بخشی از مقاله
مقدمه
پیامبر اکرم آیه 29 سوره توبه را الگوي سیره نظري و عملی خود با اهل کتاب قرار داد و مناسبات خود را با اهل کتاب بر اساس این آیه مشخص کرد. بنابراین، مسیحیان که بخشـی از اهل کتاب بودند، میتوانستند بر دین خود باقی مانده و با عقد پیمان با پیامبر و پرداخـت مبلغی جزیه، از حمایت حکومت اسلامی بهرهمند شوند . این گروه به سبب عقـد پیمـان بـا پیامبراکرم در امان و حمایت (ذمه) ایشان بودنـد و از همـ ینرو بـه »اهـل ذمـه« معـروف شدند.1 عهدنامههاي منعقد شده با مسیحیان نجران و ایله، بیـانگر آزادي دینـی مسـ یحیان و عدم محدودیت اجتماعی آنان است. در این پژوهش تلاش شده تا بـا نقـادي روایـتهـاي منابع تاریخی، فقهی، ادبی و... در مورد مسـ یحیان ذمـی، علـت مطـرح شـدن دیـدگاههـاي متفاوت در مورد حیات اجتماعی ـ سیاسی و اقتصادي مسیحیان2 در قلمرو اسلامی مطالعـه شود. در این نوشتار، موضوع بحثبرانگیز در ارتباط با حیات دینی ـ اجتماعی و اقتصـادي مسیحیان ذمی مربوط به زمان خلافت عمر بن خطاب است. اغلب منابعی که سـختگیـري اجتماعی و دینی بر مسیحیان ذمی را گزارش کرده اند، براي اثبات ادعاي خود، بـه عملکـرد عمر بن خطاب در برخورد با مسیحیان شام استفاده کردهاند. ایـن دسـته از منـابع بـا مطـرح کردن عهدنامهاي منسوب به عمر، به محدودیتهاي اجتماعی ــ دینـی بـر مسـیحیان ذمـی جنبه قانونی میدهند. همچنینمورخان مسلمانِ شامی و مصري نیز مطالب خود را دربـارة مسیحیان ذمی و حقوق آنان در جامعه اسلامی با غرضورزي و تعصب همراه کردهاند.
تاریخهای عمومی
یکی از شیوه هاي تاریخنگاري در اسلام، نگارش تاریخ عمومی است. تاریخ یعقوبی تـألیف احمد بن ابی یعقوب(م284ق) از جمله تاریخهاي عمومی مهـم بـه شـمار مـیآیـد. یعقـوبی بهرغم آنکه در تاریخ خود به خلاصهنویسی و مختصرگویی علاقه داشته، با نگاه همهجانبـه و جامعی به حوادث تاریخی نگریسته است. وي در بخش شرح ادیان عرب عصر جـاهلی، قبایل نصرانی عرب را معرفی میکند. همچنین او به سیره نظري و عملی خلفا درخصـوص مسیحیان ذمی و نفوذ نصارا در نهادهاي اداري مسلمانان اشاره دارد.
تاریخ الرسل والملوك مشهور به تاریخ طبري اثر محمد بن جریر طبري (م310ق) از دیگر تاریخ هاي عمومی مهم به شمار میآید. ذکر روایات مختلف در مورد یک حادثه تـاریخی و
بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی (از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی) ۹۵۱
عدم قضاوت در مورد صحت و سقم آن از مهمترین ویژگیهاي تاریخ طبري است . طبـري در مورد چگونگی نفوذ مسیحیت در نجران، روایات مختلفـی همـراه بـا افسـانه و قصـص تاریخی بیان کرده و حتی در جایی مرتکب خطایی بزرگ میشود و قبـر مبلّـغ مسـیحی در حجاز را با قبر حضرت عیسی اشتباه گرفته است.3 او در شرح فتوحات مسلمانان در مناطق مسیحی نشین، اطلاعات اجمالی از وضعیت مسیحیان و عهدنامههاي منعقد شده با آنان ارائه داده و به حیات دینی مسیحیان اشارههاي پراکندهاي میکند. 4 طبري توجه اصلی خود را بـه حوادث سیاسی معطوف کرده و به مباحث اجتماعی مقاطع مختلف تاریخی توجه چنـدانی ندارد، از اینرو، اطلاعات قابل توجهی دربارةوضعیت اجتماعی ذمیان ارائه نکرده است.
