دانلود مقاله استان یزد

بخشی از مقاله

استان یزد

مقدمه
یزد با تاریخی ریشه دار و قدمتی چندین هزار ساله ، همچون نگینی گرانبها بر تارک کویر مرکزی ایران می درخشد . روایت تلاش و جدال دایمی مردم این ناحیه در طول تاریخ برای غلبه بر طبیعت قهار و ناسازگار این دیار ، اسطوره ای است که به واقعیت پیوسته و در جای جای این استان نمودی عینی یافته است. به همین جهت یزد همواره به عنوان کانونی پر جاذبه برای به وجود آمدن الگوهای مناسب مذهبی ، فرهنگی ، و فعالیتهای صنعتی ، معدنی ، کشاورزی ، تجاری و هنر و معماری مطرح بوده است.

بازتاب چنین ویژگی را در سفرنامه ها و خاطرات ایرانگردان و جهانگردان و دیگر مسافرانی که از قدیمترین ادوار تاکنون به یزد آمده اند می توان مشاهده کرد و به سادگی دریافت که یزد همواره پیام فرهنگی اصیل ویژه خود را داشته ؛ فرهنگی که قرن ها قبل از اسلام آغاز شده ، با پیدایش اسلام به یکباره به نقطه اوج و ترقی خود رسیده و از آن زمان به بعد با اسلام و قرآن و محبت اهل بیت (ع) پیوندی ناگسستنی برقرار کرده است. تأثیر این آیین آسمانی بر باورها و ایمان مردم این دیار خود اسطوره ای دیگر را رقم زده که برای همیشه استوار مانده و لقب دارالعباده را برای یزد تداعی جاودانه بخشیده است.

میراثهای فرهنگ اسلامی در ادوار مختلف تاکنون یادگارهایی بس پر ارج را به جای گذاشته است که کمتر می توان به این شکل گسترده و وسیع در نقطه ای دیگر از جهان شاهد آن بود. صدها زیارتگاه ، مسجد ، حسینیه ، تکیه و دیگر اماکن تاریخی در بافت قدیمی و در میان مجموعه های کامل مسکونی و تجاری به جا مانده از سده ها و روزگاران مختلف ، ارتباط دیرین مردم این سامان با اسلام و ارادت خالصانه ی آنها را به خاندان عصمت و ولایت (ع) عینیتی بس پر شکوه و دلپذیر بخشیده است. نه تنها در معماری و شهرسازی بلکه تمامی نمادها و نشانه ها نیز حاکی از این عشق و علاقه است و آثار آن را می توان در هر گذر و یا بر هر منظره مشاهده کرد.

یزد از دیدگاه جهانگردان و صاحب نظران:
استان یزد به دلیل موقعیت جغرافیایی و ارتباطی خاصی که در مرکز کشور داشته ، از روزگاران پیش همواره نزد سیاحان ، بازرگانان و مسافران دارای جایگاه ویژه ای بوده است.
این ویژگی در سرنوشت استان تأثیری بسزا گذاشته و موجب رواج و رونق بازرگانی ، رفت و آمدهای بسیار و آثار فراوان اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی شده است.
از آن جا که دیدگاهها و یادداشتهای سیاحان و مسافران و تصویرهای گوناگون و سودمند و متنوّعی را از این استان نشان می دهند، قسمتهایی از آنها را نقل می کنیم . علاقه مندان برای آگاهی بیشتر می توانند به سفرنامه ی سیاحان و نیز کتابهای مربوط به یزد – که نام پاره ای از آنها در بخش کتابنامه ی این مجموعه آمده است – رجوع فرمایند.
«یزد شهر بزرگی است که از لحاظ تجارت ورفت و آمد نقطه ی مهمی به شمار می رود . یک نوع پارچه ابریشمی و طلایی در آنجا بافته می شود که موسوم است به (پارچه یزدی) و به همه جای دنیا صادر می شود.»

