بخشی از مقاله
اشنایی با هگمتانه همدان
جايگاه تاريخي استان همدان
اكثر شهرهاي استان همدان و خصوصاً همدان، نهاوند و تويسركان از قدمت بسيار بالايي برخوردار ميباشد، به طوري كه همدان، اولين پايتخت نخستين تشكيلات حكومتي در ايران بوده كه در آن دوره هگمتانه ناميده مي‌شده است.آثار مكشوفه از تپه باستاني هگمتانه و نيز كتيبه‌هاي گنجنامه آثاري از آن زمان ميباشد. آثار تاريخي ـ فرهنگي متعددي موجود در همدان موجود شد كه اين شهر به عنوان يكي از شش شهر تاريخي ـ فرهنگي كشور شناخته شود.
همچنين كاوش‌هاي باستان‌شناسي انجام شده در تپه گيان نهاوند و وجود تپه‌هاي باستاني باباكمال و مهاجرت حضرت حيقوق نبي(ع) به تويسركان (در حدود 700 سال ق.م) نيز حاكي از قدمت اين دو شهر ميباشد.
جغرافيايي طبـيعي
الف) موقعيت و مساحت: استان همدان با وسعتي در حدود 20 هزار كيلومتر مربع كه درحدود 2/1% مساحت كل كشور را تشكيل ميدهد، در غرب ايران بين مدار 33 درجه و 59 دقيقه تا 25 درجه و 45 دقيقه عرض شمالي و 47 درجه‌و34دقيقه تا 49درجه‌و36 دقيقه طول شرقي‌از نصف‌النهار گرينويچ قرار گرفته است.اين استان از شمال به استان زنجان، از جنوب به استان لرستان (بروجرد) و از شرق به استان اراك و از مغرب به استانهاي باختران و قسمتي از كردستان محدود ميباشد.
ب)پستي و بلندي: اين استان منطقه‌ايست كوهستاني و كوههاي واقع در آن در تقسيم‌بندي كوههاي ايران جزو رشته‌كوههاي غربي ومركزي كشور است كه جهت آنها مانند كوههاي مركزي از شمال غربي به جنوب شرقي ميباشد. نوع آنها خارائي وبيشتر ايام سال مستوراز برف بوده و بهمين علت سرچشمة رودخانه‌ها و چشمه‌سارهاي فراوان مي باشند.
مهمترين كوههاي استان عبارتند از:
- الـوند: رشته‌كوهي است تك در ابتدا و امتداد سلسله‌كوههاي زاگرس كه از كوههاي مياني فلات ايران محسوب و مربوط به دوران سوم زمين شناسي است. درجنوب شهرستان همدان واقـع و از شمال غـربي به كوه خدابنده‌لـوي سنـندج و كـوه مهم چهـل چشمة كردستان واز جنوب شرقي به ارتفاعات راسوند اراك و كوه وفس متصل است.خط‌الراس‌آن‌حد طبيعي‌بين شهرستان همدان وتويسركان مي باشد وبلندترين قلة آن موسوم به الـوند در 18 كيلومتري جنوب شهر واقع و ارتفاع آن 3574 متر مي باشد.
- كوههاي كم ارنفاع چنگ الماس در شمال دهستان مهربان كه ارتفاع بلندترين قلة آن 2525 متر ميباشد.
- كوههاي قره‌داغ با 2365 متر ارتفاع
- كوههاي ارمني در شمال بخش كبوترآهنگ
- كوه وفس در مشرق با ارتفاع 2540 متر
- سلسله‌كوههاي‌خرقان درشمال شرقي‌كه خط‌الراس طبيعي بين همدان وقزوين محسوب ميشوند
- گردنه مشهور آوج با ارتفاع 3013 متر و در مسيرسلسلةكوههاي خرقان قرار گرفته‌است.
ج)رودخـانه‌ها:
1- رودخانه قره‌چاي 2- رودخانة سيمينه 3- رودخانة خاكو 4- روخانة درة مرادبيگ 5- رودخانة عباس آباد 6-رودخانة فرجين 7- روخانه گردنةاسدآباد 8- روخانةهمه‌كسي
رودخانه‌هاي ديگر همدان عبارتنداز: ابـوك، ارزانفود و فرجين
سابقة تاريخي همدان:
هـرودت مورخ يوناني بناي شهر همدان را كه به دياكس، نخستين شهريار ماد نسبت ميدهد ميـنويسد پس از آنكه اين پادشـاه هگمـتانه را جهت پايتخت كشور خويش برگزيـد، كاخـي عجيب ومستحكم بصورت هفت قلعه كه هريك درون ديگري قرارگرفته بود ساخت وبه تقليد از رنگ‌آميزي قصرهاي بابلي، كنگره هاي هريك ازديوارهاي قصر مزبور را برنگي در آورد و كاخـي بس بلند مخصوص شاه و خزانة سلطنتي در آخرين قلعة دروني بر پا ساخت وسكنة شهر خارج از حصارها مسكن داشتند. محيط آخرين ديوار قلعه تقريباً به بزرگي
شهر آتن بود. اين قصر داراي 300 تا 1000 اطاق و هر اطاق را 8 درب آهنين بوده‌است.
