اطلاعاتی معتبر نـظـیر(ISI(Institute for Scientific Information از جملــه مهمترین منابع برای تحلیل استنادی و ارزیابی کیفی مقالات است .(1) بر همین اسـاس، در سـالهای اخیر، سیاستگزاران و مسئولین ایران توجه زیادی به مشارکت سازمانهای آموزشی و پژوهشی کشور در پژوهشهای علمی جهان از طریق انتشـار گزارشـات پژوهشـی و مقالات در نشــریات معتبر بین المللی معطوف نمودهاند. این سـیاست باعث شده است در سال های اخیر میزان رشـد انتشار مقالات ایران افزایش یابد و جایگاه ویژهای در جهان کســـب نماید. ممکن اســـت این رویه باعث به مخاطره افتادن کیفیت مقالات شــود ()،2 بنابراین توجه همزمان به رشــد کمّی و کیفی
مقالات ایرانیان اهمیت خاصـــی دارد. به همین ســـبب، در این پژوهش علاوه بر رشد کمّی، رشد کیفی مقالات نیز مورد بررسی قرار گرفته است. در رشـد کیفی، شـاخصهای کیفی علمسنجی نظیر میزان رشد میانگین اســتناد به هر مقاله (Average Citation Growth per Article)،
میانگین ضریب تاثیر (Average Impact Factor)، تاثیر خوداستنادی (Self-Citation) بر میزان رشـــد کیفی، و میانگین شـــاخص فوریت (Immediacy index) بررسـی شـده است. تحلیل استنادی یا مطالعه استنادی از متداولترین فنون کتابسنجی است که در آن قواعد حاکم بر رابطه میان مدرک اســتناد دهنده (متن) و مدرک مورد اســتناد (ســند)، جســتجو و بررســی میشــود .(3) در هر اثر مکتوبی ممکن اســت بهعلل
مجله علم سنجی کاسپین، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان93، صفحه 14-21 ارزیابی تولیدات علمی ایران در حوزهی میکروبشناسی/ محمد محمدی و دیگران
گوناگون به تجربهای، قولی، یا مکتوبی اشـاره شـود که به این امر استناد میگویند. ممکن اسـت چگونگی اسـتناد در انواع نوشـتهها متفاوت باشد. Garfield اســـتنـاد را فرایندی ذهنی و فرهنگی (4) و Nicolaisen اســتناد را عملی اجتماعی معرفی میکنند .(5) حری اســتناد را اشــاره به سخن یا سند پیشین خوانده است .(3)
خود اســـتنادی (Self-citation) یعنی اینکه نویســـندهای در اثر بعدی خود به آثار قبلیاش استناد کند. البته به این خوداستنادی به عبارت دقیقتر خوداسـتنادی نویسنده (Synchronous self-citation) گفته میشـود. انواع دیگر خوداستنادی شامل خوداستنادی مجله، خوداستنادی سازمانی، خوداستنادی زبانی، خوداستنادی کشوری، خوداستنادی رشتهای
و خوداسـتنادی وب اسـت. خوداسـتنادی نویسنده به دو صورت میباشد: خوداسـتنادی همزمانی نویسـندگان به معنی استنادی که نویسنده به آثار پیشـین خود میدهد. به عبارت دیگر درصـد ارجاعهایی که یک نویسنده در پایان مقاله به آثار خود میدهد، نســبت به کل منابعی که در آن مقاله به آنان اسـتناد کرده است؛ برای مثال اگر نویسندهای مقالهای منتشر کند
و در آن به 5 منبع اســـتناد کند که 2 مورد از این اســـتنادها به مقالات پیشـین خودش باشد، میزان خوداستنادی همزمانی این نویسنده دو پنجم یا چهل درصـد اسـت. خوداسـتنادی درزمانی نویسندگان به معنی درصد اسـتناد یک نویســنده به یک مقاله از خودش نســبت به کل اســتنادهایی
اسـت که آن مقاله دریافت کرده اســت. مثلاً 5 نفر به مقاله شـما اســتناد کردهاند که از این 5 نفر، یکی خود شما بودید. پس خوداستنادی در زمانی این مقاله شــما %20 اســت .(6) برای محاســبه خوداســتنادی درزمانی دسترسی به نمایه نامه های استنادی ضروری است. در مورد نشریات هم، با نام خوداستنادی نشریات مورد بررسی قرار میگیرد (منظور استنادهایی اسـت که به سـایر مقالات همان نشریه بر اساس گزارش های استنادی نشریات شده است).