سفرنامه مارکوپولو
«مناره ها و بادگیرهای شهر یزد از دور ، انسان را به یاد کتاب هزار و یک شب می اندازد.»
سفرنامه سرپرسی سایکس
احساسات مذهبی در شهر یزد ، خیلی جدی تر از اغلب شهرهای ایران است.»
سفرنامه فرد ریچاردز

«زیلوی خوب ، بافت میبد و اردکان یزد است. این دو آبادی از ازمنه ی قدیم در بافت زیلو شهرت داشته اند. هنوز اکثر زیلوهای ایران در یزد تهیه می شود.
هوای بهار در یزد خوب و دلپذیر است، مشروط بدان که باد تند و گرد و خاک کویری به شهر نبارد و هوا آرام و نسیم سبک باشد. به قول مردم یزد دولاخ نشود.»
یادداشتهایی از شبهای زندان سکندر – ایرج افشار
«وقتی به یزد سفر می کنی تنها در پهنه ی جغرافیا جابه جا نشده ای که عمق تاریخ ، به هزارتوهای افسانه خزیده ای و تاریخ و افسانه در این شهر کویری چندان به هم آمیخته اند که بازشناختشان ناممکن است.

یزد بافتی دیگر ، مردمی دیگر واساساً جنس دیگری دارد. صفا و محبت مردم یزد را در کمتر جایی می توان سراغ کرد.»
مجله سفر – فروغ پوریاوری
«در یزد نشانه های عالی اخلاقی و معماری و باستان شناسی با هم در آمیخته اند و جزو فرهنگ جدایی ناپذیر این مردمند.»
«مسجد جامع کهن فهرج تنها مسجدی است که در جهان اسلام ، ساختمان آن از ابتدا تا به امروز تغییر نکرده است.»
دکتر محمد کریم پیرنیا
«یزد از نظر بناهای خشتی وگلی در دنیا بی نظیر است.»

پروفسور کازولا
شهر بزرگ و تاریخی یزد نگینی است درخشان در قلب سرزمین پهناور ایران و دژی است استوار در قلب کویر . نشانه ی پیروزی روشنایی و سپیدی و پاکی و سرسبزی و آبادی بر اهریمن تیرگی وخشکی و ویرانی .»
دکتر علی سیدی

جغرافیای یزد
موقع ریاضی
استان یزد در مرکز ایران و بین 29 درجه و 35 دقیقه تا 33 درجه و 22 دقیقه ی عرض شمالی و 52 درجه و 49 دقیقه تا 56 درجه و 40 دقیقه ی طول شرقی زمین قرار دارد که به طور کامل در طوقه مناطق خشک و بیابانی جهان واقع شده است.
یزد از جنوب حدود 6 درجه تا مدار رأس السرطان فاصله دارد . از طرف دیگر این سرزمین در نیمکره ی شرقی و بین نصف النهار 55َ وº52 و 27َ وº 56 واقع است که گستردگی آن در جهت غرب و شرق حدود 4 درجه است چنانچه تقریباً هر درجه از سطح زمین را حدود 111 کیلومتر در نظر بگیریم پهنای استان یزد حدود 450 کیلومتر خواهد بود.

موقع نسبی
این استان چون در واحد طبیعی بیابان مرکزی ایران و در محدوده ی خشک و بیابانی دنیا واقع شده ، محدودیتهای شدیدی ، در زمینه ی منابع آب دارد . به علاوه یزد به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه ای که در مرکز ایران دارد در طول تاریخ همواره به دور از بحرانها ودرگیریها و تداخل فرهنگی قرار داشته است.
یزد که در کمربند خشک و نیمه خشک نیمکره شمالی قرار گرفته است با همه ی کمبودهای طبیعی ، به منزله پل ارتباطی بین مناطق شمالی و جنوبی کشور محسوب می شود. جاده معروف «سنتو» که بندرعباس را به تهران متصل می کند از میان این استان و از شهر یزد می گذرد.

حدود و مرزها
موقع استان در تقسیمات سیاسی کشور:
1- از سمت شمال به استان اصفهان (شهرستان نائین ).
2- از سمت شمال شرق به استان خراسان (شهرستان طبس).
3- از سمت جنوب به استانهای کرمان و فارس ( شهرستان آباده در فارس).
4- از سمت شرق به خراسان و کرمان (زرند در کرمان ، طبس در خراسان).
5- از سمت مغرب به استان اصفهان (شهرستان اصفهان).

