بخشی از مقاله
استاندارد نقاشی نقشه فرش
کد استاندارد: 5/1 – 83 ش . ف
مقدمه
از روزگاران گذشته تا کنون، فرش ایرانی آیینه تمام نمایی فرهنگ و هنر اصیل ایران بوده است این هنر و صنعت با همه زیبائیها و ظرافت طرح، بافت و رنگ، انچنان در عرصه جهانی شناخته شده دارای اعتبار است که هم به عنوان سمبل هنر ایران شناخته شده و هم اولین کالای صادراتی غیر نفتی کشور به شمار می رود. برای حفظ این موقعیت و ارتقاء آن باید دست اندرکاران تولید فرش به موارد اساسی تولید توجه نمایند. می دانیم که مهمترین عوامل تولید فرش عبارتند از: طراح، نقشه کش، بافنده و پرداختکار است
که باید همگی در یک تلاش با هدف و با برنامه و با یک مدیریت قوی کار تولید فرش را انجام دهند از جمله مهمترین مراحل تولید فرش که جنبه زیر بنایی دارد مرحله نقشه کشی است . زیرا اغلب بافنده ها، هنر خلاقیت خود را با استفاده از نقشه های اصیل، زیبا و بدون عیب به نمایش می گذارند.
بنابراین هنر نقشه کشی دارای جایگاه پیژه ای در فرایند تولید فرش است. در تولید فرش کار یک نقاش به همان اندازه مهم و کلیدی است که نحوه صحیح بافتن یک بافنده از روی نقشه.
اگر نقاش اصول نقشه کشی را به طور صحیح برروی طرح اولیه خوب پیاده کند چنانچه طرح نقشه نیز ایرادهایی داشته باشد با تلاش و هنر نمایی نقاش، آن ایراد ها به چشم نخواهد آمد. البته عکس این کار نیز صادق است. یک نقاش باید به کارش تسلط و مهارت کافی داشته و بروی طرحهای اصیل کار کند. او باید به طرح فرش مکان بافت و سنتهای رایج منطقه و ... آشنایی و شناخت و دقت کافی داشته باشد. در حقیقت دانش کافی داشته باشد. دقت و مهارت در طراحی و نقشه کشی فرش از ارکان اصلی تولید فرش با کیفیت بالا و اصیل به شمار می رود.
اهمیت رنگ آمیزی در فرش
یکی از اساسی ترین و مهمترین رشته های رایج در کار تولید فرش، رنگ آمیزی و نقطه چینی فرش است.
یک نقاش فرش که در امر رنگ زنی و کار پخش رنگ فعالیت می کند نه تنها باید با کل ریزه کاریهای موجود در این رشته آشنا باشد.
بلکه در خصوص شناخت رنگها و هماهنگی رنگها( هارمونی رنگ) و کنتراست رنگ( تضاد)
و ویژگیهای موجود در رابطه بین رنگها مانند رنگهای مکمل، رنگهای سرد، رنگهای گرم و غیره اطلاعات کافی و لازم داشته باشد.
نقاش فرش، طرح آماده شده توسط طراح را برروی کاغذهای شطرنجی که دارای رجشمار مطابق با رجشمار های طرح اصلی است پیاده می کند. او با استفشاده از رنگهای مخصوص و آماده و با بکار گیری تجربه و ذوق و سلیقه هنری و کارایی خویش به رنگ زدن گلها و نقشه ها پرداخته و در پایان کار نقطه چینی را انجام می دهد.
اگر در انتخاب و پخش رنگها بی دقتی و سهل انگاری شود و یا نقاش در این زمینه تجربه کافی نداشته باشد رنگهای بکار رفته در فرش از تطابق و هماهنگی برخوردار نخواهد بود. همچنین اگر کار نقطه چینی با اصول لازم ان جام نشود کل مسائل فوق دست به دست هم داده و در نتیجه فرش بافته شده فرش مطلوب و خوبی نخواهد بود و بیننده فرش با کمی دقت و دید تخصصی به عیوب کار پی می برد.
همچنی شایسته است که نقاش با بافت فرش نیز آشنا بوده تجربه هایی داشته باشد زیرا در آن صورت هنگام پخش رنگ، به راحتی رنگها را در کنار هم قرارداده و بیشتر به فرشی که بافته خواهد شد فکر خواهد کرد تا به آفریدن یک تابلوی هنری
بدیهی است رنگ آمیزی نقشه فرش در اقتصاد و بازرگانی و پیشبرد تولید فرش نقش بسزایی دارد و از دو جنبه دارای اهمیت است. 1- بعد هنری 2- بعد صنعتی و بازرگانی . د راین میان آنچه که اهمیت دارد بعد هنری فرش است که آن هم عمدتاً به نقشه و رنگ آمیزی مربوط می شود.
نقشه فرش به مجموعه ای از طرح، رنگ و نقطه گذاری گفته می شود که با استفاده از آن فرش با دقت بافته می شود در تولید یک فرش کلیه ویژگیهای بافت رنگ آمیزی، محاسبات دار؟؟ و مقدار مواد اولیه بر اساس نقشه فرش محاسبه و پی ریزی می شود مسأله رنگ امیزی و نقطه نیز از ارکان نقشه کشی فرش است. پسند اولیه مردم در خرید فرش، همواره بر اساس نقشه و رنگ صورت می گیرد.
یک فرش خوب، علاوه بر کیفیت بافت باید از یک طرح زیبا، متناسب و هماهنگ و مهمتر از آن
چند نكته مهم:
در هنگام رنگ كردن گلهاي نقشه كه به آن اصطلاحاً پخش رنگ مي‌گويند، بايد به نكات زير توجه شود:
1-عدم استفاده از رنگ زمينه براي رنگ نمودن و نقطه كردن گلهاي خارج(منظور از گلهاي خارج بيرون گل مي‌باشد كه با زمينه تداخل مي‌يابد.)
2-رعايت نمودن تقسيم بندي رنگها در سطح نقشه تا كار به صورت يكدست و كامل درآيد.
3-ابتدا گلهاي اصلي و سپس گلهاي ديگر نقشه رنگ زده شود. شايان ذكر است كه حتي انتخاب رنگ گلهاي اصلي نيز بايد قبل از گلهاي ديگر صورت بگيرد.
4-در انتخاب رنگ به طور كلي و نيز در هنگام انتخاب رنگ براي گل يا نقشهاي ديگر و گذاشتن رنگها در كنار هم و همچنين انتخاب رنگ براي نقطه ها بايد دقت كافي به عمل آيد.
5-به علت مختلف بودن رنگ زمينه فرشها(سرمه اي، كرم، مسي و...) انتخاب رنگ گلها و نقشها بايد بر اساس رعايت رنگ زمينه صورت بگيرد.
6-اگر نقشه فرش داراي طرح پرگل و شلوغي است، بايد دقت نمود كه تركيب و تقسيم بندي ذهني گلها قبل از رنگ كردن صورت پذيرد. بدين ترتيب كه در تعدادي از گلها بايد از رنگهاي محو استفاده شود تا گلها محكمتر به چشم آيند و در تعدادي ديگر از گلها، نيز مي‌توان از رنگهاي مجاز ديگر استفاده نمود.
مثال:ممكن است طرح نقشه، طرح شلوغي پر از گل رذنگ و گلهاي شاه عباسي باشد. در اين صورت مي‌توان با به كارگيري رنگهايمختلف گل فرنگ و گلهاي شاه عباسي را تا حدودي از هم جدا كرد. يعني با انتخاب رنگ هاي گرم براي گل فرنگها و رنگهاي سرد براي گلهاي ديگر اقدام به پخش رنگ نمود.
همچنان كه قبلاً توضيح داده شد، نبايد رنگهاي سرد يا رنگهاي گرم را در گوشه اي از نقشه متمركز كرد. بايد با اتخاذ تدابيري اين رنگها را در سراسر نقشه پخش كرده و با استفاده از خواص كنتراست رنگها، آنها را در كنار هم قرار داد.
آشنايي و شناخت رنگها
دايره رنگ يا حلقه رنگ
از طريق شناسايي طرح رنگ و دايره رنگ، دوازده رنگ را از رنگهاي اصلي يا اوليه، زرد، قرمز، آبي مي‌سازند. يك شخص با ديد عادي مي‌تواند رنگ قرمزي را تمييز دهد كه نه مايل به آبي است و نه مايل به زرد، رنگ زردي را تميز مي‌دهد كه نه مايل به سبز است و نه متمايل به قرمز.