مروج الذهب و معادن الجواهر اثر مسعودي(346ق) از جمله تاریخهاي عمـومی مهـم بـه شمار می آید. مسعودي با اینکه مورخ جامعنگري است و به شرح مباحث ادیـان و مـذاهب و سیره نظري و عملی خلفا علاقه خاصی در خلال حوادث تاریخی نشان داده، اشاره قابـل توجهی به وضعیت مسیحیان ندارد. او در شرح حال خلفاي اموي به سیره آنـان نیـز توجـه داشته، ولی هیچ روایتی از چگونگیرفتار خلفا با ذم یان ارائه نکرده است. اشـاره مسـعودي به حیات دینی مسیحیان در زمان ولید بن عبدالملک تنها گـزارش او از وضـعیت مسـیحیان عصر اموي است.5
التنبیه و الاشراف اثر دیگر مسعودي است. اشارة مسعودي بـه نفـوذ نصـارا در نهادهـاي اداريِ اموي، علت اهمیت این کتاب درخصوص موضوع این نوشتار است.6
سـن ی الملــوك الارض و الانبیــاء اثــر حمــز ةبــن حســین اصــفهانی(م 360ق) از جملــه تاریخ هاي عمومی است که به اختصار، حوادث تاریخی را شرح داده اسـت. علـت اهمیـت این کتاب درخصوص موضوع، اواشاربههتاریخ ملـوك غسـان و اعـراب لَخْمی(حیـره) و گرایش دینی آنان است.7
تجارب الامم و تعاقب الهمم اثر ابنمسکویه(421ق) از تاریخ هاي عمومی مهم به شـمار می آید. ابنمسکویه مورخی تحلیلگر و جامعنگر اسـت. او بـه نفـوذ نصـارا در نهـاد اداري دوره اموي و مشورت خلیفه اموي8 با کاتب نصرانی در سیاستهاي داخلی اشاره دارد.9
از دیگر تاریخهاي عمومی الکامل فی التاریخ اثر ابناثیر(م630ق) اسـت. وي نیـز توجـه اصلی اش را در تاریخنگاري به شرح حوادث سیاسی معطوف کرده و به مباحـث اجتمـاعی
۰۶۱ ، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی سیام، تابستان ۰۹۳۱
توجه چندانی نداشته است. البته در شرحی که از جریان فتح مناطق مسیحینشین ارائه داده، توجه دقیق و عمیق به وضعیت مسیحیان و چگـونگی برخـورد مسـلمانان بـا آنـان نـدارد. مهم ترین اهمیت این کتاب درباره موضوع نوشتار، اشاره ابناثیر به دستور عمر بن عبدالعزیز
در مورد محدودیت استخدام ذمیان در امور اداري مسلمانان است.10
تاریخهای محلی
شیوة دیگر تاریخ نگاري در اسلام، نگارش تاریخ محلی یا منطقه خاص است. اخبار مکـه11 از جمله تاریخ هاي محلی است. ابوولید محمدبن عبداالله ازرقـی(م250ق ) ایـن کتـاب را در مورد تاریخ مکه به نگارش درآورده است. توجه اصلی ابوولید در تاریخ مکه بـه جغرافیـا و تاریخ سیاسی مکه است. او اطلاعات قابلتوجهی از پراکندگی ادیان در مکه عصـر جـاهلی ارائه نداده است. اشارة ابوولید به تمثال مریم و حضرت عیسی در خانه کعبـه تنهـا روایـت ابوولید از مسیحیت در مکه است. این روایت، بیانگر حضور مسـیحیان در مکـه اسـت12 و کمک قابل ملاحظه اي به تبیـین پراکنـدگی جغرافیـایی مسـیحیت در جزیـرةالعـرب عصـر جاهلی میکند.