(655 تا 708 ق م ) اما آنچه‌كه در كتيبة تگلات‌پالسراول شهريارآشوري كه مربوط به قرن‌يازدهم پيش از ميلاد ميباشد در مورد همدان آمده است«در اين كتيبه نام همدان همدانا نوشته شده است» مشخص مي سازد كه گفتةهرودت مبني بر بناي شهر توشط ديوكس محقق نبود و احتمالاً اين پادشاه با ايجاد هفت قلعه حيرت انگيز فوق بر آباداني وتوسعه آن افزوده است. بهرحال از آنچه كه سايرمورخين بيگانه در مورد همدان نگاشته‌اند مي توان پي‌برد كه اين شهردر دوران زمامداري ديوكس بعنوان پايتخت دولت ماد اهميت و رونق خاصي داشته‌است در اين زمينه پلي بيوس مورخ ديگر يوناني (204 تا 132 ق.م) همدان باستاني رابدينگونه توصيف مي نمايد.
در د امان كوه ارنتس (به زبان يوناني مقصود كوه الوند است) شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحكم وعجيب حيرت آوري قرار گرفته، قصر شاهي درون آخرين قلعة آن استوار گرديده و مساحت زمين زير كاخ شاهي در حدود 1300 متر است. وضع ساختمان و آرايشهاي عجيب وتزئيناتي كه در اين كاخ بكار رفته‌است بنحوي است كه توصيف آن مبالغه‌آميز بنظر مي رسد. چوبهايي كه در آن بمصرف رسيده پوشيده از زر و سيم است، درها و ستونها و رواقها با هزاران گونه كنده‌كاريها ونقش ونگارها آراسته‌شده ويك تير عاري از زيور و يك ديوار بي پيرايه در آن كاخ يافت نمي شود حتي كاشيهايي كه زينت بخش ازارها و ديوارهاي دروني قصر است با پوششي از آب نقره سيم اندود گشته همة چوبها از جنس سرو وكاج است.
بهرحال پس از شكست ديوكس بوسيلة سارگن پادشاه آشور وتحقق وحدت مادها كه براي اولين بار توسط او مطرح شده بود توسط يكي ديگر از رؤساي ماد بنام فرورتيش يا فرااورتس شكل مي‌گيرد و هم او ناحيه وسيعي از همدان را به اشغال خود در مي آورد ودر زمامداري آخرين پادشاه ماد موسوم به ايختوويكو يا آستياك بدنبال درخواست مردم اكباتان « بزبان يوناني آن را اكباتان ميخواندند » ودر سال 550 ق. م و پس از 3 سال جنگ سلسلةمادها بوسيلة كوروش هخامنشي منقرض گرديد.
بعضي از مورخين اعتقاد دارند كه شهر همدان در دوره بخت‌النصر ويران شده است ودر زمان داريوش اول از نو آباد گرديده و كشف آثار متعدد از اين دوره در همدان علاوه بر تائيد اين نظريه مشخص مي سازد كه همدان پايتخت تابستاني هخامنشي بوده است.
در دوران قدرت نمائي اسكندر همدان بعنوان ستاد فرماندهي سلوكيان برضد پارتي ها مورد استفاده قرارمي گيرد وساليان بعد پس از آنكه اشكانيان قدرت كافي يافتند وبر تمامي ايران تسلط پيدا كردند همدان را پس از تصرف براي پايتخت تابستاني خود انتخاب مي نمايند (250ق.م) وكشف آثار فراوان مربوط به دورة زمامداري ساسانيان در نقاط مختلف استان مؤيد اين نكته است كه در اين دوره نيز همدان مورد توجه قرار داشته است.
و بعد هنگام طلوع آفتاب درخشان اسلام مردم همدان از جملة اولين مردمي هستند كه در جهت مقابله و پشت پا زدن به اختلافات طبقاتي شديد و ظلم و ستم دوران ستمشاهي خانوادة ساساني بفرمان رسول اكرم (ص) بر تشرف بدين مبين اسلام پاسخ مثبت مي دهند.
و در سال 319 هجري و در زمان تسلط ديلميان همدان مركز كشمكشهاي فراوان بين حسنويه و ديلميان وكاكويه قرار مي گيرد تا اينكه عاقبت همدان در تقسيمات به ركن‌الدوله مي رسد وسپس شمس الدوله از طرف سيده‌خاتون زمامداري همدان را بدست مي آورد و هم اوست كه وزارت خود را به فيلسوف نامدار ايران «ابوعلي سينا » مي سپارد.