براي آزمايش رنگ بايد آن را روي زمينه خاكستري مشاهده كرد. اين رنگها را در يك مثلث متساوي‌الاضلاع چنان قرار مي‌دهند كه زرد در بالا قرمز، در قسمت پايين چپ و آبي در قسمت پايين راست قرار بگيرد.
رنگهاي ثانويه به شرح زير مي‌باشد:
زرد+قرمز= نارنجي
زرد+آبي=سبز
قرمز+آبي=بنفش
اين سه رنگ ثانويه بايد بسيار با دقت مخلوط شوند. هيچكدام از آنها نبايد به سوي هيچ يك از اجزاء تركيبي ميل كنند. با اين ترتيب ملاحظه مي‌كنيد كه به دست آوردن رنگهاي ثانويه از طريق اختلاط رنگها كار ساده اي نيست. به طور مثال نه خيلي زرد باشد و نه خيلي قرمز.بنفش نه خيلي قرمز و نه خيلي آبي و سبز نيز نبايد نه خيلي زرد باشد و نه خيلي آبي باشد. حال با شعاعي مناسب، در خارج دايره اول، دايره ديگري رسم كرده و فضاي حاصله بين دو دايره را متناسب با رنگ اوليه (اصلي) و رنگ ثانويه چنان رنگ مي‌كنند كه بين هر دو رنگ، يك قسمت رنگ نشده باقي بماند.
رنگهاي مكمل
هنگامي‌دو رنگ مكمل خوانده مي‌شوند كه اگر ما آن دو را با هم مخلوط كنيم، رنگ حاصله از اين تركيب، خاكستري(بي فام) باشد. از نظر فيزيكي اگر ما دو نور مكمل را با هم مخلوط كنيم نور حاصله از اين دو رنگ مكمل سفيد خواهد بود. دو رنگ مكمل همان طوري كه از اسم آن پيداست يكديگر را كامل مي‌كنند و در مجاورت با يكديگر هر كدام باعث تحريك ديگري ميشود.
اما به محض اينكه دو رنگ مكمل باهم مخلوط شوند اين خاصيت از بين مي‌رود و دو رنگ مكمل به يك خاكستري تبديل ميشود كه رنگ خنثي بوده و خاصيتي ندارد. رنگهاي مكمل در دايره رنگها، در امتداد قطر دايره و روبروي يكديگر قرار دارند.
نمونه رنگهاي مكمل به شرح زير است:
زرد مكمل بنفش، آبي مكمل نارنجي، قرمز مكمل سبز.
خصوصيات رنگهاي مكمل:
رنگهاي مكمل خصوصيات ويژه خود را دارند كه قسمتي از آن خصوصيات به شرح زير است:
رنگ زرد نه تنها مكمل بنفش است، بلكه دربردارنده نهايت تضاد روشني و تاريكي در دايره رنگ نيز هست رنگهاي قرمز-نارنجي و آبي-سبز، از زوج رنگهاي مكمل هستند. همچنين اين دو رنگ دربردارنده نهايت سردي و گرمي‌نيز مي‌باشد.
رنگهاي قرمز و سبز نيز مكمل يكديگر هستند، ولي از نظر درخشندگي داراي همان توازن مي‌باشند يعني هم وزن هستند.
كنتراست رنگ
وقتي از كنتراست رنگها صحبت ميشود، منظور وجود روابط و تأثيراتي است كه هم تمايز ميان رنگها و هم تأثيرات متقابل ميان آنها را از نظر بصري مورد توجه و مقايسه قرار مي‌دهد. به اين ترتيب وجود كنتراست ميان رنگها صرفاً به معناي وجود تضاد ميان آنها نيست بلكه بررسي روابط و مقايسه ميان آنها است.
به عنوان مثال وقتي از سياه و سفيد به عنوان نهايت كنتراست روشني-تيرگي نام برده ميشود، مقايسه اي بر اساس مفهوم تيرگي و روشني ميان آنها صورت گرفته است.
هنگاميكه درخشندگي هاي رنگ دستخوش تغييرات گوناگوني شود، كنتراست رنگ ارزش و مفهومي‌متعدد و كاملاً جديد پيدا مي‌كند. به همين نحو نسبتهاي مكملي از رنگهاي زرد، قرمز و آبي نيز مي‌توانند دچار تغيير شوند.
همان طور كه مي‌دانيد، سفيذ موجب تضعيف و درخشش و فروزندگي رنگهاي مجاور ميشود و آنها را تار مي‌سازد و رنگ سياه موجب مي‌گردد كه رنگهاي مجاور روشن تر به نظر آيند. به همين دليل رنگهاي سفيد و سياه مي‌توانند عناصر نيرومندي در كل تشكيلات رنگ به شمار آيند.
كنتراست تيرگي و روشنايي
تأثيراتي كه كنتراست تيرگي-روشني رنگ روي روابط ميان رنگها و روي مخاطبين يك اثر هنري مي‌گذارد، پس از كنتراست ته رنگ از اهميتي ويژه برخوردار است. بخش قابل توجهي از موفقيت آثار هنرمندان نقاش در طول تاريخ هنر در ارتباط با چگونگي استفاده از كنتراست تيرگي- روشني است. شايد اهميت و گستردگي توجه به اين نوع كنتراست به اين دليل است
كه تيرگي و روشني نقش بسيار عميقي در زندگي انسان و ديدن اشياء و رنگ آن ها دارد و همان گونه كه قبلا نيز اشاره شد تيرگي و روشني يكي از وجوه متمايز كننده رنگها و شكل ها از يكديگر است. همچنان كه درك بصري از برجستگي و فرورفتگي و دوري و نزديكي اشياء نيز با توجه به ميزان تيرگي و روشني آنها ميسر ميشود.
اگر تصور شود كه رنگ ها ميان دو قطب تيره و روشن سياه و سفيد قرار گرفته اندو هر رنگي از تيرگي مخصوص برخوردار است ، آنگاه اهميت تيرگي و روشني از نظر بصري بيشتر درخواهيم يافت.
ميزان تيرگي هر رنگ را مي‌توان بطور مناسب با يك درجه از خاكستري بي فام(خاكستير حاصل از تيرگي سياه و سفيد نشان داد.)
كنتراست سرد و گرم
كنتراست سرد و گرم بر پايه احساسي دروني از ديدن رنگها بوجود مي‌آيد. البته احساس سردي يا گرمي‌مربوط به حس لامسه است و شايد خيلي عجيب به نظر مي‌رسد كه ما از طريق حس بينائي و يا ديدن رنگها ان را احساس مي‌كنيم، اما واقعيت اين است كه رنگها به طور مستقيم و توسط حس بينائي بر همه وجود ما تأثير مي‌گذارند. واقعيت رنگ چيزي است كه از طريق احساس بينائي تأثيرات عميقي بر روان و جسم موجودات مي‌گذارد.
آنچنان كه اتين در كتاب رنگ خود نقل كرده است، يك دسته از اسبها پس از انجام مسابقه در اصطبلي كه به رنگ آبي رنگ آميزي شده بود به سرعت آرامش خود را بازيافته اند. در حاليكه در اصطبلي كه به رنگ قرمز رنگ آميزي شده بود دسته اي ديگر از اسبها تا مدتي بي قرار و نا آرام بوده اند، در اصطبل آبي رنگ هيچ مگسي مشاهده نمي‌شود ولي در اصطبل قرمز رنگ تعدادي مگس جمع شده بود.
مي‌توان قرمز- نارنجي را به عنوان پر حرارت ترين رنگ و رنگ سبز-آبي را سردترين رنگ احساس كرد. در هر حال بر اساس دايره رنگ با يك خط قطري كه از سبز- زرد به قرمز- بنفش امتداد مي‌يابد مي‌توان يك حد تقريبي را ميان رنگهاي گرم در سمت راست دايره و رنگهاي سرد در سمت چپ دايره تصور كرد.
كنتراست كيفيت
در اينجا منظور از كيفيت حالت خلوص و اشباع رنگ است. وقتي كه يك رنگ خالص در كنار رنگهاي ناخالص كه با سياه و يا با مكمل خود مخلوط شده اند قرار مي‌گيرد، كنتراست كيفيت رنگ ايجاد ميشود. به محض اينكه يك رنگ با سياه تيره و يا سفيد روشن شودو يا با خاكستري يا مكمل خود مخلوط شود از حالت خلوص خارج شده و درخشش رنگين خود را از دست مي‌دهد و كدر ميشود.