کتاب الولاة و کتاب القضاة اثر کندي(م362ق) مـورخ مصـري اسـت. کنـدي بـا دقـت، والیان، صاحبان شرطه و عاملان خراج مصر را بعد از فتح شرح می دهد، ولی به چگـونگی رفتار والیان با مسیحیان ذمی مصر توجهی ندارد. او به رغم اینکه در شـرح وضـعیت مصـر در زمان هر والی به بحث خراج توجه کرده، اما از بحث جزیـه و رونـد اخـذ آن در مصـر، روایت قابل توجهی ذکر نکرده است. اشاره ويبه محدودیت اجتماعی مسـیحیان ذمـی در زمان عمر بن عبدالعزیز تنها گزارش او از حیات اجتماعی مسـیحیان مصـر در عصـر امـوي
است.13 تاریخ دمشق الکبیر تألیف ابنعساکر(م571ق) از تاریخ هاي مهمی به شمار می آید که در
زمینه شام نگاشته شده است. توجه ابنعساکر به جریـان فتوحـات در شـام، موضـعگیـري قبایل عرب مسیحی در برابر مسلمانان و ذکر عهدنامه هاي منعقد شده با آنان، اطلاعـات بـا ارزشی است که در تبیین وضعیت مسیحیان در عصر خلفاي نخستین کمک شایانی میکند. ذکر روایت هاي مختلف در مورد یک حادثه تاریخی و عدم قضاوت درباره آن از مهمتـرین
بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی (از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی) ۱۶۱
ویژگی هاي تاریخ ابنعساکر است. با توجه به همین ویژگی است که عهدنامه هاي مختلفـی در مورد شام در آن آمده است. ابنعساکر بعد ازطَرطوشی، دومین مـورخی اسـت کـه بـه عهدنامه بحث برانگیز عمر با مسـیحیان شـام اشـاره دارد. وي بـا تکیـه بـر همـین عهدنامـه بی اعتباربه، شروط صلح با ذم یان در صدر اسلام اشاره کرده و به محدودیتهاي اجتمـاعی ـ دینی مسیحیان در زمان عمر بن خطاب اشاره میکند. روایت ابنعساکر در مورد وضـعیت مسیحیان در عصر خلفاي نخستین تا جایی که متکی بر عهدنامه یادشده است، قابل اعتمـاد نیست. نگرش ابن عساکربـه تـاریخ شـام صـرفاً نگـارش تـاریخ سیاسـی محـض نیسـت، گزارشهاي او دربارة حیات اجتماعی و دینی مسیحیان در عصر خلفاي نخستین و امـوي ـ به استثناء عهدنامه مذکور درـ خور تأمل است.14
زبدة الحلب من تاریخحلب، اثر ابنعدیم مورخ شامی(م588ق) است. محور اصلی کتاب ابنعدیم، شرح موقعیت جغرافیایی و تاریخی حلب است. البتـه او بـه وضـعیت اجتمـاعی حلب توجهی نداشته، از این رو، نمی توان از اثر ابنعدیم در مورد حیات اجتماعی مسیحیان که قشري از اجتماع حلب را تشکیل میدادند، آگاهی و اطلاعاتی به دست آورد. مهمتـرین ویژگی این اثر درخصوص موضوع نوشتار، اشاره مختصر نویسـنده بـه نفـوذ مسـیحیان در دیوانسالاري عصر اموي است.15
اعلاق الخطیره فی ذکر امراء الشام و الجزیره اثر عزیزالدین ابوعبداالله بـن شـداد(م684ق) مورخ شامی است. ابنشداد مانند ابـنعـدیم، موقعیـت جغرافیـایی ـ تـاریخی و تحـولات سیاسی شهرهاي شام را محور اصلی کتاب خود قرار داده است. عـدم توجـه بـه وضـعیت اجتماعی شهرهاي شام در اثر ابن شداد نیز آشکار است. اشاره پراکنـده او بـه حیـات دینـی مسیحیان، دیرها، کلیساها و خوش گذرانی خلیفه اموي همـراه نـدیمان مسـیحی در دیرهـا، مهمترین ویژگیهاي اثر ابنشداد دربارة موضوع مقاله است.16
المختصر فی اخبار البشر معروف به تاریخ ابوالفداء، اثر ابوالفداء(م(732، به علـت توجـه به تاریخ قبایل عرب عصر جاهلی و گرایش دینی آنان اهمیت دارد.17 ابوالفـداء در مقایسـه با تاریخ هاي عمومی متقدمتر، اطلاعات بیشتري درباره تـاریخ اعـراب عصـر جـاهلی ارائـه میدهد.