در حملة خانمانسوز مغول (617 ه.ق ) همدان نيز از اين آسيب بزرگ و وحشتناك بركنار نمي‌ماند ودر زمان هلاكو خان بمدت شش ماه مقر فرماندهي او مي شود وساليان بعد يكي از اعقاب ايلخانيان بنام بايدوخان‌مغول (695 ه.ق) در اين شهر تاج گذاري مي‌كند وتوسط همين شخص است كه جهت ترميم ويرانيهاي شهر كوششهايي مبذول مي گردد. در زمان غازان‌خان نيز اقداماتي در آباداني شهر از جمله ساختن خانقاهي انجام مي گيرد.
و پس از چنگيزيان در حملات يكي ديگراز خونخواران تاريخ يعني تيمور وتاسيس حكومت قره‌قويونلوها بر ويرانه‌هاي ايران توسط اشخاصي چون امير حسين بيك و بازماندگان او
چون اغورلو از تيموريان همدان نيزاز اين آشوب مصون نمي ماند. تا اينكه در دوران حكومت صفويان و به گاه حكومت شاه‌اسماعيل كه ظاهراً به آبادي ايران علاقه‌مند است در اين شهر اقداماتي چون ايجاد كارخانة چرم سازي صورت مي پذيرد و قلمرو علي شكر نامي كه دراين دوران به همدان اطلاق مي شود بعنوان يكي از بيگلربيگي‌ها و يكي از املاك معتبر شيخ عليخان رئيس‌الوزراي شاه سليمان اعتباري خاص مي يابد پس از انقراض صفويه و بروز هرج ومرج و در سال 1138 هجري شهر همدان بدنبال پايداريهاي مردانة مردم اما بعلت فقدان ادوات جنگي به‌تصرف احمد پاشا والي بغداد درمي آيد ولي مجدداً در زمان شاه طهماسب دوم تركان عثماني بر اين شهر تسلط مي يابند وبعد در سال 1145 بموجب پيماني كه ميان
ايران وعثماني امضاء مي‌شود شهر همدان بطور قطع به ايران تعلق پيدا مي كند. تا اينكه درزمان حكومت قاجاريان بعنوان ستاد فرماندهي محمدعلي ميرزاي دولتشاه در جنگ با علي پاشا والي بغداد مجدداً در گير جنگ مي شود و عاقبت در زمان تسلط پهلويان براين منطقه از كشور همان شد كه بر ساير نقاط روا رفت. ويرانه‌هاي باقي مانده بر روي تپة تاريخي هگمتانه در مركز و قلب شهر بعنوان لاية روئين تاريخ چندين هزارسالة از ماد تا پهلوي و بعنوان تمدن پهلوي ويا دروازه‌هاي تمدن بزرگ به مثابة گواه زنده‌ايست كه بر تارك شهر همچون سايةاي نفرت انگيز خودنمائي مي كند.
نگاهي كوتاه وگذرا به بافت قديم شهر همدان
مجموعه بازار: مجموعه بازار شهر همدان كه از بافت زيبا و منظمي بر خوردار است،قسمت عمده آن در حد فاصل خيابانهاي باباطاهر –اكباتان وشورين وچند راستاي آن درمحدوده خيابانهاي عباس آباد وباباطاهر قرار گرفته كه درمسير دو خيابان اكباتان وبابا طاهر (پس از احداث) قسمتهايي از آن صدمه ديده است.
1- راستا بازار زنگنه يامظفريه يا حكيم خانه. 2- راستا بازار زرگرها.
3- راستا بازار صندوقسازها. 4- راستا بازار مسجد جامع.
5-راستا بازار چلنگر ها 6- راستا بازار قصابها.
7-راستا بازار مسگرها. 8-راستا بازار قنادها.
9-راستا بازار شيشه فروشها. 10- راستا بازار قبله.
11- راستا بازار پيامبر 12-راستابازار نخود بريزها.
13-راستا بازار حلبي سازها 14-راستا بازار صحافخانه.
15-راستا بازار علاقبندها 16-راستا بازار كفشدوزها.
17-راستا بازاركفشدوزخانه بزرگ. 18-راستا بازار موتانخانه.
19-راستا بازار حسين خاني. 20-راستا بازاركليميها.
21-راستا بازار حاج فضل الله. 22-راستا بازار گلشن.
23-راستا بازار دباغخانه. 24- راستا بازار آهك فروشها.