درجه كدر بودن و ناخالصي اين رنگها زماني بيشتر ديده ميشود كه در كنار رنگهاي خالص قرار مي‌گيرد. به همين نسبت نيز درخشش و درجه خلوص يك رنگ زماني بيشتر جلوه گر ميشود كه در مجاور رنگهاي ناخالصي كه با سياه، سفيد، خاكستري و يا رنگ مكمل خود شكسته شده اند، قرار گيرد.
در هنرهاي بصري از رنگ استفاده ميشود، با بهره گرفتن از كنتراست كيفيت، اوج درخشش رنگها به نمايش گذاشته ميشود. كنتراست كيفيت در همه مواردي كه به كارگيري رنگ با درخشش تمام مورد نياز است مي‌تواند مورد توجه قرار گيرد، زيرا رنگ در اين حالت بيشترين جذابيت را پيدا خواهد كرد.
كنتراست وسعت
كنتراست وسعت، سطوح مستلزم و متناسب بين دو يا چند قسمت(سطح) از رنگهاست. اين تضاد بين كمي‌و زيادي، يابزرگي و كوچكي است. بايد تناسب مقداري يك يا چند رنگ را مورد مطالعه قرار دهيم تا اين رنگها در حالت موازنه و تعادل مناسبي در كنار هم بنشينند كه هيچكدام نسبت به ديگري نداشته باشد.
هارموني رنگها
وقتي مردم از هارموني يا همگاني رنگ سخن مي‌گويند، آنان اثرات دو يا چند رنگ را ارزيابي مي‌كنند. مشاهدات و تجربيات روي تركيب ذهني رنگ نشان مي‌دهد كه قضاوت افراد درباره هماهنگي رنگها متفاوت است تركيبي از رنگ در نزد افراد عمومي، زماني هماهنگي يا هارموني، ناميده ميشود كه از رنگهاي متفاوت با سايه هاي يكسان ايجاد شده باشد. اين به اصطلاح هماهنگي، گرد هم آمدن رنگهايي است كه بدون كنتراستهاي تند با هم تلاقي مي‌كنند. چنين قضاوتهايي حد شباهت فردي هستند و فاقد نيروي كيفيت مي‌باشند. مفهوم هماهنگي رنگ بايد از حيطه نظريات ذهني خارج و به مبادي عيني منتقل شود. هارموني دلالت برتوازن و تقارن نيروها مي‌كند.
ابزار و تجهيزات
وسايل كار مورد نياز در كار نقاشي نقشه فرش مورد بررسي قرار مي‌گيرد. منظور از وسايل كار، مجموعه اي از آلات و ادوات مختلفي است كه براي جهت توليد نقشه هاي فرش از ابتدا تا انتهاي كار يعني تا زمان تحويل نقشه كامل يك فرش مورد استفاده مي‌باشد. اين وسائل عبارتند از:
1-طرح اصلي 2-ميز تحرير 3-ميز مخصوص كپي 4-كاغذ شطرنجي 5-مداد
6-مدادپاك كن 7-مداد تراش 8-قلم مو در اندازه هاي مختلف 9-پياله ياكاسه كوچك 10-رنگ ساب
11-رنگ اُكر 12-شيشه قلم شور 13-قيچي 14-سنجاق ته گرد 15-كاغذ كپي
16-پودر سينكا 17-صمغ 18-دستمال كاغذي
«طرح اصلي»
منظور از طرح اصلي همان نقشه اوليه است كه توسط طراح و با استفاده از مواد معمولي طراحي شده و بدون رنگ توضيح و علامتي درباره ريزه كاريهاي آن ، جهت نگ آميزي به رنگ زن يا نقطه چين تحويل داده ميشود. پس از تهيه طرح اوليه بقيه كارها توسط نقاش فرش صورت مي‌گيرد . اما شايان ذكر است كه چون موضوع اين جزوه مباني رنگ در نقشه فرش مي‌باشد به همين علت از توضيح و شرح بيشتر درم ورد طرح اوليه فرش صرفنظر مي‌كنيم.
«ميز تحرير»
كليه كارهاي رنگ آميزي و نقطه چيني نقشه فرش بر روي ميز تحرير انجام ميشود. سطح ميز تحرير بايد بزرگ و مناسب براي كار كار آميزي باشد. به طوري كه بتوان هم نقشه را بر روي آن پهن كرد و هم وسايل كار را روي ميز چيد. بنابراين مساحت سطح ميز باعث ميشود كه كار به آساني انجام گيرد و از انباشته شدن وسايل بر روي هم نيز جلوگيري شود.
وجود چراغ مطالعه بر روي ميز ضروري است.
«ميز مخصوص كپي»
اين ميز، همانند ميز تحريري است كه چگونگي آن شرح داده شد. تفاوت اين ميز در اين است كه سطح آن شيشه اي بوده و زير شيشه ، لامپ يا لامپهايي (ترجيحا لامپ هاي مهتابي) تعبيه شده است كه هنگام كپي برداري مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
«كاغذ شطرنجي»
كاغذ شطرنجي يا كاغذ نقشه يا كاغذ موتيف نوعي كاغذ چاپي است كه نقشه و فرش بر روي آن رسم ميشود . كاغذ شطرنجي جدول بندي شده و به مربعهاي مساوي تقسيم شده است. هر مربع بزرگ به 10 مربع كوچك ديگر نيز تقسيم شده است كه ده خانه مربعي طولي و ده خانه مربعي عرضي را تشكيل داده اند. در واقع مربعهاي كوچك هر كدام نمايشگر يك گره در بافت فرش محسوب ميشود. كاغذهاي شطرنجي به دو دسته تقسيم مي‌شوند:
1- كاغذهاي نقشه فارسي بافت يا همان روش چله كشي و گره فارسي
2- كاغذهاي نقشه تركي بافت يا همان روش چله كشي و گره تركي
تفاوت اين دو كاغذ در اين است كه با توجه به مقياسي كه در آذربايجان معمول است.
ذرع 112 سانتي متر محاسبه ميشود و اين اندازه شامل 16 گره 7 سانتي متري است و تعداد گره در هر 7 سانت متر رج قالي به حسا مي‌آيذ . ولي درمقياس مناطق فارسي باف، با توجه به اينكه هر ذرع 104 سانتي متر محاسبه ميشود بنابراين اندازه هر گره 5/6 سانتي متر و در هر ذرع 16 گره وجود دارد و تعداد گره در هر 5/6 سانتي‌متر رج قالي محسوب ميشود.
«صمغ»
صمغ ماده اي است به صورت پودر كه در كار نقاشي نقشه هاي فرش مورد استفاده نقاشان قرار مي‌گيرد. از صمغ جهت چسبندگي رنگ در محل مورد نظر به خصوص در نقطه گذاري استفاده مي‌كنند . زيرا در اكثر رنگها پس از نقطه گذاري از محل نقطه ريخته و نظم نقشه به هم مي‌خورد. در صورت استفاده از صمغ چسبندگي لازم ايجاد شده و از ريختن و پخش شدن رنگها جلوگيري ميشود.
صمغها از درختان مختلفي تهيه شده و براي مصرف در انواع و اقسام مختلف در بازار عرضه مي‌شوند. البته صمغ نه تنها براي استفاده در رنگهاي مورد مصرف نقشه فرش به كار مي‌رود بلكه موارد استفاده ديگر نيز دارد. بهترين نوع صمغ كه مي‌تواند در كار نقاشي و نقطه زني فرش مورد استفاده قرار مي‌گيرد صمغ درخت انبه است.
«آماده سازي صمغ براي اضافه كردن به رنگ »
اگر صمغ به صورت بلورهاي كوچك باشد براي استفاده نياز به خيس كردن، شستن و صاف كردن دارد. در اين صورت بلورها را حداقل به مدت 24 ساعت با مقداري آب خيس كرده ضمن شستشوي ان مواد زايد را بوسيله صافي از صمغ جدا مي‌كنند. سپس مايع يكدست و صاف باقي مانده را به رنگ اضافه مي‌كنند. شايان ذكر است كه محلول آماده صمغ در بازار موجود است كه در اين صورت ديگر نيازي به طي مراحل ذكر شده نيست.
