بخشی از مقاله
چکیده
از گذشته تا کنون مساجد یکی از بناهای مهم ومحل اجتماع مردم در شهرها بوده اند که از عناصر مهم در معماری اسلامی به شمار میروند به همین دلیل از هنرهای گوناگون بیشماری مانند شیشه کاری،منبت کار ی، کاشیکاری و .... در آراستن آن ها استفاده شده است . کاشیکاری یکی از هنرهای اسلامی است که با طرح ها و رنگ های ترکیبی مختلف اهداف هنر اسلامی را متحقق می نماید و تداعی کننده حس آسمانی و ملکوتی است .استفاده از این هنر را بیش تر در سرزمین ایران در مکان های متبرکه و همچنین ساختمان هایی با معماری اسلامی مشاهده می نماییم.از آن جا که در معماری معاصر شاهد کم رنگ شدن این آرایه هستیم با بازشناسی اهمیت و نقش این هنر در معماری امروز می توان با توجه به عناصر و نحوه به کارگیری کاشیکاری در معماری گذشته و همچنین با توجه به گس تردگی این هنر در دوره های صفویه، بررسی کاشیکاری در دو بنای شاخص مسجد شیخ لطف اله و مسجد امام (شاه) به طریق زیبا و خلاقانه جبران نمود . در پژوهش حاضر با روش تحلیلی -توصیفی ، مطالعات کتابخانه ای، بازدید میدانی و باتکیه بر ادبیات موضوع به بیان مطلب پرداخته شود.استفاده از کاشیکاری به خصوص در بناهای مذهبی باعث القای حالت عرفانی و ملکوتی در روح شخص حاضر در بنا شده و احساس پرستش و نزدیکی بیشتر به خالق را در شخص ایجاد می نماید.
واژههای کلیدی: هنر کاشیکاری،معماری اسلامی، مسجد شیخ لطف اله،مسجد امام،معماری دوره صفویه
مقدمه
به طور کلی قرن دهم ویازدهم قمری، به عنوان دوران شکوفایی هنرهای اسلامی ایران، و اصفهان یکی از مهمترین و زیباترین شهرهای این دوره بوده است. بناهای بزرگ شهر اغلب با کاشیکاریهای زیبا تزیین شدهاند. درآمداسلام نقش مؤثری در تکامل و توسعه اغلب هنرها در ادوار مختلف به ویژه در عهد صفویه داشته است . در دوران صفویه هنرهای معماری، نقاشی، خط، تذهیب، قالیبافی، پارچه بافی، کاشی سازی و. به اوج تکامل خود رسیدند که نظیر آن در ادوار گذشته و بعد کمتر دیده می شود. (تاجبخش، ، ج2، ص .(9
فعالیت وسیع معماری دوره صفوی از زمان شاه عباس آغاز شد. در این دوره نه تنها در اصفهان، بلکه در شیراز، اردبیل، مشهد، تبریز و دیگر شهرهای ایران بناهای مختلف احداث شدند ( کیانی، 1383، ص (.105 دست راست شاه عباس در عملی ساختن این طرح معماری بلندپروازانه، مردی بود به راستی برجسته : شیخ بهاء الدین محمد عاملی (شیخ بهایی )؛ او به عنوان عالم الهی عالی قدر، فیلسوف، مفسر قرآن، فقیه، منجم، معلم، شاعر، مهندس چکیده جامعه ی صفوی عصر شاه عباس کبیر بود .( سیوری، 1374،ص .(152
در عهد صفوی سبک معماری قدیم ایران تجدید شد و در طرح بناها، شکل و مصالح بناها جای خود را باز کرد . اغلب بناهای دوره صفوی مانند مساجد، مدارس و کاروان سراها به شکل چهار ایوانی بنا شد. استفاده از کاشی معرق و هفت رنگ برای تزیینات، رونق فراوان یافت. به طوری که ساختمان های مذهبی این دوره از گنبد، ایوان، طاق نما، سر در ورودی و حتی مناره ها، با کاشی آراسته شد. خطاطی و خوشنویسی روی کاشی نیز در آرایش بناهای مذهبی عمومیت یافت و بناهای متعددی با خطوط ثلث، نسخ، نستعلیق و خطوط دیگر تزیین شدند .( کیانی، 1383،ص.( 105 در ضمن از آن جایی که مساجد مهم ترین بناهای اسلامی هستند، می توان گفت هنر اسلامی در حقیقت در مساجد پدید آمد و این اماکن را میتوان مهمترین جایگاه تجلی معماری و هنر اسلامی به صورت توأمان دانست.الرّفاعی،( ، 1377، ص .(50