جمعيت، نژاد و پراكندگي:
جمعيت:
كل جمعيت اين استان مطابق سر شماري سال 1355 پيرامون 1088024 نفر است كه از اين تعداد 762848 نفر، يعني معادل 70% آن ساكن در روستا و بقيه 325176 نفر در شهر هاي استان ساكن مي باشند.
نژاد،زبان و پراكندگي آن:
1-تـركها 2-لـر و لك. 3-كـردها. 4-فـارسها.
محـلات وكـوي هاي قديمي:
شهر همدان در قديم نزديك به سي كوي (محله ) داشته است.كه بعضي از آنها بزرگ وبرخي كوچك بوده اند. اين محلات دو شكل داشته ؛ گرد ودراز. كوي در هم كمتر ديده شده.
هر كوي گرد داراي ميدانچه‌اي بوده كه به آن چمن مي گفته اند(زيرا در وسط،باغچه، حوض و چاه آب وجود داشته است ) در اطراف هر چمن، حمام وچند دكان بقالي، عطاري،قصابي،نانوايي و غيره وجود اشته. مانند چمن كلپا، ورمزيار و محل حاجي. مردمي كه در خانه آب جاري يا چاه نداشته اند از قنات چمن استفاده مي كردند. هر محله دراز عبارت بود از يك راستا،كه از كوچه هاي معمولي پهنتر بود و حمام و مسجد ودكانها در آن قرار داشتند و به آن كوي مي گفتند.كوچه ها از اطراف به كوي مي پيو ستند. چون محل كولانج و بختياريها. كـوي بـزرگ داراي چند حمـام ومسجد بود مانند كـوي درود آباديـها كه داراي چهار حمام و بازارچه بود.
دربسياري موارد نام اين محلات به اسامي افراد سر شناس و خير ساكن درآن محله ناميده مي‌شدند. مانند محله جولاني وكبابيان.
محلات و كوي هاي بزرگ وكوچكي هنوز در همدان وجود دارد كه بعضي از آنها عبارتند از: محلات جولان، ورمزيار، كلپا، سر گذر، جالگه، آقاجاني بيك، امامزاده يحيي، كبابيان، درود آباديها وپير گرگي.
ميدان امام خميني:
اين ميدان بزرگ است كه در وسط شهرهمدان قرار دارد. نقشه آن در سال 1307 توسط معمـاران شهر ساز آلماني داده شده است و بين سالهاي 1309 تا 1312 ساخته شده. شعاع
اين ميدان كه يك دايره كامل است، هشتاد متر (مساحت بيش از دو هكتار ) است و از اطراف آن شش خيابان با فواصل مساوي (حول محيط) هر كدام به عرض سي متر به شش جهت شهر كشيده شده است. اين خيابانها عبارتند از: بابا طاهر، ابوعلي سينا، شهدا (شورين ) تختي ( سنگ شير ) و اكباتان.
ساختمانهاي اطراف اين ميدان وسيع وزيبا به استثناي 6/1 آن كه در آتش سوزي سال 1325 سوخته و از بين رفته است و فعلاً عمارت بانك ملي به جاي آن ساخته شده است.در وسط اين ميدان باغچه هايي ايجادو حوض بزرگي ساخته شده و در وسط حوض بر فراز پايه اي كه قبلا مجسمه شاه بر روي آن قرار داشت طرح آرم جمهوري اسلامي ايران به مصداق آيه شريفة ((جاء الحق و زهق الباطل)) با شكوه خاصي نصب شده است.
آثار و ابنيه‌هاي تاريخي استان:
امامـزاده يحيي:
اين بقعه كه به شماره 128/3 به سال 28/3 /54 ثبت فهرست آثار تاريخي گرديده است درداخل شهر همدان و نسبت به ميدان امام خميني در جنوب آن قرار گرفته است. در زيارتنامه اولاد بافصل حضرت علي (ع ) معرفي شده است. (اخيراً اين امامزاده با ايجاد كمر بندي بوعلي به سنگ شير در كنار خيابان قرار گرفته است)
بقعه در وسط محوطه اي وسيع قرار دارد و از چهار جانب محصور است. درورودي بنا از سمت مغرب ميباشد، ولي از سه جهت ديگر داراي درهايي است كه از در اصلي كوچكتر مي باشند و هر چهار در در وسط و در مقابل چهار مدخل بقعه قرار دارند.
امام زاده هادي بن علي (ع):
در محدوده گلكاري وسط ميدان باباطاهر ودر دامنه تپه اي كه آرامگاه باباطاهر بر آن ساخته شده بناي آجري با گنبد شانزده ترك جلوه خاصي به ميدان بخشيده است. اين بنا كه مـرقـد امامزاده هادي فرزند امام زين العابدين (ع) مي باشد از ابنيه مربوط به اوايل قرن هفتم هجري و از معماري استادانه و شيوايي برخوردار است.