وسعت و تقسیمات سیاسی
مساحت استان حدود 76156 کیلومتر مربع است که در بین 26 استان کشور پس از استانهای خراسان ، اصفهان ، سیستان و بلوچستان ، فارس ، کرمان در مقام ششم قرار دارد.
این استان در سال 1387 دارای 10 شهرستان ، 15 شهر ، 14 بخش ، 38 دهستان و بیش از 4568 روستا بوده که 1223 روستای آن دایر و بقیه به جهت مهاجرت متروک شده است.
شهرستان یزد به خاطر جاذبه های شغلی و رفاهی وتمرکز اداری پرجمعیت ترین شهرستانهای استان به شمار می رود و با جمعیتی حدود 360129 نفر 52 درصد از جمعیت استان را پذیرفته است.

مشخصات شهرستانهای استان یزد:
نام شهرستان وسعت/ کیلومتر نسبت جمعیت
1- اردکان 2/21334 5/8 % جمعیت استان
2- بافق بیش از 000/20 کیلومتر 5/6 % جمعیت استان
3 و4 – تفت و ابرکوه 8/11289 15 % جمعیت استان
5- مهریز 15845 10 % جمعیت استان
6- میبد 1120 9/7 % جمعیت استان
زمین شناسی
فلات مرکزی ایران – که استان یزد بخشی از آن است – از لحاظ زمین شناسی یک ژئوسنکلنیال است. این گودال وسیع که به وسیله رسوبهای جوان پر شده در اثر فشارهای جانبی دارای چین خوردگیهای فراوان است که از نشانه های آن رشته کوههای به هم ریخته و قدیمی و بالاخره تشکیل چاله ها و کویرهای پهناوری چون دشت لوت و کویر نمک است.
در تشکیلات و طبقات زمین شناسی استان یزد از قدیم ترین (پرکامبرین) تا جدیدترین (نئوژن) رسوبها مشاهده می شود . قسمت بزرگی از این رسوبها متعلق به دوره (مزوزوئیک و سینوزوئیک ) بوده که سنگهایی از جنس : آهک ، گچ ، نمک ، سیلیس ، بازالت ، مرمر و ... را در خود جای داده است .

کوهستانهای استان
در سطح استان دو رشته کوه وجود دارد : یکی دنباله ی رشته کوههای مرکزی با جهات ، شمال غرب – جنوب شرق که از مرکز ایران عبور کرده اند و دسته دوم کوههای پراکنده مرکزی است که اغلب در هم ریخته و نامنظم واقع شده اند و عبارتنداز:
شیرکوه

مهمترین ، معروفترین وحیاتی ترین ناهمواریها در سطح استان ، «شیرکوه» است که در جهت شمال غرب و جنوب شرق کشیده شده و حداقل فاصله آن نسبت به شهر یزد 20 کیلومتر است و به صورت دیواره کوهستانی واقع در جنوب غرب استان ، بخشهای مرکزی را از چاله ابرکوه جدا می سازد.
قله ی شیرکوه با ارتفاع 4075 متر بلندترین نقطه است و به همین جهت در اعتدال هوا وجذب رطوبت برای مناطق اطراف خود نقش حیاتی دارد، به طوری که ضخامتی از برف و یخ تا اوایل تابستان در چاله های مرتفع این قله دوام می یابد و جذب تدریجی آنها علاوه بر تأمین آبهای زیرزمینی که به سمت دشت یزد و مهریز سرازیر می شود، چشمه های متعددی را در این کوهستان و دره های اطراف آن به وجود می آورد.

از قلل معروف شیرکوه «لورگ» با 2525 متر ارتفاع و «سعیدی» با 3320 متر ارتفاع را می توان نام برد که در حواشی آن انواع درختان : بادام ، گردو ، توت و نیز مراتع فراوان وجود دارند.

کوه خرانق
این کوه در بخش مرکزی استان و در شمال شهر یزد قرار دارد. کوهستانی است نسبتاً مرتفع اما خشک ، با شکلهای نامنظم حاصل از فرسایش بادی و آبی .
بلندترین قله آن «خوانزا» نام دارد که 3158 متر ارتفاع آن است.
از دیگر بخشهای معروف آن کوه «چک چک» ( محل یکی از معروفترین معابد زردشتیان) ، کوه «اشتری» و کوه «هامانه» را می توان نام برد که خود از بلندترین بخشهای کوه خرانق به شمار می روند. ارتفاع آنها بیش از 2000 متر از سطح دریاست. معبد «چک چک» پرستشگاه معروف زرتشتیان جهان در شکافی که دارای یک چشمه آب است در این کوه قرار دارد.