«رنگهاي مورد استفاده در فرش»
در بافت يك فرش، در مناطق مختلف از رنگهاي مختلفي استفاده ميشود. چنانچه قبلا نيز توضيح داده شد. در فرش اصفهان حداكثر از 30 رنگ و يا در در فرش نائين حداكثر از 16 رنگ استفاده ميشود. همچنين در فرش تبريز تا 80 رنگ نيز ممكن است مورد استفاده قرار گيرد. اين در حالي است كه در بافت بعضي فرشها تابلويي 800 و گاه چند هزار از نوع رنگ تركيبي به كار برده ميشود. از آنجايي كه انتخاب رنگ و طرحهاي قالي توسط نقاش صورت مي‌گيرد لازم است با نام رنگهاي مصطلح در صنعت قاليبافي و طرز ساخت آنها آشنا شويد.
روشهاي ساخت رنگهاي مورد استفاده در كار نقاشي نقشه فرش نه تنها با روشهاي ساخت و تركيب رنگها در ديگر صنايع و هنرها يكسان نيست بلكه تفاوتهاي چشمگيري نيز دارد . بعضي از نقاشان روشهاي مخصوصي در ساختمان تركيب رنگها به كار مي‌برند . اگر تمامي‌اين روشهاي انحصاري جمع بندي شوند در پايان تمامي‌روشها و رنگهاي حاصله به يك نمونه رنگ منتهي ميشود. با اين تفاوت كه از نظر كيفيت و شفافيت كه دو عا مل اصلي در ساختمان تركيبهاي رنگ به شمار مي‌روند با هم فرق دارند.
در حالت كلي براي توليد رنگ مورد نياز ، از نظر تعداد رنگ مورد استفاده در تركيب محدوديت وجود دارد. اين امر به علت محدود بودن تعداد مورد استفاده در كار قالي مي‌باشد . زماني كه در اصفهان براي رنگ آميزي نقشه به 30 نوع رنگ نياز است و يا در نايين اين تعداد از 16 رنگ تجاوز نمي‌كند. طبيعي است كه رنگ اصلي مورد استفاده در تركيب براي توليد اين رنگها نيز بسيار محدود خواهد بود. در حالي كه اگرقرار باشد تنوع رنگ در نقشه يك فش از 200 رنگ تجاوز كند مسلما تركيبات آنها پيچيده تر و نيز رنگهاي توليد شده بيشتر خواهد بود.
چنانچه حد ميانه اي براي رنگهاي مورد استفاده در فرش در نظرباشد در آن صورت براي رنگ آميزي چنين نقشه هايي از تركيب رنگهايي مانند مشكي، سرمه اي، قهوه اي، سفيد، لاكي با رنگهايي مانند آبي، زرد، زرشكي رنگهاي مورد نياز را به دست مي‌آورند.
«طرز ساختن رنگهاي مورد مصرف در نقشه فرش»
براي ساختن رنگهاي هم خانواده گرچه اجزاي تركيب يا رنگهاي اوليه يكي هستند ولي بايد به مقدار درصد اجزاء تركيب توجه شود. زيرا اگر درصد رنگ اصلي يا برعكس رنگهاي فرعي در تركيب براي توليد رنگ متناسب نباشد مسلماً رنگ دلخواه توليد نخواهد شد. براي توليد هر رنگي بايد تناسب مخصوص آن رعايت شود و اين تناسب رابايد در تمام تركيبات بعدي حفظ كرد.
براي ساختن رنگهاي متعلق به خانواده آبي كه جزوه گروه رنگهاي سرد هستند از چهار رنگ سفيد ، سرمه اي ، آبي و مشكي با درصدهاي مختلفي استفاده مي‌كنند. براي مثال: براي ساختن رنگ آبي سير درصد رنگ سرمه اي نسبت به رنگهاي ديگر بيشتر است و همچنين براي به دست آوردن رنگ الماسي كه جزوه خانواده آبي هاست درصد رنگ سفيد نسبت به رنگهاي ديگر بيشتر است. در مورد ديگر اعضا همين خانواده نيز به همين ترتيب عمل مي‌كنيم.
يعني براي آبي روشن درصد رنگ سفيد بيشتر از رنگهاي ديگر است وهمچنين در رنگهاي آبي فيروزه اي و آبي آسماني.
براي ساختن رنگهاي متعلق به خانواده خاكي، از تركيب چهاررنگ سفيد، قهوه اي، دارچيني و مشكي با درصدهاي مختلف استفاده مي‌كنند و رنگهاي زير را از اين تركيب به دست مي‌آورند. در تركيب خاكي سير رنگهاي سفيد، قهوه اي و مشكي به كار مي‌رود. كه درصد رنگ سفيد نسبت به رنگهاي بيشتر است. در مرتبه بعدي رنگ قهوه اي قرار دارد و در تركيب رنگهاي خاكي روشن و متوسط درصد رنگ سفيد بيشتر از ساير رنگهاست.
براي ساختن رنگهاي متعلق به گروه سبز كه جزوه رنگهاي سرد محسوب مي‌شوند از تركيبات مختلفي استفاده ميشود. به طور مثال براي ساختن رنگ سبز سير از چهار رنگ سفيد ، سرمه اي ،زرد و مشكي استفاده ميشود. در صورتي كه براي بدست آوردن رنگ سبز ساق چناري ، از تركيب سه رنگ سبز، سفيد و زرد استفاده ميشود.
رنگ سبز نيز تركيباتي مانند تركيبات سبز سير دارد. با اين تفاوت كه مقدار درصد مشكي به كار رفته در تركيب اين رنگ كمتر از مشكي به كار رفته در سبز سير است.
رنگ بژ نيز از تركيب رنگهاي قهوه اي، سبز سير، از دو رنگ سفيد و شتري حاصل ميشود. براي ساختن سه رنگ طوسي روشن، طوسي متوسط و طوسي پررنگ ، از دو رنگ سفيد و مشكي با درصدهاي متفاوت استفاده ميشود.
بدين ترتيب كه هرچه از رنگ سفيد در تركيب رنگ مورد نظر بيشتر استفاده شود، طوسي بدست آمده روشنتر بوده و هرچه مشكي بيشتر استفاده شود رنگ طوسي حاصل سيرتر خواهد بود. تركيب رنگهاي سفيد و ساده با نسبت مساوي معيار تشخيص روشني و سيري رنگ طوسي بدست آمده خواهد بود.
دو رنگ كِرِم و كرم استخواني نيز از تركيب رنگهاي سفيد ، زرد و شتري بدست مي‌آيند. با اين تفاوت كه درصد سفيد به كار رفته در كِرِم استخواني بيشتر است. در ساختمان تركيبي رنگ نخودي، سه رنگ سفيد، زرد و نارنجي دخالت دارند. همچنين رنگ شتري از تركيب سه رنگ زرد، سفيد، دارچيني به دست مي‌آيند.
براي ساختن رنگ زرشكي ، دو رنگ لاكي و مشكي اجزاء اصلي تركيب به شمار مي‌روند و براي بدست آوردن رنگ لاكي اگر رنگ گواش آماده مورد پسند يا باب سليقه نقاش نباشد و يا اينكه رنگ در دسترس بافتن كار هماهنگي نداشته باشد با اضافه كردن مقداري رنگ زرشكي تغيير مورد نظر در تركيب ايجاد خواهد شد.
در ساختمان رنگ پوست پيازي، سه رنگ سفيد، قهوه اي لاكي شركت دارند و براي ساختن رنگ روغني همين رنگ از رنگهاي سفيد، زرشكي، لاكي و شتري با نسبتهاي متفاوت در تركيب استفاده ميشود. از تركيب رنگهاي لاكي، شتري و سفيد صورتي حاصل ميشود. براي رسيدن به رنگ بژ صورتي ، تركيبي از رنگهاي زرشكي ، لاكي ، آبي و سفيد لازم مي‌باشد. رنگ مسي از تركيب رنگهاي نارنجي ، سفيد ، قهوه‌اي، لاكي بدست مي‌آيد.
رنگهايي كه چگونگي تركيب و يا چگونگي استفاده از آنها در تركيب خاصي شرح داده شد. به طور خلاصه نتيجه تجربه همكاران و استادان رشته نقاشي فرش مي‌باشد. چنانچه قبلاً نيز توضيح داده شده اين مباحث قسمتي از كل تركيباتي است كه در نقاشي فرش مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
بدون شك استفاده از خلاقيتهاي فردي و توليد انواع رنگهاي را نمي‌توان ناديده گرفت. يك اصل كلي كه در هنگام ساخت و توليد رنگها بايد رعايت شود.