کاشی کاری دوره صفویه
البته صفویان در بسیاری از زمینه های هنری وارث هنر درخشان دربار تیموریان بودندمعمولاً. در ایران، خاندان سلطنتی و اعضای طبقات بالای جامعه متقاضی آثار هنری بودند و بدین ترتیب زمینه های شکوفایی آن را فراهم می کردند و نیز شوق و ذوق هنرمندان را برانگیخته و با حمایت خود اغلب نوع هنر و گونه اشیاء تولید شده را تعیین می کردند. اگر چه آثار هنری عصر صفویه در تمام ایران یافت می شود ولی اصفهان را می توان مظهر آثار هنری سلسله صفویه دانست. تغییر پایتخت ایران از قزوین به اصفهان به وسیله شاه عباس اول و موقعیت جغرافیایی شهر این امکان را می داد که اصفهان گسترش یابد و شاهکارهای هنری متعددی در آن بنا شود . تشویق هنرمندان به وسیله شاه و رفاه اقتصادی و امنیت سیاسی موجود به وسیله شاه عباس اول از دلایل دیگر این گسترش و توسعه بود.
نکته قابل تامل این که آثار معماری ایران عصر صفویه را باید بیشتر در بناهای مذهبی یافت و مسجد شاه اصفهان واقع در میدان نقش جهان را سمبلی از آن دانست. از این ابنیه ها که هنر کاشی کاری نیز در آن ها به کار رفته است می توان به هارون ولایت، مسجد علی، مسجد قطبیه، مسجد درب جوباره و سرانجام بقعه خواجه شاه حسن و بقعه شاه زید اشاره کرد. در عصر صفویه کاشی هفت رنگ در قصرهای اصفهان به نحوی گسترده مورد استفاده قرار گرفت و نصب کاشی های چهار گوش درون قابهای بزرگ منظرههایی بدیع همراه با عناصر پیکره ای و شخصیت های مختلفی به وجود آورد. گفتنی است؛ هنر کاشی کاری ترکیه تا حد زیادی تحت تاثیر سنت های ایرانی قرار داشت؛ به طوری که در قرن نهم هجری (تا سال 875 ه.ق) هنرمندان تبریز ی با انگیزه اشتغال، به فعالیت در ترکیه می پرداختند. بر همین اساس کاشی کاری در دوره صفویه به بالاترین درجه اعتبار رسیده بود؛ زیرا در این دوره بیشتر از دوره های دیگر سطح خارجی عمارات و ابنیه را با کاشی مزین می کردند. در دوره هخامنشی نیز تزیین عمارات با کاشی رواج داشته و در ابنیه شوش هم متداول بوده است؛ ولی مدتی متمادی این صنعت از رونق افتاده و دوباره در حدود قرن 7 هجری، دوباره تهیه کاشی ها و تزیین ابنیه به این هنر ظریف محول شده است. به طور کلی کاشیهای هفت رنگ صفویه زیبایی به سزایی دارند. تا امروز طرح، رنگ آمیزی و ترکیبات رنگ های آن ها نظیر ندارد. در دوران اولیه اسلام، اولین معماران قدیم اسلامی برای آنکه تصوری که از زیبایی داشته اند را تحقق بخشند وسیله دیگری نداشتند، جز آنکه شیوه هنر قوم و کشور خود ایران، بیزانس، شام، مصر و هند را مورد استفاده قرار دهند. با معماری و سبک کاشی کاری امروز یک مورخ دقیق روشن بین می تواند تنها از راه مطالعه در مساجد، تصویر روشنی از تمدن و تاریخ اقوام مسلمان عالم را پیش چشم خودش مجسم کند.