دیگر کوههای شاخص
1- کوه هِرِش
2- سیاه کوه
3- کوه معراجی
4- کوه ساغند
5- کوههای هرات و مروست
6- کوه ندوشن

کویر اردکان «سیاه کوه»

مهمترین و وحشتناکترین کویرهای منطقه به شمار می رود که به شکل یک نعل اسب و با جهت شمالغرب– جنوب شرق در شمال شرق اردکان قرار دارد . این منطقه کویری بین دو کوه منفرد «هِرِش» به ارتفاع 1939 متر در جنوب و «سیاه کوه» به ارتفاع 2050 متر در شمال قرار دارد و مکان مناسبی برای جذب جریانهای آبی و سیلابهایی است که از دامنه ی این دو کوه سرازیر می شود.

کویر ابرقو وتاغستان
یکی از معروفترین مناطق کویری کشور محسوب می شود که به شکل دایره ای بین دو رشته کوهستان قرار دارد و به فاصله ی کمی از آن کویر تاغستان واقع است.

کویر در انجیر
سومین منطقه ی مهم کویری در یزد به شمار می رود که با مساحت تقریبی 1500 کیلومتر در شرق استان قرار دارد.
کویرهای دیگر هرات و مروست با مساحت تقریبی 500 کیلومتر مربع و نسبتاً مرطوب.
بهشت آباد ، بین انار و رفسنجان از جهت شمال غرب به جنوب شرق.
بهادران ، واقع در جنوب شرق مهریز ، از جهت شمال غرب به جنوب شرق و کویرهای ساغند – حاجی آباد زرین ...
گفتنی است که 21 هزار کیلومتر مربع از مساحت استان یزد – حدود 29 درصد – کویرها و اراضی شور است که کمتر از 3/1 مساحت استان را می پوشاند.
آب و هوا

استان یزد به سبب موقعیت جغرافیایی اش در فلات مرکزی ایران ، دارای آب و هوای اقلیمی – گرم و خشک بیابانی – است ؛ اما شرایط محلی ، پاره ای دگرگونیهای محدود در آن پدید آورده است. از یک سو ارتفاعات شیرکوه (با قله 4075 متری ) تا شعاع وسیعی از منطقه را تحت تأثیر عوامل مثبت خود قرار می دهد ، به گونه ای که در دره ها و کوهپایه های آن هوا نسبتاً ملایم و دارای ویژگیهای ییلاقی است. اما از سوی دیگر در مرکز و مشرق استان وجود کویرهای نمک و دشتهای وسیع لخت وعریان بر میزان درجه خشکی و شدت شرایط کویری افزوده است.

در این استان ، نوسان دما در تابستان و زمستان و حتی در شب و روز زیاد است و این از ویژگیهای آب وهوایی منطقه به شمار می رود ؛ به گونه ای که میزان دما در طول سال بین حداقل 20 درجه سانتیگراد زیر صفر تا 46 درجه سانتیگراد بالای صفر در نوسان است.
از این نگاه ، یزد دارای دو فصل است: فصل بلند گرما (از اسفند تا مهر) و فصل کوتاه سرما (از آبان تا اواخر بهمن).
معمولاً سردترین ماههای سال دی و بهمن و گرمترین آن تیر است. در فصل تابستان، یزد با آن که روزهای بسیار گرمی دارد، ولی شبها اغلب خنک و دلنشین است. در تابستان با این که هوا در کفه های کویری و بیابانی گرم و آزاردهنده است ولی در ارتفاعات شیرکوه، دره ها خنک و خوش آب و هواست و اغلب خانواده های یزدی در این فصل برای سپری کردن اوقات تابستان به آن نواحی می روند.

