بخشی از مقاله
اوقات فراغت
معنای اوقات فراغت
چنانچه از گروهی از مردم که به شکل تصادفی برگزیده شدهاند بپرسیم که نظرتان درباره اوقات فراغت چیست پاسخهای متفاوتی میدهند. عدهای ممکن است بر این بارو باشند که اوقات فراغت مدت زمانی است که پس از انجام کار یا انجام وظائف و مسئولیتها باقی میماند. عده دیگر ممکن است به فعالیتهای خاصی نظیر تماشای تلویزیون شرکت در فعالیتهای ورزشی ، صرف غذا در بیرون از منزل و هزاران نوع فعالیت دیگری که ممکن است برای آنان جالب باشند، اشاره کنند.
تنوع این پاسخها نشان میدهد که اوقات فراغت برای افراد مختلف معانی گوناگونی دارد. ولی آنچه مسلم است اوقات فراغت فقط زمان آزاد شده از بار کار نیست. بلکه فعالیتی غیر اجباری است. در فرهنگ عمید نیز درباره تعریف و فعال اوقات فراغت چنین آمده است: فراغت در فارسی به معنی آسودگی و آسایش و آسودگی از کار و شغل است. فرد در این اوقات میخواهد که به اشتغالی بپردازد که با کمال میل به آنها علاقه نشان میدهد خواه به منظور استراحت خواه برای ایجاد تنوع.
کارکردهای اوقات فراغت رفع خستگی
یکی از کاکردهای اساسی اوقات فراغت رفع خستگی و تامین استراحت فرد است. انسانها به همه به استراحت و رفع خستگی نیاز دارند. کار مداوم بدون زمانی برای رفع خستگی موجب پائین آمدن بازده عمل و و خم خوردن سلامت روانی فرد میشود اما هدف از این اوقات بطالت نیست بلکه زمانی است که فرد به تمدد اعصاب میپردازد و حاصل آن افزایش بازده است.
کارکردهای اوقات فراغت ، نیاز به تفریح
پس از انجام کار در طی ایامی ، آدمی نیاز دارد تا اوقاتی را صرف تفریح کند. نقل میکنند که علی علیهالسلام در روزهای جمعه به بیرون از شهر مدینه و به قصد تفریح میرفتند. تفریح جنبههای مختلفی برای افراد میتواند داشته باشد. در اسلام به تفریحات سالم متعددی اشاره شده است که میتوانند نقش موثری در روح و روان فرد داشته باشند پیامبر اکرم با اشاره کردن به عنوان یک تفریح سالم میفرمایند: مسافرت کنید تا سلامت بمانید.
کارکردهای اوقات فراغت، شکوفایی استعدادها
استعدادهای انسان اگر در زمینه و شرائط مساعدی قرار گیرد به فعل تبدیل میشوند. از این جهت شناسائی این زمینهها در زندگی فرد بسیار مهم است. اوقات فراغت یکی از این موقعیتهای بسیار مناسب است که فرد میتواند با استفاده از آن به شناسائی و تقویت استعدادهای خود بپردازد. مثلا کمی که در این اوقات به نقاشی و یا دیگر کارهایی میپردازد که استعداد دارد.
کارکردهای اوقات فراغت ، رشد اجتماعی فرد
اوقات فرد علاوه بر تاثیرات فردی که در شخصیت فرد دارد به رشد اجتماعی او نیز کمک میکند. شرکت فرد شبکههای اجتماعی موجب بهبود روابط اجتماعی فرد شده و پیشرفت از لحاظ اجتماعی کمک میکند. بسیاری از پیشرفتهای فرد با پیشرفت اجتماعی فرد پیوند تنگاتنگ دارد اگر فرد دارای بهترین و ارزنده ترین استعداد باشد تا زمانیکه به ارائه آنها در سطح اجتماعی توانایی نداشته باشد، چندان موفق نخواهد بود.
رهنمودهای عملی برای استفاده اوقات فراغت
اوقات فراغت معنای اصلی آن اشاره به اختیار و آزادی عمل فرد دارد. بنابراین پر کردن آن و حال و هوای کاری به آن دادن از کارکردهای آن میکاهد. بنابراین بهتر است فرد در این اوقات با خیالی آسوده و آزادی عمل کامل فعالیت مورد نظر را فقط به خاطر خود و دلخواه و حتی بدون توجه به نتایج مادی و غیره انجام دهد. بنابراین در مورد پر کردن اوقات فراغت کودکان نیز باید از تحمیل فعالیت دلخواه و مورد علاقه خود به کودکان و نوجوانان پرهیز کنیم. از سرگرمیها و فعالیتهای متنوع استفاده شود و البته نه به صورت فشرده تا موجب خستگی و دلزدگی فرد نشود. حتی الامکان در این اوقات بسته به علائق و تمایلات فرد از کارهای هنری نیز
گنجانده شود.