همزني مداوم در هنگام تركيب رنگها تا زمان حصول نتيجه نهايي مي‌باشد. زيرا اكثر رنگها مانند آبي سير، ساعاتي پس از ساخت رنگ اصلي خود را مي‌يابند. بنابراين در اين كار حوصله ، دقت، باريك بيني و توجه بسيار لازم است. زيرا با كوچكترين بي توجهي به كار تركيب هم وقت به كار رفته به هدر خواهد رفت و هم با كم توجهي يا بي توجهي چه بسا حصول نتيجه كامل مشكل و احياناً غير ممكن گردد. در تركيب دو رنگ گواش با دو مارك مختلف اشكالاتي به وجود مي‌آيد.
«آشنايي با رنگهايي مورد استفاده در اصفهان»
در زمان پادشاهان صفوي با انتقال پايتخت به اصفهان دوران طلايي رونق و شكوه اين شهر آغاز گرديد. ايجاد بناهاي عالي و هنرمندانه ، گسترش مدارس، ساخت و احداث مساجد و بازارها و حمايت بي‌دريغ از صنعتگران و هنرمندان در دوران شاهان اوليه صفويه، به خوبي توانست اين شهر را از اهميتي شايسته و شهرتي جهاني برخوردار سازد. در اين دوران است كه طرحهاي سنيتي ايراني بر مبناي گردشهاي اسليمي‌و ختايي كاربردي عام و در بسياري از رشته هاي هنري و آثار و اشياء و ابنيه پيدا مي‌كند.
فرش اصفهان با اتكا بر هنر اصيل و سنتي ايراني و استفاده از طرحهاي اسليمي، ختايي و گلهاي شاه‌عباسي كه الهام گرفته از اماكن تاريخي اين شهر هستند . توانست جايگاه ويژه اي در ميان بافته هاي شهرهاي ديگر بيابد.
ويژگي خاصي در اكثر فرشهاي اصفهان جلب توجه مي‌كند. رعايت قرينه گذاري گلها مي‌باشد. اين ويژگي در همه گلهاي شاه عباسي وجود دارد. در فرش اصفهان حداقل از 12 رنگ و حداكثر از 30 رنگ استفاده ميشود. در اكثر فرشهاي اين شهر رنگهاي سرد نسبت به رنگهاي گرم كاربرد بيشتري دارد. استفاده از رنگهاي كِرِم، سرمه اي ، انواع آبي ، الماسي، انواع رنگهاي خاكي روشن، خاكي اصفهان ، خاكي سير، بژ كاشان، سبز سير، بژ صورتي . لاكي از ويژگيهاي اين فرش است.
در مرحله رنگ زدن، نقاش رنگ زمينه ها را در نظر مي‌گيرد. براي مثال زمينه كرم ، با توجه به رنگ زمينه روشن، رنگهاي تيره حرف اول را در نقش مي‌زنند. در اين حالت ، نقاش رنگ زمينه حاشيه را رنگي تيره انتخاب مي‌كند و در رنگ آميزي گلها از رنگ زمينه حاشيه استفاده مي‌كند تا به نوعي حاشيه در زمينه اصلي ملموس باشد. انواع خاكيها و انواع آبيها را يكدست پخش مي‌كند و انتخاب رنگ لچك و ترنج نيز به گونه اي صورت مي‌گيرد كه تضادي در فرش ايجاد نشودو رنگ ناآشنا و غريبه اي در فرش وارد نشود.
استفاده از رنگ كرم در فرشهاي اصفهان به طور صد درصد صورت نمي‌گيرد. در زمينه سرمه اي نيز اصول انتخاب رنگ مانند انتخاب در زمينه كرم است. نقاش به دو صورت رنگ و نقطه مي‌زند و يا با انتخاب رنگهاي سرد زمينه حاشيه لچك و ترنج و گلها را با انواع آبي ها و خاكيها و سفيد و كرم زينت مي‌دهد يا اين كه رنگهاي گرم را انتخاب مي‌كند.
در نقشه هاي اصفهان گاهي نقاش رنگ زمينه حاشيه را اصلا درزمينه اصلي وارد نمي‌كند و نوعي تضاد را در حاشيه و متن ايجاد مي‌كند. البته اين اصل را هميشه درنظر دارد كه تضاد به كار رفته به گونه اي نباشد كه از همرنگي و يكدستي فرش اصفهان بكاهد. نقاش به گونه اي كار مي‌كند كه بيننده با يك نظر و ديدي كه بر فرش مي‌اندازد زادگاه هنري آن را به درستي تشخيص دهد.
كاربرد ابزار و وسايل رنگ آميزي
براي آماده شدن يك نقشه مراحل زير بايد به ترتيب توسط اساتيد و متخصصين مربوطه و با همكاري مشاركت هم طي شود:
1-طراحي
2- انتخاب رنگ و نقاش نقشه
3-نسخه برداري
4-رنگ زني
5-نقطه چيني
در بعضي از كارگاههاي نقاشي نقشه فرش، به علت حجم زياد، هر يك از مراحل پنجگانه مذكور را يك نفر انجام مي‌دهد كه البته همه آنها زير نظر استاد نقاش كارگاه انجام مي‌گيرد و كل كارها پس از اتمام و تكميل به دست استاد نقاش مي‌رسد. استاد نقاش كارهاي نهايي را روي نقشه انجام داده و اشكالات و نواقص را برطرف نموده و نقشه را آماده تحويل مي‌نمايد.
در اين گونه كارگاههاي نقاشي، نسخه بردار، كاركپي كردن اصل نقشه را كه توسط طراح، طرح‌ريزي و با مداد نقاشي شده است انجام مي‌دهد و رنگ زن كار رنگ را انجام مي‌دهد. به اين ترتيب كه با رنگ كردن تمام قسمتهاي نقشه، رنگ اصلي نقشه را تعيين و مشخص مي‌كند. شايان ذكر است كه احتمال دارد در اين مرحله كار تعيين رنگ اصلي نقشه توسط استاد نقاش انجام پذيرد و رنگ زن فقط آن را اجرا مي‌دهد.
پس از اين مرحله تا آن نقطه چين ظريفترين كار را در كل مراحل مذكور انجام مي‌دهد. به اين صورت كه كناره هاي نقوش متفاوت نقشه را نقطه چيني مي‌كند. نقطه چيني ار حساسترين و پيچيده ترين كارهاي تهيه نقشه فرش است. زيرا با استفاده از همين نقطه چيني ها بافنده كار بافت را به درستي انجام مي‌دهد.
در نهايت پس از اجراي كليه مراحل، استاد نقاش نقطه به نقطه نقشه فرش را مورد بررسي قرار مي‌دهد. البته ممكن است به تشخيص استاد نقاش، به علت ناهمخواني رنگها و يا با تجسم رنگ فرش كه با استفاده از اين نقشه توليد خواهد شد، رنگ كل و يا قسمتي از نقشه تغيير يابد. در بعضي كارگاههاي نقاشي احتمال دارد همان يك نفر كه استاد نقاش است، همه كارها را خود به تنهايي انجام دهد. بنابراين تكنيك مراحل مختلف در نقاشي نقشه فرش، به حجم كار بستگي دارد.
كپي برداري
همچنانكه قبلاً نيز توضيح داده شد، كپي برداري يكي از اركان اصلي در رنگ نقشه و از مراحل اوليه و زير بناي كار مي‌باشد. در كپي نقشه ها ضمن رعايت كليه موازين و قواعد بايد توجه داشت كه كپي كردن در سه حالت صورت مي‌گيرد:
1-كپي طرحهايي كه به اندازه اصل هستند.
2-كپي طرحهايي كه بزرگتر از اندازه طرح اصلي هستند.
3- كپي طرحهايي كه كوچكتر از اندازه طرح اصلي هستند.
شايان ذكر است كه اسن حالتها از اهميت خاصي برخوردار مي‌باشند و به همين جهت براي آشنايي با چگونگي كار و تفاوت آنها با يكديگر، به طور اختصار هر يك از اين مراحل توضيح داده ميشود.