میزان بارش
استان یزد به طور کلی از نظر بارش های جوی دارای محدودیت شدید است و همواره کسری آب در آن وجود دارد.
متوسط بارندگی با توجه به آمار 8 ساله (61-1352 ) سازمان هواشناسی کشور ، در دشتهای استان حدود 59 میلیمتر و در ارتفاعات بین 112 و 470 میلیمتر متغیر بوده است. ریزشهای جوی غالباً به صورت بارانهای پراکنده ، از اواسط زمستان تا اوایل بهار است.
طبق آمار «10 ساله ی» هواشناسی ، نوسان میزان بارندگی ها در مناطق مختلف استان بدین گونه بوده است:
- در ایستگاه شهر یزد ( ارتفاع 1230 متر ) 4/59 میلیمتر.
- در ایستگاه ده بالا ( ارتفاع 2950 متر ) 260 میلیمتر.
قناتها
تعداد کاریزها یا قناتهای دایر یزد ، رستاق ، میبد ، اردکان و دشتهای نیمه کوهستانی مهریز و تفت 367 رشته با تخلیه سالانه 210 میلیون متر مکعب و قنوات کوهستانی 370 رشته با تخلیه سالانه 6 میلیون متر مکعب است.
چاهها
در استان یزد حدود 3000 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق مورد بهره برداری است. که حدود 1700 حلقه عمیق و حدود 1300 حلقه نیمه عمیق است.

پوشش گیاهی
به سبب طبیعت بیابانی استان و وجود اراضی شور ، پوشش گیاهی آن را عمدتاً گیاهان زیر تشکیل می دهد :
- خار شتر - اسفناج -گون کتیرا
- درمنه - چوبک - آنغوره
- اسپند - ز رشک - تاغ
- گون - بادام کوهی - کتیرا

- قیچ - جو وحشی - پسته وحشی(بنه)
- تیغ کاوان کش - آویشن - انجیر کوهی
- شور - اسکمبیل

جاذبه های زیست محیطی
سه منطقه حفاظت شده «کالمند» و «بهادران» به وسعت 250000 هکتار و «کوه بافق و آریز» با وسعت 000/100 هکتار به سبب قرار گرفتن در حاشیه کویر و برخورداری از تنوع گونه های گیاهی وحیات وحش ، حائز اهمیت است.
منطقه «کالمند» دارای ارتفاعات متعدد مشرف به تپه ماهورهای پراکنده و زمینهای پوشیده از گیاهان و بوته های مناطق کویری است. «کالمند» در 18 کیلومتری شهرستان مهریز و 50 کیلومتری مرکز استان قرار دارد.
بلندترین قله یا نقطه این محدوده 2200 متر است. راههای دسترسی به منطقه عموماً جیپ رو است اما در بعضی از نقاط آن که برای دیدن سنگابها طی طریق می شود باید پیاده روی کرد.

ییلاقها
شیرکوه ، هوای گرم وخشک یزد را در نواحی جنوبی با رطوبت خود می آمیزد و ملایم و مطبوع می کند. در جنوب یزد ییلاقهای خوش آب و هوا بسیار است، که آنها را در قدیم «قهستان» و امروز کوهستان و به گویش یزدی «کوهسون» می خوانند که به سه بخش : میانکوه، پشتکوه و پیشکوه تقسیم می شود.
فرهنگ مردم
امروز ذکر کویر در ذهن ها تصویری سراب گونه را جلوه گر می سازد . منطقه ای که شاید زمانی از سرسبزترین نقاط این سرزمین به شمار می رفته، و بسیاری از اسطوره های ایرانی از آن برخاسته، امروز چنان است که گویی هرگز پای انسانی به آن نرسیده است. با وجود این ، مردم پشت در پشت در آن زیسته اند و در عصری که دگرگونیهای اجتماعی نیروی سهمگین طبیعت را رام خود می سازد، امیدوارانه چشم به آینده دوخته اند.

بخش وسیعی از مرکز و جنوب شرقی ایران به وسعت تقریبی 000/365 کیلومتر مربع را فلات مرکزی می گویند که سه قسمت مجزا دارد :
دشت کویر، دشت لوت ومنطقه جازموریان در جنوب استان کرمان .
دشت کویر قسمت وسیعی از فلات را می پوشاند و استان یزد در انتهای ضلع جنوبی ای دشت قرار گرفته است.
مردم این سرزمین ، قرنهاست که در کنار این دشت پهناور و خشک و بیابانی به سر برده ، با شرایط زیست – محیطی آن هماهنگ و همگام شده اند. همسازی انسان و محیط زیست ، خود موجب پیدایی شرایط ویژه ای شده است که هم نمود انسان و هم نمود طبیعت در آن به چشم می خورد . بسیاری از پدیده های فرهنگ و زندگی مردم این دیار زاییده همین شرایط است.