هرچند برخی افراد عمدتا اوقات فراغت را با کارهای هنری پر میکنند اما این مساله بستگی زیادی به علاقه و استعداد فرد دارد و چون هدف فراز برنامه ریزی برای اوقات فراغت اجبار نیست بهتر است با علاقه و استعدادهای فرد مطابقت داشته باشد. برخی از افراد اوقات فراغت خود را با انواع فعالیتهای رایانهای میگذراند که در راس این فعالیتها بازیهای کامپیوتری ، Chat و غیره قرار دارد. اما آنچه توصیه میشود اینکه نباید ساعات طولانی از دقت افراد و بویژه کودکان و
نوجوانان صرف بازی با کامپیوتر شود زیرا عوارض زیادی در پی خواهد داشت که میتوان به عوارض جسمانی ، روانی و اجتماعی و فرهنگی تقسیم کرد.
بروز چاقی یکی از عوارض جسمانی است و پرخاشگری نمونهای از عوارض روانی اگر قرار است اوقات فراغت فرد با استفاده از کامپیوتر طی شود لازم است با برنامه ریزی و انتخاب فعالیتهای مطلوب انجام گیرد. صله رحم و دید و بازدید در اسلام به عنوان یکی از فعالیتهای اوقات فراغت معرفی میشود که هم آثار
مطلوب فردی و هم اجتماعی دارد. در انتخاب فعالیتهای اوقات فراغت از دیگران تقلید نکنید. افراد از لحاظ میزان لذتی که از فعالیتها میبرند، متفاوتند. اجازه ندهید فعالیتهای شما در اوقات فراغت به صورت عادت بیایدکه از فلسفه اساسی برنامه ریزی اوقات فراغت ساقط است.
ديدگاههاي چند تن از استادان و كارشناسان مسائل تربيتي پيرامون اوقات فراغت
شمارش معكوس 90 روز تعطيلات تابستان آغاز شده است. هر ساله با نزديك شدن به ايام فراغت دانشآموزان از تحصيل، دستگاههاي مختلف برنامههاي خود را تحت عنوان «غنيسازي اوقات فراغت دانشآموزان» اعلام ميكنند. وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان تبليغات اسلامي، بسيج و... هر ساله آمار و برنامههايي براي اوقات فراغت گزارش ميكنند كه غالب آنها را تلاشهاي هنري، نقاشي، خوشنويسي، تذهيب، معرق،كلاسهاي ورزشي و
اردو تشكيل ميدهد. به عبارتي هنر و ورزش همان درس بحثانگيزي كه در طول سال تحصيلي مورد بيمهري و بيتوجهياند، پس چگونه ميتوان در ترم تابستان باعث شكوفايي خلاقيت دانشآموزان شد و در سال تحصيلي تنها به ارائه دروس از پيش تعيين شده فكر كرد؟ چه طور ميتوان در تابستان كودكان را به كتابخانه دعوت كرد ولي در كتابخانه مدارس و كلاس درس تلاشي به اين منظور انجام نداد.
كارشناسان مسائل تربيتي در اين باره معتقدند در صورتي كه براي پركردن اوقات فراغت برنامهريزي نشود اين ايام ميتواند در شكوفايي استعدادها نقش مهمي داشته باشد و همچنين اگر نظارت كاملي بر روي دانشآموزان صورت نگيرد، اين ايام ميتواند به عنوان يك تهديد جدي تلقي شود همان طور كه بسياري از مشكلات و ناهنجاريها از سوي برخي دانشآموزان در ايام تعطيل صورت ميگيرد، و اين نشاندهنده اهميت ويژه اين دوران است كه توجه و برنامهريزي خاصي
را ميطلبد. اما در حال حاضر به رغم وجود متولي اوقات فراغت جوانان، از بين 5/14 ميليون دانشآموز كشور تنها ده درصد تحت پوشش برنامههاي اوقات فراغت بوده و مابقي رها هستند. آمار نشان ميدهد از حدود يك ميليون و 26 هزار نفر دانشآموزي كه در تهران وجود دارد اگر شش ساعت در روز فراغت داشته باشند، حدود 295 ميليون نفر اوقاتي دارند كه ميتوان براي آن برنامهريزي كرد اين در حالي است كه حداقل 20 تا 30 هزار نفر پسر 11 تا 21 ساله ساعت بيكاري را در مراكز گيم نت ميگذرانند و به طور متوسط سالانه 20 ميليارد ساعت اوقات فراغت دانشآموزان كشور هدر ميرود.