۲۶۱ ، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی سیام، تابستان ۰۹۳۱
مهم ترین تاریخ محلی دربارة موضوع نوشـتار، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثـار، اثر مقریزي(م844ق) است . این مورخ مصري به رغم آنکه جنگ هاي صـلیبی را درك کـرده است، نگرش متعصبانهاي به مسیحیان ندارد. او در فصلی که به مسیحیان قبطـی اختصـاص داده، با دقت و آگاهی، حیات دینی مسـیحیان را شـرح داده اسـت. وي اختلافـات مـذهبی یعقوبیان و ملْکانیان در مصر و چگونگی تسلط یعقوبیان را بر کلیساهاي مصر از زمان فـتح تا حیات خویش به خوبی شرح می دهد.18 روایاتی که مقریزي درباره حیات دینی مسیحیان نقل کرده، بسیار ارزشمند است و به تبیین حیات دینی مسیحیان کمک ارزنـدهاي مـیکنـد. همچنین او اطلاعات منسجمی از روند اخذ جزیه در مصر ارائه میدهد و چگونگی وصول جزیه توسط عاملان خلفاي اموي را در مصر به تفصیل شرح مـیدهـد. ایـن اطلاعـات بـه بررسی نوع برخورد والیان اموي با مسیحیان مصر هنگام اخذ جزیه کمک می کند. مقریـزي نخستین مورخی است که گزارشهاي منسجمی از حیات دینی ـ اقتصادي مسـیحیان ارائـه
داده و همین امر، بیانگر اهمیت کتاب براي موضوع این پژوهش است.
تَغْريابن بردي(م874ق) کتابی در تاریخ مصر به نام النجوم الزاهرة فـی ملـوك مصـر و القاهره نگاشته است. وي تاریخ مصر را بعد از فتح با رعایت ترتیب زمانی سال به سال ذکر می کند. توجه بیش از حد به حوادث سیاسی، نویسنده را از شرح وضعیت اجتمـاعی مصـر بازداشته است. ابنتغري بردي درباره چگونگی رفتار والیان مصـر بـا مسـیحیان، اطلاعـات مختصري ارائه میدهد. اشاره او به محدودیت اجتماعی ـ سیاسی مسیحیان مصـر در زمـان عمر بن عبدالعزیز و حیات دینی مسیحیان19 علت اهمیـت ایـن کتـاب بـراي موضـوع ایـن نوشتار است.
وزارت و دیوانسالاری و آدابالملوکها
کتاب هایی که در زمینه دیوان سالاري و آداب الملوك نوشته شده، اطلاعـات ارزشـمندي در مورد سیره نظري و عملی خلفا، فرهنگ و اخلاق آنـان، وضـعیت اجتمـاعی ـ اقتصـادي و سیاسی جامعه اسلامی در مقاطع مختلف تاریخی دارد. به همین علت مراجعه به این دسـته از کتابها میتواند نگرش وسیعتري به محقق تاریخ در امر پژوهش ببخشد.
الوزراء الکتّابو اثر ابوعبداالله محمد بن عبدوس جهشیاري(م330ق) اسـت. جهشـیاري
روند تحولات نهاد دیوان سالاري مسلمانان را از آغاز تا زمان حیات خویش نگاشته اسـت .
بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی (از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی) ۳۶۱
مهم ترین ویژگی کتاب جهشیاري در خصوص موضوع موردنظر، شـرح کاتبـان نصـرانی در دیوان سالاري دوره اموي20 و عباسی است . او مهم ترین و منسجم ترین گزارش را در مـورد نقش مسیحیان در دستگاه اداري مسلمانان نقل کرده است.
ادب الکتاّب، اثر ابوبکر محمد بن یحیی صولی(م335ق) از علما و ادبـاي عصـر عباسـی است. صولی در این اثر به مسائل اجتماعی و حوادث تاریخی نیز توجه کرده اسـت. علـت اهمیت این کتاب درخصوص این موضوع، گزارش هاي صولی از جزیه و فرعیـات مربـوط به آن در زمان پیامبر ، خلفاي نخستین و اشاره به محدودیتهاي اجتماعی مسیحیان ذمی در زمان خلافت عمربن خطاب است.21
ابوبکر محمد طَرطوشی از علماي بزرگ اندلس(م520ق) نویسنده کتاب سراج الملـوك است.او در بخشی از کتاب خود، احکام مربوط به ذمیـان را شـرح داده اسـت. طرطوشـی نگرش متعصبانهاي به مسیحیان دارد. او محدودیتهـاي اجتمـاعی ـ دینـی شـدیدي بـراي ذمیان در کتاب خود با تکیه بر عهدنامه منسوب به عمر با مسـیحیان شـام ذکـر مـیکنـد 22. طَرطوشی در زمان حیات خود، شـاهد شـروع جنـگهـاي صـلیبی بـود. ایـن احتمـال کـه
جنگ هاي صلیبی بر بینش طرطوشی درخصوص مسیحیان تأثیر گذاشته باشد، دور از ذهـن به نظر نمی رسد. او نخستین مورخی است که عهدنامه بحثبرانگیزي درباره مسیحیان شـام ذکر می کند . راوي این عهدنامه، عبدالرحمنغَنْمبن میباشـد و مـدعی اسـت کـه عهدنامـه مذکور بین عمر بـن خطـاب و مسـیحیان شـام منعقـد شـد. محتـواي عهدنامـه دربردارنـده محدودیت اجتماعی دینیـ شدیدي براي مسیحیان ذمی است. در هیچ یـک از کتـابهـاي فتوح و تاریخ هایی که قبل از زمانطَرطوشی نگاشته شده، بـه ایـن عهدنامـه اشـاره نشـده است. این عهدنامه به شکل نامهاي است که مسیحیان شام براي عمربن خطاب نوشـته و در آن نامه، شرایط صلح را تعیین کردهاند.
عدم یادکرد این عهدنامه در منابع متقدمتر طَرطوشیاز، مغـایرت محتـواي آن بـا سـایر عهدنامه هاي منعقد شده با مسیحیان شام، غیرمنطقی بودن تعیین شرایط صلح از سوي ملـل مغلوب بعد از جریان فتح و قراردادن محدودیت شدید توسط قوم مغلوب (نصارا) بر خود در شرایط صلحنامه، مجموعه عواملی است که اعتبار عهدنامه را خدشهدار میسازد.
با توجه به بـیاعتبـار بـودن ایـن عهدنامـه، لازم اسـت درخصـوص نقـل روایـتهـاي طرطوشیدر مورد حیات مسیحیان ذمی در زمان عمربن خطاب و پذیرش ایـن روایـتهـا احتیاط کرد. بعد از طرطوشی مورخانی، چون ابنعساکر، ابشیهی، ابناخوه و قلقشندي ایـن
۴۶۱ ، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی سیام، تابستان ۰۹۳۱
عهدنامه را در کتابهایشان ذکر کرده و آن را سند اصلی در مـورد محـدودیت اجتمـاعی ـ دینی مسیحیان ذمی در زمان عمربن خطاب میدانند.