كپي به اندازه طرح
براي كپي كردن طرحهايي كه به اندازه طرح اصلي مي‌باشند، به دو صورت مي‌توان عمل كرد:
1-استفاده از ورقه هاي شطرنجي شفاف
2-استفاده از ميز نور يا ميز كپي
در هر دو روش، كار تقريباً به يك صورت انجام مي‌پذيرد و تفاوت اين دو روش فقط در نوع وسيله كپي برداري است. در اكثر كارگاههاي نقاشي، كار كپي برداري با استفاده از ميز نور انجام مي‌گيرد و به همين علت در مجموعه حاضر نيز ميز نور و چگونگي كار با آن شرح داده ميشود.
در هنگام شروع كار براي كپي كردن طرحهايي كه بايد به اندازه طرح اصلي باشند، ابتدا كاغذ نقشهاي كه داراي رج شماري مانند رجشمار طرح اصلي تهيه كرده و روي طرح اصلي قرار مي‌دهيم و با استفاده از گيره كاغذ، آنها را طوري به هم مي‌چسبانيم كه كاملاً منطبق بر هم باشند. حتي يك خانه شطرنجي كوچك نيز نبايد در هيچ كجاي نقشه اختلاف داشته باشد. زيرا در صورت وجود كوچكترين اختلاف، پس از انجام كار كپي، نقاش و نقطه چين در هنگام رنگ زدن و نقطه چيني با مشكل مواجه خواهند شد.
پس از آماده نمودن مرحله فوق، مداد و مداد تراش و پاك كن را كه لازمه اين كار است، در دسترس قرار مي‌دهيم.
مداد مورد نظر بايد داراي مغزي نرم و كم چرب باشد و همچنين مداد پاك كن بايد از نوع مرغوب و خوب باشد كه هنگام پاك كردن، روي كاغذ كپي و يا نقشه و يا نقشه لك ايجاد نكند. چربي مغز مداد باعث ميشود كه در هنگام رنگ كردن، رنگ روي طرح نچسبيده و نقاش و نقطه گذار را دچار مشكل سازد. همچنين اگر چربي مغز مداد زياد باشد به هيچ عنوان رنگ روي كاغذ نماند و به عبارتي كاغذ رنگ را به خوبي نمي‌گيرد. يادآوري ميشود، در صورت استفاده از مداد پرچرب براي كپي، مي‌توان با يك دستمال نرم چربي آن را گرفته و سپس به رنگ آميزي پرداخت.
پس از الصاق و پيوند كاغذ كپي و طرح اصلي به هم، آن را روي ميز نور قرار داده و چراغ ميز را روشن مي‌كنيم. نوري كه از ميز نور به كاغذ مي‌تابد، طرح اصلي را از روي كاغذ كپي گذرانده و طراح مي‌تواند طرح اصلي را ديده و آن را رسم نمايد. پس از اتمام كار و جدا كردن دو كاغذ از هم، عمل كپي برداري تمام شده و طرح اصلي روي كاغذ كپي پياده شده است.
كپي طرحهايي بزرگتر از طرح اصلي
هدف كپي بردار در اين مرحله، تهيه طرحي بزرگتر از طرح اصلي است. به اين معني كه كپي براي قاليهايي است كه بزرگتر از طرح اصلي توليد خواهند شد. در اين صورت بايد براي كپي كردن از كاغذهايي استفاده شود كه خانه هاي شطرنجي آنها ريزتر از طرح اصلي ولي اندازه كاغذ از نظر مساحت برابر طرح اصلي باشد. براي اجرا، ابتدا طرح اصلي را روي كاغذي با خانه هاي ريزتر از خانه هاي طرح اصلي منتقل مي‌كنيم، در نتيجه طرح اوليه در اندازه بزرگتري حاصل خواهد شد، بدون آنكه كوچكترين تغييري در خود طرح داده شود.
كپي طرحهاي كوچكتر از طرح اصلي
اين نوع كپي برداري دقيقاً بر عكس مرحله شماره 2 مي‌باشد. در اينجا كپي بردار بايد از كاغذهايي استفاده كند كه خانه هاي شطرنجي آنها درشت تر از طرح اصلي باشد، ولي اندازه كاغذ از نظر مساحت با كاغذ طرح اصلي تفاوت نداشته باشد. در صورت اجراي موفق اين مرحله، نتيجه كار با همان طرح ولي در اندازه كوچكتر حاصل خواهد شد، بدون آنكه كوچكترين تغييري در خود طرح ايجاد شده باشد.
مطالب فوق را مي‌توان به صورت زير جمع بندي و خلاصه نمود:
اگر خانه هاي شطرنجي كاغذ كپي كوچكتر از خانه هاي شطرنجي طرح اصلي باشد، نتيجه كار، طرح بزرگتر از طرح اصلي خواهد بود.
اگر خانه هاي شطرنجي كاغذ كپي بزرگتر از خانه هاي شطرنجي طرح اصلي باشد، نتيجه كار طرح كوچكتر از طرح اصلي خواهد بود.
اگر خانه هاي شطرنجي كاغذ مساوي خانه هاي شطرنجي طرح اصلي باشد، نتيجه كار مساوي با طرح اصلي خواهد بود.
در هنگام كپي برداري بايد به موارد زير توجه بيشتري كرد:
1-همان طور كه اشاره شد كاغذي براي كپي كردن در نظرگرفته ميشود و همچنين كاغذ طرح اصلي بايد كاملاً بر هم منطبق باشند.
2-كار كپي برداري بايد از سمت چپ بالاي نقشه شروع و در انتهاي سمت راست پايين نقشه به اتمام برسد. دليل اين كار اين است كه دست كپي بردار به هنگام كپي برداري به علت تماس با اثر نوك مداد، سياه نمي‌شود. و اگر دست سياه شده بر روي گلهاي كپي شده كشيده شده، زمينه نقشه در پايان كار تيره ميشود و اين امر ايرادي بزرگ در كار نقاشي است. زيرا در نقشه كشي رعايت تميزي كار از اصول بسيار مهم به شمار مي‌رود.
3-هنگام كپي كردن نقشه هايي مانند گل پنج پر يا انواع شاه عباسي، براي اطمينان از صحت كپي برداري، بايد از مركز گل شروه به كپي كردن نمود و سپس طرحهاي اطراف گل را به ترتيب كپي كرد.
4-هنگام كپي كردن بندهاي بين گلها بايد دقت كرد تا فاصله ريشه ها به طور كامل رعايت شود.
5-به علت اينكه كار كپي برداري احتياج به حوصله و دقت فراوان دارد، از اين رو شخص كپي بردار هر موقع احساس خستگي كرده و قدري استراحت نمايد تا كاري كه انجام مي‌دهد بدون عيب و ايراد بوده و از دوباره كاري پرهيز شود.
چگونگي استفاده از قلم مو براي رنگ زدن
رنگهاي مورد استفاده در نقشه فرش اغلب از نوع رنگهاي آبرنگ هستند. اين رنگها يا به صورت آماده موجود هستند و يا از تركيب دو يا چند رنگ مختلف ساخته مي‌شوند كه در هر دو صورت، آب نقش بسزايي در توليد رنگ و آماده نمودن آن براي كار ايفامي‌كند. چرا كه با اضافه كردن آب به رنگ آن را جهت كار آماده مي‌كنند.
رنگ آماده شده بايد رقيق باشد به طوري كه به آرامي‌از قلم مو چكيده شود. اين رقيقي بايد با دقت ايجاد شود . چراكه در صورت پر آب بودن رنگ ، آب بيشتر از مايه رنگ ميشود و يك چنين رنگي را اصطلاحاً "آبكي" مي‌گويند. در صورت استفاده كردن از رنگ با كيفيت آبي، رنگ اصلي خود را در روي نقشه نشان نداده و رنگ طرحها و نقشها بسيار رقيق بوده و كيفيت كار پايين خواهد آمد.
همچنين اگر غلظت رنگ زياد باشد يعني تناسب لازم بين آب و رنگ رعايت نشده باشد باز هم كيفيت كار كاهش يافته و چه بسا استاد نقاش در چنين مواردي كار را قبول نكرده و آن را گِل يا بتونه كاري شده قلمداد نمايد.