ساختار اقتصادی – اجتماعی ، ویژگیهای معماری و شهرسازی ، شکل پوشاک و نوع خوراک، خصوصیات ذوقی و اخلاقی ، باورها و آداب و رسوم و زبان و فرهنگ مردم ، جلوه های گوناگون این تأثیر متقابل اند.

وجه تسمیه یزد
واژه یزد ، نامی است باستانی که ریشه در (یَشت Yast) یا (یَزت Yazt ) و (یَسن Yasn) دارد ، با مفاهیمی چون ستایش – نیایش – پرستش – ایزد و ...
یکی از فصول پنج گانه اوستا هم به یکی از این نامها یعنی یشت خوانده شده است.

اما این که کدامیک از عوامل انسانی ، محیطی و جغرافیایی بیشتر در نامگذاری آبادیها و شهرها تأثیر داشته، به نظر می رسد عامل انسانی و قومی نخستین و بیشترین تأثیر را بر جای نهاده است. شواهد تاریخی نشان می دهد ، قومی که در یک سرزمین خالی از سکنه ساکن می شده ، نام قوم خود یا رئیس خود یا نام محل سکونت پیشین خود را بر آن نهاده است ، نژاد آریا از همین نمونه است . ظرافتی که در انتخاب این نامها با مفاهیم متعالی وجود دارد – به ویژه در مورد اماکن – از نخستین جاذبه های فرهنگی است که زندگی یک ملت به آن قوام می یابد و چنین است یزد و آبادیهای آن استان. عبدالحسین آیتی در «آتشکده یزدان» روایتی را باز گفته است که گویا شهر باستانی یزد را «ایساتیس» می نامیده اند.
کَثَه هم نام دیگری است که به این ناحیه داده شده بود. شاید مخفّف (کث نویه یا کسنویه) باشد. نوشته اند که در زمان اسکندر یزد را «کثه» می نامیدند و آن اولین عمارت و آبادی یزد بود و به زندان ذوالقرنین یا زندان اسکندر شهرت داشت.

اما یزد آخرین نامی است که به ما رسیده که در دوره ساسانیان آن را «یزدان» یا «یزتان» می گفتند و این واژه ای است که ریشه مقدس دینی دارد...»

یزد دارالعباده
در پاره ای از متون قدیمی ، یزد را دارالعباد یا دارالعباده نیز گفته اند . احمد کاتب (مورخ یزدی در قرن نهم) نوشته است، در سال (504) هجری ملکشاه سلجوقی حکومت یزد را به علاءالدوله کالنجار واگذار کرد و آنرا «دارالعباده» نامید.

دین
تا ورود مسلمانان به ایران مردم منطقه یزد مثل دیگر نقاط ایران به آیین زرتشت عقیده داشتند و بر طبق آن ، خدای یگانه را پرستش می کردند. آتشکده هایی داشتند و رسوم اجتماعی آنان تحت نفوذ تعالیم زردشت بود.
شاهنشاهی ساسانی در سال 651 میلادی (31 هجر

ی) سقوط کرد و تقریباً همه ی ایران تا آمودریا (رودخانه جیحون) مسخر مسلمانان شد. فقط نواحی زابلستان و سرزمین های دریای خزر یعنی دیلم وگیلان و طبرستان مستقل باقی ماند. اما آنان نیز در 707 میلادی (89 هجری ) مطیع شدند و اسلام آوردند . شهری که به دست مسلمانان می افتاد ساکنانش یا مسلمان می شدند و یا خراج می دادند و پیمان می گرفتند.
نواحی مرکزی ایران از جمله شهر یزد و مناطق اطراف در نیمه اول قرن اول هجری به دین مبین اسلام گرویدند ، ولی همانطور که یاد شد ، برخی از مردم با پرداخت جزیه
آیین پدران خود را حفظ کردند و زردشتی باقی ماندند. امروزه مردم استان یزد عمدتاً مسلمانند و در کنار هموطنان زردشتی خود برادرانه زندگی می کنند.