محمد بن محمد بن احمد بن زید، ملقب ابنبه اخوه(648ـ739ق) نویسنده کتـاب معـالم القربه فی احکام الحسبه است. ابناخوه خود محتسب شهر بود، از ایـنرو کتـاب یادشـده را در مورد آیین شهرداري و وظایف محتسب تـألیف کـرد. او در بخشـی از کتـاب خـود، از احکام مربوط به ذمیان سخن گفته است 23. به نظر میرسد که ابن اخـوه نیـز از جنـگهـاي صلیبی متأثر شده و دیدگاه متعصبانه اي به مسیحیان داشته است. نگرش متعصبانه او درباره مسیحیان، در کتابش آشکار است. او از قدرتگیري مسیحیان ذم ی در زمان خـود حسـرت می خورد و می گوید: اي کاش عمر زنده بود و اکنون می دید که نصارا چگونه بر مسـلمانان مسلط شده، خانه هاي خود را بلندتر از خانه هاي مسلمانان ساخته، سوار بر چارپایان شده و مسلمانان پیاده به دنبال آنان حرکت می کنند. همچنین او سختگیري بر ذمیان را از وظایف محتسب میداند. ابن اخوهدر شرح احکام اهل ذمه بـه محـدودیت سیاسـی ـ اجتمـاعی و دینی ذمیان در زمان عمربـن خطـاب اشـاره دارد. سـند اصـلی او در ایـن زمینـه، عهدنامـه منسوب به عمر با مسیحیان شام است که نخستین بار طرطوشی آن را نقل کرده است. ایـن عهدنامه ـ همچنانکه ذکر شد ـ از نظر اعتبار و صحت، بسیار مشکوك و مبالغههاي زیـادي در آن صورت گرفته است. به همین علت، لازم است در استناد به گزارشهاي ابناخـوه در
مورد وضعیت مسیحیان در صدر اسلام، احتیاط کرد.
صبح الاعشی فی صناعه الانشاء 24 اثر قلقشندي (م 821ق ) مورخ مصري است. قلقشندي در شرح دین مسیح و انشعابهاي مسیحیت، به دقت بحث کرده، حوزه فعالیت فرقـههـاي مسیحی، چون یعقوبیان و نستوریان را مشخص می کند. همچنین او به تسـلط یعقوبیـان بـر کلیساهاي مصر بعد از فتح تا زمان حیات خویش اشاره کـرده، اسـامی بطارقـه یعقوبیـان را همزمان با حکومت هاي اسلامی یادآور می شود. روایت هاي قلقشندي در مورد حیات دینی مسیحیان مانند روایات مقریـزي، منسـجم و ارزشـمند اسـت و بـه تبیـین وضـعیت دینـی مسیحیان در قلمرو اسلام کمک قابل توجهی مـیکنـد. همچنـین او بـه نفـوذ مسـیحیان در دیوانسالاري دوره اموي اشارههاي قابل توجهی دارد.25
قلقشندي نیز نگرش متعصبانهاي به مسیحیان دارد. او از محـدودیت اجتمـاعی ـ دینـی ذمیان در زمان عمربن خطاب با تکیه بـر عهدنامـه مشـکوکی کـه طرطوشـی آن را آورده و منسوب به عمر کرده، سخن میگوید و در بیان احکام ذمیان تحت عنوانشـروط» عمریـه«
بازتاب اخبار مسیحیان ذمی در منابع اسلامی (از آغاز اسلام تا پایان دوره اموی) ۵۶۱
محدودیت اجتماعی شدیدي بر ذمیان زمان خود قائل میشود. همچنین وي در فصـلی کـه به والیان مصر اختصاص داده، به رفتار والیان با مسیحیان مصر اشارههاي پراکندهاي دارد.
در مقدمه ابن خلدون، تألیف ابنخلدون(م808ق ) نیز بـه نقـش نصـارا و یهـود در امـور دیوان سالاري مسلمانان به علت عدم علاقه اعراب به هنـر خوانـدن و نوشـتن اشـاره شـده است و همین روایت به تبیـین نقـش نصـارا در دیـوان سـالاري مسـلمانان کمـک شـایانی میکند.26