بر اساس سند چشمانداز بیست سالهی جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 پیشبینی شده است که ایران جایگاه نخست علمی و توانا در تولید علم و فناوری را در بین کشورهای منطقهی آسیای جنوب غربی کسب کند. و هر پژوهشی که عوامل تأثیرگذار بر کسب جایگاه نخست را بررسی و تبیین کند، از جایگاه ویژهای برخوردار است. همچنین با توجه به اینکه میزان تولیدات علمی نمایه شده در پایگاههای اطلاعاتی معتبر نظیر WoS از معیارهای مهم رتبهبندی کشورها است، نتیجه این پژوهش کمک میکند تا وضعیت مقالات نمایه شده ایران در پایگاه WoS در بین کشورهای منطقه آسیای جنوب غربی رصد و مقایسه شود، و براساس آن در عرصه تولید علم، گامهای هدفمند و مؤثری برداشته شود. همچنین با توجه به اینکه، یکی از عمدهترین حوزههای فعالیت مؤسسه تحقیقات واکسن و سرمسازی رازی، میکروبشناسی میباشد، بنابراین این حوزه
انتخاب شده است. در این پژوهش، وضعیت مقالات میکروبشناسی پژوهشگران ایرانی از نظر تعداد، میزان رشد، میانگین استناد با احتساب و بدون احتساب خوداستنادی، میانگین ضریب تأثیر با احتساب و بدون احتساب خوداستنادی نشریه، و میانگین شاخص فوریت در بین سالهای 2002 تا 2011 در پایگاه اطلاعاتی WoS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. تنوع و گستردگی بررسی شاخصهای استنادی در حوزهی میکروبشناسی این پژوهش را از پژوهشهای پیشین در حوزهی ذکر شده متمایز میکند.
میزان تولیدات علمی نمایه شده در پایگاههای اطلاعاتی معتبر نظیر WoS از معیارهای مهم رتبهبندی کشورها است. با استفاده از شاخصها و معیـارهای موجود در این پایگاه پژوهشهایی در داخل و خارج از ایران انجام شده که به معدودی از آنها اشاره میگردد. یوسفی و همکارانش در پژوهش خود میـانگین اســـتناد به هر مقاله نویســـندگان ایرانی حوزهی میکروبشــناســی را از ابتدا تا ســال 2010، 3/78 بدســت آوردند .(7) طباطبائی، در پژوهش خود در مورد وضــعیت خوداســتنادی مقالههای پژوهشگران ایرانی در پایگاه استنادی wos در سال 2003 نشان داد که پژوهشگران ایرانی در حوزهی شیمی با میزان 56/8 درصد خوداستنادی درزمانی، بیشـترین و پژوهشـگران رشتههای کشاورزی با 21/7 درصد خوداســتنادی درزمانی، کمترین میزان اســتناد به آثار پیشــین خود را داشـتهاند .(8) یوسـفی و دیگران در پژوهش خود وضعیت کمی مقالات زئونوز (بیماریهای مشـــترک انســـان و حیوان) ایران در پایگاه اطلاعاتی Web of Science را بررسی کردند. پژوهش آنها نشان داد در مجموع، 3807 عنوان مقاله در حوزهی زئونوز از پژوهشــگران ایرانی در این پایگاه اطلاعاتی نمایه شده است. تعداد مقالات زئونوز ایران در سالهای 2004 به بعد با 3246 مقاله %(85/26) بوده اسـت. میانگین رشـد ســالانه تعداد مقالات در سالهای مورد بررسی %38/94 به دست آمد .(9)
مواد و روشها
این پژوهش در حوزهی علمسنجی و در آن از روش تحلیل استنادی اسـتفاده شده است. ابزار گردآوری دادهها، پایگاه اطلاعاتی WoS است. برای تجزیه و تحلیل دادهها از روشهای آمار توصیفی استفاده شده است. به منظوراستخراج مقالات مورد نیاز، در پایگاه WoS در بخش جستجوی پیشـرفته ابتدا کشـور ایران انتخاب شده و سپس کلیه مقالات با محدوده زمانی از سـال 2002 تا 2011 انتخاب گردید. سـپس در قسمت حوزهی موضــوعی، حوزهی میکروب شــناســی انتخاب شــد و تمامی تجزیه و تحلیلها بر روی این نتیجه جسـتجو صورت گرفته است. در نهایت تعداد 763 مقاله اسـتخراج گردید. لازم به ذکر است، دادههای این پژوهش در تاریخ 20 شـــهریور ماه 92 برابر با 11 ســـپتامبر 2013 از پایگاه WoS
15
Caspian Journal of Scientometrics. 2014; 1(2):14-21 Mohammadi M, et al
استخراج شده است. به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات ضمن استفاده از از 330 به 329، و در سال 2011 از 290 به 287 تغییر پیدا میکند که در
خروجی بخش گزارش استنادی آن پایگاه، از نرم افزار Excel نیز استفاده نهایت میزان رشد سالانه مجموع استنادها با احتساب خوداستنادی 23/56
شده است. و بدون احتساب خوداستنادی به 23/54 تغییر پیدا میکند. تاثیر