زبان
مردم یزد به زبان فارسی رایج با پاره ای ویژگیهای گویشی سخن می گویند وبسیاری از واژه ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خو حفظ کرده اند البته در استان یزد برخی ویژگیهای گویشی میان شهرستانهای استان محسوس است. اما زردشتیان در میان خود هنوز به زبان نیاکانشان سخن می گویند و به خصوص مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می دهند.

ادبیات
خاک یزد ، دیاری است که در آن کار و کوشش ، کشاورزی و پیشه وری بیشتر خواستار دارد. متون تاریخی که درباره ی این شهر در دست داریم گواهی است بر این که ملوک و حکام و عمال آن به ادب پروری و شعر دوستی رغبتی نداشتند و کسانی که شعرا را می نواختند و به ذوق و سلیقه ادبی مشهور بودند زیاد نبوده اند.
در کتابهای آتشکده آذر ، مجمع الفصحای هدایت وتذکره های عمومی دوره های اخیر نام شاعران یزدی مندرج است . مؤلفان دو تاریخ یزد ، عبدالحسین آیتی در آتشکده یزدان (یزد-1317 ) و احمد طاهری در تاریخ یزد (یزد-1317 ) نام و گزیده اشعار عده ای شاعران را آورده اند.
با این وصف گفتنی است که اسامی و شرح احوال بیش از 400 شاعر که از 800 سال پیش می زیسته اند در کتاب « تذکره ی شعرای یزد» آمده است.

هنر ومعماری سنتی یزد
بیشتر آثار تاریخی استان یزد مربوط به دوران اسلامی است. از آثار پیش از اسلام این منطقه می توان از نقوش برجای مانده بر کوه «اژنان» در جنوب یزد نام برد. بر این کوه تصاویری از انسان نیزه به دست و بزهای وحشی با شاخهای بلند ، نقش بسته که نتیجه بررسیهای باستان شناسی آن هنوز منتشر نشده است.
نارین قلعه ی میبد ، نیز نشانه هایی از معماری پیش از اسلام ودوران اسلامی را در خود نهفته دارد. از محوطه های تاریخی ارزشمندی که در استان شناسایی شده ، تپه های کَِسنَویّه ( در شمال شهر یزد) وتپه های قاضی میرجعفر (در نزدیکی بافق) و شهدای فهرج می باشند، که هر کدام به صورت موردی – نه جامع – مورد پژوهش باستان شناسی قرار گرفته اند. امید می رود با تداوم کاوش های علمی ، اطلاعات روشنتری از تاریخ معماری و شهرسازی این دیار فراروی علاقه مندان قرار گیرد.
بزرگترین هنر یزدی را می توان «هنر زیستن» وتلاش او در خطّه ای دانست که مجموعه ی شرایط برای تداوم بقاء ناگوار است . «هنرِ» تبدیل محدودیت ها به امکان «هنرِ» شناخت خود ، «هنر» شناخت طبیعت ، «هنر» استخدام طبیعتی خشن و تبدیل آن به محیطی با صفا ... برای زندگی و زنده ماندن . هنری که با علم و فن عجین می شود و از «گِل» ، ارزان ترین ، فراوان ترین و در عین حال فقیرترین مصالح ، غنی ترین آثارِ معماری را می آفریند که در گستره ی زمین در نوع خود بی نظیر است.
اصولاً یزد شهری است که بخش قابل توجهی از فضاهای ارزشمند معماری و شهر سازی آن در دِلِ زمین جای دارد. قناتهای شهر قدیم ، استخوان بندی استقرار فضاهای زیستی است که بر روی آن به نحوی معقول ومنطقی مستقر شده اند.
عناصر معماری موجود ، با وجود تنوّع ، دارای وحدت می باشند و به لحاظ منطق طراحی و ساخت ، غنای اندیشه ی مصرف شده در آنها به گونه ای است که با ردیابی مفاهیم نهفته در آنها می توان تصوّری از «مکتب معماری یزد» را در ذهن مجسم ساخت.
در مکتب معماری یزد ، کمتر راه حلی است که منحصراً به یک مسأله تعلّق داشته باشد. معمار یزدی همیشه با یک تیر چند نشان را می زند . این مفهوم اساسی تولید ، نشانه ی نبوغ واستعداد سازندگان یزدی است که در دیگر عرصه های تولید نیز به ظهور می رسد.
به قول دکتر شیرازی : «شهر یزد یکی از نادرترین شهرهای ایران است که ازدواج تمدن اسلامی و ایرانی به بهترین نحو در آن محقق شده است و آثار باقی مانده در این خطّه شاهد این مدّعاست ... »