براي روشن شدن مطالب فوق مثالي مي‌آوريم. در طرح ، گلي است كه بايد به رنگ آبي روشن رنگ آميزي شود. اگر رنگ مورد استفاده زياد رقيق باشد در پايان كار گل مورد نظر به جاي رنگ آب روشن به رنگ الماسي در خواهد آمدو برعكس اگر غلظت رنگ زياد باشد دو نوع ايراد در كار ايجاد خواهد كرد كه عبارتند از:
الف – غلظت زياده از حد رنگ مانع از ديده شدن خانه هاي شطرنجي نقشه ميشود و بافنده قادر به خواندن نقشه نخواهد بود.
ب- غلظت زياد رنگ، نقطه گذاريرا مشكل مي‌كند زيرا نقطه گذار زير رنگ را نمي‌بيند و از سوي ديگر قلم مو نيز خوب كار نمي‌كند و بعد از مدت كوتاهي نقطه هاي كار شده مي‌ريزه.
البته ريختن رنگ نقطه ها علاوه بر علت فوق مي‌تواند علت ديگري نيز داشته باشد و آن عدم به كارگيري صحيح صمغ مي‌باشد. چنانكه قبلاً نيز توضيح داده شد وجود صمغ كافي در داخل رنگ يكي از ملزومات تركيب و توليد رنگ مناسب براي كار است. وجود صمغ كافي از ريخته شدن نقطه ها جلوگيري مي‌كند و همچنين باعث براق شدن رنگ گلها ميشود.
چنانكه قبلاً نيز توضيح داده شد رنگهايي كه در كار رنگ نقشه فرش به كار مي‌روند اغلب رنگهاي تركيبي هستندو غالب آنها از تركيب چندين رنگ به دست مي‌آيند. بنابراين قبل از استفاده از رنگ و كار با آن بايد كاملاً آن را به هم زد تا رنگ اصلي جذب قلم شود. در غير اين صورت رنگ حاصله رنگي نخواهد بود كه مورد نظر ما بوده است.
روش كشيدن قلم رنگ بر روي كاغذ نقشه:
ابتدا بايد قلم موي مخصوص انتخاب شده و سپس در درليوان پر آبي كه هميشه در كنار ميز كار قرار دارد شسته شود تا موهاي آن كاملاً نرم شود. البته تكان دادن قلم مو در داخل ليوان براي نرم شدن موهاي قلم كافي است. پس از خشك كردن قلم مو با دستمال تميز و يا دستمال كاغذي مي‌توان آن را در داخل رنگ كه قبلاً با غلظت كافي آماده شده است، فرو برده و سپس قلم موي حاوي رنگ را بر سطح گل از بالا به پايين به يك سمت كشيد. در اين مرحله ابتدا كناره هاي گلها يا برگها و سپس وسط طرح مورد نظر رنگ زده ميشود . منظور از كناره ها دور گلها است كه با مداد كشيده شده است.
بايد دقت شود كه رنگ از خطوط مدادي بيرون نزند. همچنين بايد سعي شود همه جاي طرح به طور يكنواخت و به يك ميزان رنگ زده شود. براي اين كار كافي است كه قلم فقط يك بار بر روي طرح كشيده شودو در صورتي كه رنگ به خوبي در روي طرح پياده نشد مي‌توان دوبار قلم را روي طرح كشيد.
كشيدن مكرر قلم روي طرح كار درستي نيست، زيرا اولاً از سرعت عمل نقاش كاسته ميشود، ثانياً اين كار باعث ساييده شدن كاغذ مي‌گردد. بنابراين يكبار و به طور استثناء دوبار كشيدن قلم مو بر روي نقشه كافي و مناسب است.
شناخت كافي از رنگها و نيز تجربه استفاده از آنها عامل مهمي‌در افزايش كيفيت نقشه فرش مي‌باشد. به طور مثال يك نقاش بايد بداند كه رنگ لاكي با داشتن غلظت زياد باعث نمي‌شودكه خانه هاي ريز نقشه كه در زير رنگ هستند ديده نشده و بافنده با مشكل مواجه شود يا اينكه يك نقاش بايد اين آگاهي را داشته باشد كه كار با رنگ سرمه اي نياز به دقت و تجربه كافي و عملي دارد و بايد به موارد ذيل كاملاً عما نمود.
ويژگي رنگ سرمه اي كاملاً برعكس رنگ لاكي است. به همين دليل بايد هنگام استفاده از رنگ سرمه اي ، آب ليوان قلم شوي را عوض كرده و قلم رنگ كاملاً در آب جديد مورد شستشو قرار گيرد. زيرا رنگ سرمه اي رنگي حساس بوده و در صورت قلم آلوده با آن، كپك زده و ديگر قابل استفاده نخواهد بود.هنگام كار كردن با رنگ سرمه اي نبايد همه موي قلم را در رنگ فرو برد بلكه بايد نصف موهاي قلم را رنگي كرده و به طور يكنواخت برروي سطح كشيد. استاندارد بودن غلظت رنگ سرمه اي بسيار مهم است. همچنين آماده كردن آن بايد با دقت و حوصله كافي انجام گيرد.
اگر غلظت رنگ زياد باشد خانه هاي ريز نقشه ديده نشده ، در نتيجه نقشه خوانده نخواهد شد. برعكس اگر غلظت رنگ كم باشد رنگ كاملاً بر روي نقشه و طرح ننشسته و به جاي رنگ سرمه اي ، رنگي به صورت سرمه اي مايل به آبي حاصل خواهد شد و بروز چنين مواردي در كار رنگ نقشه ايرادي بزرگ محسوب ميشود. بنابراين قبل از استفاده از رنگ سرمه اي با آگاهي از مسائل مذكور بايد آن را به دقت آماده كرده و قبل از استفاده در روي طرح اصلي روي كاغذ ديگري مورد آزمايش قرار داد و در صورت مناسب در طرح اصلي استفاده شود.
رنگهاي ديگري همچون آبي روشن وآبي سير الماسي و .... هر كدام به نوعي نياز به دقت و ظرافت دارند تا كاملاً يكنواخت بر سطح (طرح) مورد نظر كشيده شوند تا كار انجام شده كالمل و بدون عيب و نقص باشد. به عبارت بهتر انگشت اشاره تكيه گاه قلم مو و انگشت شست نگهدارنده و كنترل كننده قلم باشد. قلم مو بايد در بين انگشتان راحت قرار بگيرد و نبايد به آن فشار وارد شود.
به مرور زمان بايد قلم مو در انگشتان دست و همچنين در خود دست جاي خاص خود را پيدا كند. از سوي ديگر قلم مو بايد در دست به نرمي‌حركت كرده و اين كار را آن قدر تمرين شده باشد كه فشار آن بر روي انگشتان و مچ دست احساس نشود. اين عبارت بايد در قلم رنگ و قلم نقطه كردن يكسان بوده و تفاوت نداشته باشد.
در اينجا خاطر نشان ميشود كه هنگام استفداده از قلم موي رنگ يا قلم موي نقطه بايد هميشه آن را نرم نگه داشت. يعني وقتي احساس شد كه رنگ روي قلم مو خشك شده بايد حتما قلم را در آب فرو بدر تا كمي‌نرمتر شود كه در اين صورت كار با آن راحتتر خواهد بود. بايد اين كار هرچند مدت يكبار تكرار شود تا كار با سرعت بيشتري پيش برود.
نكات مهم در نقطه زدن:
در نقطه زدن توجه ورعايت نكات مهم زير ضروري است:
1- حركت قلم نقطه بايد دقيقاً در داخل خانه هاي شطرنجي انجام گيرد. به طوري كه فضاي داخل خانه با يك حركت قلم پر شده و رنگ از آن خارج نشود. اگر حركت قلم نقطه از خانه ها خارج گردد در هنگام بافت چنين نقشه هايي براي بافنده ايجاد مشكل مي‌كند. در صورتي كه نقطه گذاري به طور صحيح صورت نگيرد و رنگ نقطه با حركت اشتباه قلم كمي‌بيرون بزند و با رسيدن به خانه كناري دو نقطه ديده شود. در اين حالت اگر بافنده ماهر باشد
به رج بعدي مراجعه مي‌كند ولي اگر رفع اشكال نشود در رج بعدي دچار مشكل بزرگتري ميشود كه در حالت كلي چنين نقشه هايي ايراددار هستند و از نظر هنري ارزشي ندارند. بنابراين بايد اصول نقطه گذاري به طور دقيق رعايت شود و با تمرينات مناسب و پيگير سعي شود نقشه و طرحي كه نقطه گذاري ميشود. از نظر زيبايي و هنري ايرادي نداشته شود.