یافته ها خوداستنادی در میانگین رشد سالانه مجموع استنادهای مقالات نشریات
میکروبشناسی در بین نویسندگان ایرانی در بین سالهای 2002 تا 2011
کل مقالات ایران از سال2002 تا 2011 نمایه شده در پایگاه WoS به میزان 0/02 درصد بوده است. میانگین استناد به مقالات در حوزهی
در حوزهی میکروبشناسی763 عنوان بوده است. تعداد مقالات به تفکیک میکروبشناسی در سال 2003 با 22/31 بیشترین میزان را به خود
هر سال، درصد سهم هر سال و میزان رشد سالانه تعداد مقالات در جدول اختصاص داده است. میانگین استناد و میزان رشد سالانه میانگین استنادها
1 ارائه شده است. هم در اکثر سالها رشد منفی داشته است. همان طور که در جدول 2
مشاهده میشود، میانگین استناد بدون احتساب خوداستنادی در سالهای
جدول .1 تعداد، درصد و میزان رشد سالانه مقالات حوزهی 2007، 2008، 2009، 2010 و 2011 باعث کاهش یک صدم درصدی در
میکروبشناسی طی بازهی زمانی 2002 تا 2011 میزان رشد سالانه میانگین استناد شده است. مطابق جدول 3، میانگین
ضریب تأثیر با احتساب خوداستنادی با مقدار 3/865 در سال 2003
سال تعداد مقالات درصد میزان رشد سالانه بیشترین سهم، و درسال 2011 با 0/899 کمترین سهم را به خود اختصاص
2002 8 1/05 --- دادهاند. این در حالی است که میانگین ضریب تأثیر بدون احتساب
2003 16 2/1 100 خوداستنادی نیز در سال 2003 با 3/505 بیشترین سهم و در سال 2011
2004 11 1/44 -31/25 با مقدار 0/749 کمترین سهم را به خود اختصاص دادهاند. میانگین رشد
2005 22 2/88 100 ضریب تأثیر با احتساب خوداستنادی -8/51 و بدون احتساب خوداستنادی
2006 24 3/15 9/09 -8/93 بوده است. بنابراین تأثیر خوداستنادی مقالات در میانگین رشد
2007 44 5/77 83/33 ضریب تأثیر مقالات، به میزان 0/42 بوده است.
2008 69 9/04 56/82 همانطور که در نمودار 1 مشاهده میشود، میزان رشد تعداد مقالات
2009 100 13/11 44/93 در سالهای 2003 و 2004 به میزان صد درصد بیشترین سهم و سال
2010 161 21/1 61 2006 با 9/09 کمترین سهم، و در سال 2004 نیز میزان رشد تعداد مقالات
2011 308 40/37 91/3 منفی میباشد. کل مقالات ایران از سال2002 تا 2011 نمایه شده در پایگاه
جمع 763 --- میانگین رشد سالانه 763 WoS عنوان بوده است. تعداد مقالات نمایه شده در پایگاه WoS
57/25 در سال2011 با 308 عنوان مقاله و سال2002 با 8 عنوان مقاله، به ترتیب
همان طور که جدول 1 نشان میدهد، روند رشد مقالات به جز در بیشترین تعداد و کمترین تعداد مقالات را شامل میشوند.
سال 2004 در بقیه سالها سیر صعودی داشته است. برای مثال بیشترین میزان رشد ضریب تأثیر با احتساب خوداستنادی در سال 2003 با
سهم تعداد مقالات به سال 2011 با 308 عنوان مقاله 40/37) درصد) 39/33 بیشترین سهم و در سال 2007 با -36/95 کمترین سهم، همچنین
اختصاص پیدا کرده است. میانگین رشد سالانه تعداد مقالات نیز 57/25 میزان ضریب تأثیر بدون احتساب خوداستنادی در سال 2003 با 41/56
درصد برآورد گردید. برای مشاهده تأثیر خوداستنادی بر مجموع استنادها، بیشترین سهم و در سال 2007 با -37/84 کمترین سهم، میزان رشد
لازم است به مقایسه این شاخص قبل و بعد از حذف خوداستنادی پرداخته شاخص فوریت در سال 2006 با 52/67 بیشترین و در سال 2007 با
شود. اطلاعات مجموع استنادها پیش و پس از حذف خوداستنادی در -44/83 کمترین سهم، میزان رشد شاخص هرش در سال 2005 با 66/7
جدول 2 آمده است. دادههای مربوطه نشان میدهد که بیشترین مجموع و سال 2011 با -50 به ترتیب بیشترین و کمترین، میزان رشد سالانه
استنادهای مقالات حوزهی میکروبشناسی در ایران با احتساب میانگین استناد با احتساب خود استنادی در سال 2005 با 14 و در سال
خوداستنادی در سال 2008 بوده است و کمترین میزان مجموع استنادها 2011 با -68/77 به ترتیب بیشترین و کمترین، و میزان رشد سالانه
در سال 2004 با تعداد 143 بوده است. این در حالی است که بدون احتساب میانگین استناد بدون احتساب خوداستنادی در سال 2005 با 13/99
خوداستنادی در سال 2007 مجموع استناد از 399 به 398، در سال 2009 بیشترین، و در سال 2011 با -69 کمترین میزان را کسب کردهاند.