اوقات فراغت، آينه فرهنگ جامعه
فاطمه كباري، جامعهشناس و پژوهشگر مسائل اجتماعي اوقات فراغت را لحظههايي ميداند كه فرد فارغ از كار و مسئوليت آن را بر اساس تمايل شخصي خود تنظيم ميكند و برنامه آن در مورد هركس متفاوت است و به سليقه نيازهاي روحي، سن و توان مالي فرد بستگي دارد.
او ميگويد: لحظه لحظه اوقات فراغت امروزه از چنان اهميتي برخوردار است كه حتي از آن به مثابه آينه فرهنگ جامعه ياد ميكنند. به اين معني كه چگونگي گذراندن اوقات فراغت افراد يك جامعه تا حد بسياري معرف ويژگيهاي فرهنگي و ميزان توسعهيافتگي آن جامعه است. بنابراين اگر طرح و نقشه زندگي و كار جوانان با برنامههايي كه براي اوقات فراغت خود تنظيم ميكنند، مغايرت داشته باشد و يا تفريحات و فعاليتهاي فراغتي آنها با هنجارهاي فرهنگي در تضاد ميباشد اوقات فراغت به يك مشكل اجتماعي مبدل خواهد شد.
امانالله قراييمقدم جامعهشناس و استاد دانشگاه نيز در اين زمينه معتقد است هر كاري كه غير از كار و حرفه روزانه فرد به اختيار فرد در هر ساعتي از فراغت كه مايل است انجام شود، اعم از تفريح يا انجام كاري سخت و عقب افتاده بازهم جزئي از گذراندن اوقات فراغت محسوب ميشود. زيرا بر خلاف كار روزانه هيچ اجباري براي انجام آن ندارد و ميتواند زمان آن را تغيير دهد.
در مجموع هر كاري، حتي سخت و خستهكننده كه فرد خارج از زمان كار اصلي روزانهاش انجام دهد و موجب احساس رضايت و شادي در فرد شود و براي زمان از دست رفته احساس غبن و ضرر نكند، جزء اوقات فراغت مطلوب فرد محسوب ميشود. اين استاد دانشگاه، وجود نداشتن امكانات و عدم مديريت منسجم در اوقات فراغت متناسب با نياز جوانان را يكي از دلايل عمدهاي ميداند كه متأسفانه موجب ميشود اكثر جوانان ما در اين فرصتها كه ميتواند نقش بسيار مهمي در شناسايي و شكوفايي استعدادهاي آنها داشته باشد بيشتر فرصتها را از دست بدهند و وقت تلف كنند تا اينكه اوقات فراغتشان را سپري كنند.
فرصت يا تهديد
به اعتقاد كباري لحظههاي فراغت براي جوانان هم ميتواند سازنده و مفيد باشد و هم مخرب و ويرانگر، به تعبير ديگر فقدان هدف و بيبرنامهگي سبب پيدايش فراغتهاي بيمارگونه و انواع انحرافات و بزهكاريها در جامعه ميشود. او ادامه ميدهد: بررسي نحوه گذراندن اوقات فراغت جوانان در سالهاي پيش در فصل تابستان نشان ميدهد كه در اغلب مناطق شهري به ويژه در شهرهاي بزرگ، خيابانگردي و رفتن به پاركها و مجموعههاي تفريحي به عنوان يكي از راههاي گذراندن اوقات فراغت است كه با توجه به ويژگي فعاليتهاي فرامحلي اين سيل عظيم از نيروهاي آزاد شده متمايل به فعاليتهاي جمعي و گروهي، در هر لحظه ميتوان انتظار داشت كه هيجانات انباشته آنان تخليه شده و زمينه بروز هرگونه حادثه يا فعاليت مهار نشدني را فراهم آورد.
دكتر علي سعيدي كارشناس برنامهريزي و رفاه با اشاره به اوقات فراغت در سالهاي اخير ميگويد: در سالهاي اخير اوقات فراغت، تفريح محسوب شده است، در صورتي كه هم فرصت است و هم تهديد. در گذشته به هر نحوي تلاش ميكرديم تعطيلات سپري شود. در صورتي كه اوقات فراغت در تمام سال وجود دارد و متأسفانه سازمانهاي دولتي فعاليتهايشان را معطوف به پر كردن اين اوقات ميكنند. مكان فراغت محلهاي تفريح نيست و اتفاقاً ميبينيم كه بيشتر اوقات فراغت در خانه ميگذرد و كمتر ميتوان رفتار افراد را در خانه كنترل كرد، انواع بازيهاي الكترونيكي بچهها را منزوي كرده و حتي شاهديم كه در كشورهاي غربي در مورد چاقي ناشي از اين بازيها هشدار ميدهند.