2- نقطه بايد دقيقاً چهارگوش درآمده و گرد در آمدن و ياناقص بودن آن جلوگيري شود.
3-بايد به غلظت رنگ حتماً توجه شود. زيرا ضرورت دارد كه در اين مرحله بيشتر از غلظت رنگ مورد استفاده در مرحله رنگ زدن باشد. البته اين غلظت نبايد به حدي باشد كه مانع كار كردن قلم روي خانه هاي شطرنجي نقشه گردد. در اين صورت نقطه ها شكسته به نظر خواهند رسيد كه اصطلاحاً به ان نيامدن رنگ دنبال قلم مي‌گويند. در چنين مواردي پس از به هم زدن رنگ كمي‌آب يا صمغ به آن اضافه مي‌كنند تا براي كار‌آماده شود.
همچنان كه در كتاب اول نگ در نقشه فرش نيز اشاره شده است بعضي از رنگها موهاي قلم نقطه را جمع مي‌كنند و بعضي از آنها قلم نقطه را باز مي‌كنند. در نتيجه براي اينكه انجام كار با مشكلي مواجه نشود بايد از چندين قلم نقطه استفاده شود به طوري كه نوك اين قلمها از نظر بزرگي و كوچكي مقداري فرق داشته باشند. شايان ذكر است كه رنگ سفيد رنگي است كه قلم مو را باز يا پهن مي‌كند و برعكس رنگ مشكي رنگي است كه قلم مو را جمع يا باريك مي‌كند. بنابراين بايد براي هركدام از اين رنگها قلم موي جداگانه اي به كار برده شود كه نوك آنها از نظر باريكي و پهني متفاوت باشند .
ناگفته نماند كه از قلم نقطه‌اي كه با آن رنگ مشكي كار ميشود مي‌تواند در اكثر رنگها استفاده كرد. ولي قلم مويي كه براي رنگ سفيد در نظر گرفته شده است چون باريك تر از ديگر قلمهاست نمي‌توان در رنگهاي ديگر استفاده نمود. و آن را فقط براي رنگهاي سفيد و كرم مي‌توان به كار برد. بديهي است كه پس از انجام تمرينات مداوم مي‌توان به راحتي قلم موي مورد نياز را تشخيص داده و اين توانايي را پيدا كرد كه از كدام قلمها در چه رنگي بايد استفاده كرد.
رنگ و نقطه نمودن عناصر تزئيني در نقشه فرش:
نقطه نمودن بندها
حركت اصلي در نقشه به عهده بندها است. گاهي نيز اين بندها كارشان جداسازي رنگ زمينه با رنگ لچك و ترنج مي‌باشد. وقتي يك طراح مي‌خواهد نقشه اي را طراحي كند ابتدا حركت بند را كار مي‌كند. به همين علت است كه مي‌گويند در فرش و نقشه آن حرف اول را بند مي‌زند. به ترتيبي كه ذكر شد نقاش نيز بايد ابتدا رنگ بند را انتخاب نموده و بعد از آن به انتخاب رنگ گلها و بوته ها و گلهاي شاه عباسي بپردازد. ذكر اين نكته ضروري است كه بعضي بندها دو ريشه اي و بعضي سه ريشه اي هستندو گاه برخي از آنها بزرگتر و پهن تر مي‌باشند.
بندهاي دو ريشه اي هميشه به هم چسبيده حركت مي‌كنند و نقاش بايد اين بندها را با دو رنگ مجزا كار كند. بندهاي سه يا چهار ريشه اي وقتي مستقيم حركت مي‌كنند سه ريشه نشان مي‌دهدند ولي وقتي حركت آنها به حالت منحني است،
چهار ريشه به نظر مي‌رسند. بنابراين نقاش بايد براي وسط بند يك رنگ متناسب با رنگ زمينه انتخاب نمايد و سپس طرفين بند را كه با نقطه كار خواهد شد با دو رنگ مجزا كار كند و حركت بايد طوري باشد كه بند مورد نظر شكسته به نظر نرسد. چنانكه توضيح داده شد بعضي از بندها دور لچك و ترنج قرار مي‌گيرند ضخيم هستند. چنين بندهايي را مي‌توان با سايه زدن يا تزئين كردن كمي‌نازكتر وظريف تر و زيباتر نشان داد. در خصوص بندهاي سه و يا چهار ريشه اي قبلاً توضيح كافي داده شده است. در اينجا تنها يك نكته ذكر ميشود و آن اين است كه گاهي در قسمتهايي از بندهايي به نام ختايي نام برده ميشود كه منظور همان بندهاي سه و چهار ريشه اي است.
مورد ديگراسليمي‌ها هستند. در اسليمي‌ها پس از آنكه رنگ مناسب انتخاب شد، رنگ كاري انجام مي‌گيرد و با نقطه چين نمودن كناره هاي بندها آن اسليمي‌مورد نظر را تزئين نموده و سپس متن را مي‌توان با رنگي مناسب و هماهنگ با رنگ كلي نقشه آراست. شايان ذكر است كه اسليمي‌يكي از طرحهاي زيبا جالب و پرطرفدار است كه ظرافت و ريزه كاريهاي بسياري برخوردار است. مي‌توان اسليمي‌را در رنگهاي مختلف و متنوعي رنگ آميزي كرد. اسليمي‌طرحي است كه اب همه گروههاي رنگي سازگاري دارد. به عبارت بهتر در طرح اسليمي‌مي‌توان رنگهاي سرد ، رنگ هاي گرم و... را به كار برد.
در رنگ آميزي اسليمي‌بايد رنگ زمينه يا متن نقشه فرش را مورد توجه قرار داد و با توجه به نوع رنگ متن، رنگ اسليمي‌را انتخاب نمود. به طور مثال در زمينه كِرِم مي‌توان اسليمي‌را سرمه اي، آبي روشن، آبي سير، خاكي سير يا متوسط و بعضي از رنگهاي ديگر رنگ آميزي كرد. در اكثر جاهاي نقشه، طرح اسليمي‌را با يك رنگ نقطه گذاري مي‌كنند. به عنوان مثال در نقشه اي كه زمينه آن كرم است و طرح اسليمي‌در آن سرمه اي رنگ شده مي‌توان نقطه آن با آبي روشن، شتري خاكي و يا رنگهاي گرم مانند لاكي و يا دارچيني نقطه گذاري كرد.
درباره اسليمي‌اين نكته نيز قابل ذكر است كه در اين طرح بندها همه جا يكسان نبوده و به يك اندازه نيست. بعضي قسمتهاي آن ضخيم تر بوده و برخي جاهاي آن باريكتر است. به همين علت طراح از"مغزي" نيز استفاده مي‌كند. در اين خصوص نقاش رنگ مغزي يا تخمه را به تناسب رنگ اسليمي‌انتخاب مي‌كنند. در نقطه گذاري اسليمي‌در برخي موارد نقطه آن با مغزي تداخل پيدا مي‌كند. براي اجتناب از اين مساله و با در نظر گرفتن اين نكته كه بايد رنگهاي نقطه اسليمي‌با رنگ مغزي متمايز باشد نقاش بايد در آغاز كارو انتخاب رنگها ، به فكر چگونگي رنگ نقطه اسليمي‌و مغزي آن باشد.
در اكثر موارد دو طرف بندهاي اسليمي‌با يك ر آرايش ميشود ولي بايد رنگ مغزهايي كه براي تزئين اسليمي‌در داخل آن كار شده است با نقش و طرح فرش تناسب و هماهنگي داشته باشد.
نقطه گذاري گلهاي شاه عباسي
طرح بعدي كه بايد درباره نقطه گذاري آن توضيح داده شود طرح شاه عباسي يا گلهاي شاه عباسي مي‌باشد .گلهاي شاه عباسي يا گلهاي شيخ صفي، طرحهايي مدور و دلفريب به صورت پنج پر و گاهي دوازده پر هستند كه در مركز به وسيله گلي كوچك و دگمه اي به هم اتصال پيدا كرده و ضمن هماهنگي با طرحهاي ختايي، فضاهاي گسترده اي را فارغ از ريتمهاي تكراري به خود اختصاص مي‌دهند. نقطه گذاري گلهاي شاه عباسي در هر منطقه به سبك و روال خاصي كه ويژه همان منطقه و برخاسته از فرهنگ و آداب و رسوم بومي‌آن منطقه است صورت مي‌پذيرد.