محلّات قدیمی شهر
شهر یزد از محلّات مختلفی تشکیل شده که قدیمی ترین آنها محله «فهّادان» یا «یوزداران» است که در گویش عامّه (محلّه جنگل ) یا (محلّه یوزّارون) نامیده می شود. قدمگاه منسوب به حضرت امام رضا ( ع) در گذر یوزّارون واقع شده است.
محلّات از نظر مردم شناسی دارای هویّت وشخصیّت خاص خود است که تا حدودی به نوع معیشت مردم مربوط می گردد. این هویت به نحوی به صورت هیئت های عزاداری امام حسین (ع) نیز تجلّی می یابد که سمبل همبستگی اجتماعی به حساب می آید .
از دیگر محلّه های مهم یزد می توان محلّه سرِ جمع ، محلّه یعقوبی (معروف به یاقوبی) ، محلّه سردوراه ، محلّه باجوردی ، محلّه کوچه میر قطب ، محلّـه مصلّی ، محلّه امام زاده، محلّه میدانشاه (میدان بعثت فعلی) ، محلّه چهار منار، محلّه دومنار ، محلّه شش بادگیری ، محلّه خواجه خضر ، محلّه دارالشفاء ، محلّه لبِ خندق ، محلّه پنبه کاران و معروف به (پنبه گَلوُن) ، محلّه امیرچقماق (معروف به میر چقماق) ، محلّه قلعه کهنه و ... را نام برد.

مجموعه بازارهای قدیمی
در یزد دو نوع بازار سرپوشیده که بر اساس اصول معماری و شهرسازی سنتی شکل گرفته، موجود است : 1- بازارچه 2- بازار.
1- بازارچه ها – معمولاً مرکز محلّه های قدیمی شهر شامل می شوند ودر جهت پاسخگویی نیازهای روزمره ساکنان طراحی شده اند . به عبارتی مقیاس فعالیّت آنها (محلّه) است. نانوایی ،قصابی ، عطاری ، میوه فروشی ، یک یا چند کارگاه کوچک تولیدی ، حسینیه ، مسجد ، آب انبار ، یک بازارچه را تشکیل می دهند.
2- بازارها – آنچه امروزه به عنوان مجموعه ی بازارهای قدیمی یزد می شناسیم مجموعه ی معماری شهری گسترده ای است که در جنوب برج و باروی شهر واقع شده که چندین راسته بازار ، تیمچه ، سرا ، مسجد ، میدان ، حسینیه ، مدرسه ، آب انبار ، لَرد ، کاروانسرا ، کارگاه تولیدی را در بردارد و در مقیاس منطقه ای و تا حدودی ملّی عمل می کند.
این مجموعه که ستون فقرات شهر قدیم یزد را تشکیل می دهد در دوران پهلوی با احداث خیابان شاه (خیابان قیام فعلی) به دونیم شد و برخی فضاهای اصلی آن ، مانند بازار اُرُسی دوزها ، بازار محمّد علی خان ، بازار پنجه علی و... تخریب شد.
نیمه شمالی بازار در شرایط فعلی از رونق اقتصادی بیشتری برخوردار است. عمده ترین کالاهای مورد معامله پارچه و شیرینی های یزدی ، طلا و فرش است. قیصریه که حد فاصل میدان خان و مدرسه ی خان قرار دارد و از لحاظ معماری نسبت به سایر بازارها از انتظام فضایی بهتری برخوردار است و توسط دو در چوبی که دارای ارزش هنری است بسته می شود. در این بازار ، اکنون پارچه های یزدی عرضه می گردد.
قدیمی ترین بخش بازار یزد به نام بازار حاجی قنبر ، از قرن نهم هجری به یادگار مانده که جزیی از مجموعه ی فرهنگی ، تاریخی امیر چقماق است. در قرن سیزدهم هجری بر سر در این بازار تکیه زیبای بلندی به شیوه ی دیگر تکایا و حسینیه های یزد ساخته شد که معرّف شهر یزد است . عمده ی تزئین های آن از کاشی معقّلی است.