به گفته اين كارشناس دولتهاي رفاهي دنيا در دهههاي اخير سعي در كاهش وظايف ديگر و تاكيد بر پرداختن به مسائل كودكان دارند و به طور اخص در زمينه اوقات فراغت و مسائل فرهنگي كه با رفتار مردم سروكار دارد وظايفشان را گسترده كردهاند.
قراييمقدم هم با توجه به تحقيقات وسيعي كه در مورد گذراندن و مديريت اوقات فراغت انجام داده است ميگويد: تحقيقات نشان داده است افرادي كه اوقات فراغت مفيد و مطلوبي دارند از لحاظ اقتصادي بازده مطلوبتري دارند و همچنين اين افراد عمر بيشتري ميكنند. اما چگونگي گذراندن اوقات فراغت بر ابعاد اجتماعي، فرهنگي و حتي سياسي فرد تاثيرگذار است. به نحوي كه گذراندن اوقات فراغت مطلوب منجر به افزايش سطح شعور، آگاهي و تبادل افكار ميشود. علاوه بر آن چنانچه افراد اوقات فراغت مفيد و مطلوبي داشته باشند، نگاه و بينش سياسي آنان نيز تقويت ميشود.
افزايش گرايش به سمت رسانههاي صوتي و تصويري
اوقات فراغت در حال حاضر بعد رسانهاي يافته و بيشترين اوقات فراغت افراد را رسانهها به خود اختصاص ميدهند. در اين ميان رسانههاي مكتوب كمترين زمان و رسانههاي صوتي و تصويري بيشترين زمان را به خود اختصاص ميدهند.
دكتر سعيد معيدفر، استاد دانشگاه تهران در اين باره ميگويد: علي رغم اينكه ميزان تحصيلات و سواد در كشور ما به سرعت در حال افزايش است و انتظار ميرود كه سهم رسانههاي مكتوب بيشتر شود، اما هنوز در سبد كالاي مصرف فرهنگي خانوارها رسانه مكتوب نقش مهمي ندارد.
اين جامعهشناس گرايش مردم به سمت رسانههاي صوتي و تصويري را بسيار بالا دانسته و ادامه ميدهد، مطالعات نشان داده كه بيش از 50% اوقات فراغت افراد صرف رسانههاي صوتي و تصويري و كمتر از 20% مصرف رسانههاي مكتوب ميشود.
اما اين استاد دانشگاه گذراندن اوقات فراغت در پاي رسانههاي صوتي و تصويري را مانع خلاقيت و نوزايش روحي و رواني افراد دانسته و ميافزايد: فرد در برابر اين رسانه بيشتر داراي نقش انفعالي است در حالي كه در ساير امكانات فراغتي مانند گردش و تفريح فرد قادر به برقراري يك رابطه فعال با ديگران است.
اين جامعهشناس كه بهرهبرداري از اوقات فراغت از طريق رسانههاي صوتي و تصويري را خطري براي جوانان و مانع تقويت خلاقيت و آفرينندگي در آنها ميداند،
ادامه ميدهد: در نهايت ممكن است افراد دچار نوعي از خود بيگانگي شوند چرا كه اوقات فراغت زماني است كه فرد در آن با بازنگهداري خود از انجام كار موجب تقويت قواي روحي خود ميشود. اگر اين اوقات فراغت صرف اموري كه موجب خلاقيت، نوآوري، احساس ابتكار، بازسازي قواي انساني در فرد شود ميتواند نقش اصلي خود يعني بازآفريني قواي روحي را ايجاد كند. در غير اين صورت بهرهبرداري زياد از آنها كه در جامعه و در بين جوانان بسيار معمول است ميتواند در آينده در فرد حالت سستي ايجاد كرده و نشاط و شادابي را در اوقات فراغت ايجاد نكند.
ضرورت برنامهريزي اوقات فراغت
در بسياري از كشورهاي دنيا برنامهريزي در خصوص اوقات فراغت، از جمله برنامههاي اولويت دار آنها محسوب ميشود و مختص فصل خاصي از سال نيست اين در حاليست كه در كشور ما مسئولان مدت كوتاهي به تابستان مانده به فكر اوقات فراغت جوانان و برنامهريزي براي آن ميافتند در حالي كه اين امر به طور حتم بيفايده خواهد بود.
دكتر سعيدي، در اين باره ميگويد: براي برنامهريزي در اين زمينه بايد مشخص كرد چه سياستگذاري بايد براي فراغت داشت، آيا آن را يك فرصت براي رشد و تعالي ميبينيم؟ پس چه زمانهايي را ميتوانيم مورد استفاده قرار دهيم و در چه زمانهايي؟ آيا اين اوقات يك تهديد است، چالش بين اين فرصت و تهديد بايد در سياستگذاري در نظر گرفته شود.