معماری دوره صفوی:
عصر صفوی ، عصر کمال و شکوفایی نبوغ معماری و شهرسازی در ایران است. زیباترین و با شکوه ترین آثار معماری ایران در همین دوره توسط معماران خلاق و هنرمندانی چون محمدرضا و علی اکبر اصفهانی آفریده شد.
معماری دوره صفوی تکمیل و تعدیل مفهوم فضایی دوره تیموری است. اگرچه بیان دراماتیک و سیمای افسانهای معماری دوره تیموری قویتر از معماری صفوی است. نما در معماری صفوی همچون صحنه آرایی تئاتر است. نما در اغلب موارد همچون ماسکی است که بر چهره ساختمان کشیده شده و عناصر اصلی ساختمان را پنهان می کند. نمای دوره صفوی دقیق، پرکار و مرتبط با ساختار هندسی است که در تناسب با اندازههای افقی بنا طراحی شده است.
از ویژگیهای مهم در شیوه معماری این دوره ، علاوه بر استحکام و زیبایی فرم ، درخشش بیان است . در آثار این دوره تابش
رنگ و نور ، و جذابیت سطوح و شکوه چشمگیر آنها ، احساس زیبائی خیره کننده ای در بیننده ایجاد می کند و طنین رنگها و
سطوح مکرر کاشیهای درخشان به منظره ای شفاف ، مجرد و روحانی تبد یل می شود.
بناهای این دوره باز هم دارای طرح کلی چهار ایوانی است البته به ساخت ایوان های عظیم با ابعاد بزرگ توجه بسیار شده است. در ابنیه مذهبی کاشی های لعاب دار، معرق و هفت رنگ در تزیین دیواره های خارجی و داخلی بنا ، طاق ها، مناره ها، گنبدها و محراب ها استفاده شده است. کتیبه های نسخ و ثلث سفید و درخشان، در طاقچه ها به کار رفته و نور ورودی از طریق پنجره های تعبیه شده در ساقه گنبد حالتی روحانی به فضا می بخشد. در بناهای ییلاقی تزئینات چوبی نقش اصلی را به عهده داشته و بر روی آن تذهیب کاری و نقاشی های لاکی استفاده شده است.
معماری این دوره از لحاظ وسعت و کارآیی ، بسیار متنوع است. و در تمامی ابعاد حیات فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی مردم حضوری زنده و پویا دارد . باشکوهترین مساجد ، عظیمترین میدانها، زیبا ترین پلها و خ یابانها، بزرگترین بازارها، مدرسه ها ، کاروانسراها و .. در این عصر ساخته شد. و همه در نوع خود در اوج کمال هنری ، استحکام و کارآیی و بعضی چنان باشکوه و زیبا و کامل ، که گاهی نمی توان باور کرد که انسانی ناچیز آن را پدید آورده باشد و براستی چه چیزی جز عشق و آسمان و درک عمیق زیبایی می تواند اینهمه را پدید آورده باشد؟ و اصفهان را اصفهان کرده باشد؟ و شاید تنها بتوانیم این گفته پیرلوتی نویسنده فرانسوی را تکرار کنیم که:
اصفهان نه تنها آئینه تاریخ تمدنی کهنسال است، بلکه آئینه خلاقیت بشر است . اصفهان خود به تنهایی کهکشانی است که دست یافتن به ژرفای زیبایی و عظمت آن ممکن نیست.
