بخشی از مقاله
مقدمه
یکی از ارکان تزیین مساجد استفاده از نقوش هندسی در مفهوم نمادین و فلسفی آن بهمنظور تأثیرگذاری روانی بر عابد و تقویت حس وحدانیت در فضای مسجد است. اشکال پیچیده هندسی با تکرار تناسبات وابسته به یک نقش نوعی احساس نظم و هماهنگی میآفریند. مسجد جامع یزد بهعنوان یکی از شاخصترین بناهای قرن هشتم با بهکارگیری نقوش زیبای هندسی و اسلیمی و تلفیق این نقوش با یکدیگر شاهکاری از معماری این دوران در منطقه یزد محسوب میشود که خصوصیات معماری محلی (مکتب یزد) و سبک رایج معماری آن دوران یعنی سبک آذری را توأمان دارد. اهمیت این پژوهش در آن است که از طریق مطالعه زیباییشناختی نقوش مسجد جامع یزد به بررسی بُعدِ نمادین نقوش پرداخته و از این طریق به گوشهای از اعتقادات مذهب تشیع و بهکارگیری آن در بنای مسجد اشاره میکند. سؤالاتی که در این مقاله به آنها پرداخته میشود به قرار زیرند:
١) نقوش منتسب به مذهب شیعه در مسجد جامع یزد کداماند؟
٢) مفاهیم نقوش مورد مطالعه در این مسجد چیست؟ ٣) اهمیت نقوش بهکاررفته در چیست؟
روش تحقیق توصیفـتحلیلی است و از طریق مطالعه کتابخانهای انجام شده است. در همین راستا ابتدا تاریخچه مختصری راجع به مسجد جامع یزد و تحولات تاریخی آن در طول ادوار مختلف، ذکر شده و سپس به نمادشناسی و معرفی نقوش مورد مطالعه پرداخته شده است. با توجه به تنوع و وسعت زیاد نقوش تنها برخی از نقوش سردر اصلی و ایوان جنوبی مسجد که جنبه نمادین دارند مطالعه شده است. اطلاعات جمعآوریشده برای این پژوهش کتابخانهای بوده و برای توصیف بهتر عکسها و طرحهایی از نقوش مورد مطالعه تهیه شده است. ملاک انتخاب عکسها نقوشی بودند که بهلحاظ نمادین حائز اهمیت هستند.
پیشینه تحقیق
در رابطه با معماری اسلامیـایرانی و نمادهای آن کتب متعددی نوشته شده است. از آن جمله کتاب هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفیالدین اردبیلی نوشته حسن یوسفی و ملکه گلمغانیزاده اصل است که به بررسی نمادهای شیعی در این مجموعه پرداخته است. همچنین مقاله مسعود کوثری چاﭖشده در مجله جامعهشناسی هنر و ادبیات با عنوان »هنر شیعی در ایران« را میتوان نام برد که با رویکرد جامعهشناسی هنر به عناصر شیعی در هنرهای ایرانیـاسلامی پرداخته است. مقاله علیاصغر کلانتر و دکتر حبیباالله آیتاللهی با عنوان »کاربرد آیات قرآنی و متون مذهبی در تزیینات معماری شیعی مازندران« چاﭖشده در مجله نگره به بررسی
تصویر ۱. نقوش شمسه و ستارههای پنجپر، گنبدخانه، مأخذ: نگارندگان.
کتیبههای شیعی بهکاررفته بر مقابر امام زادههای مازندران پرداخته شده است. در رابطه با مسجد جامع یزد کتابها و مقالات و پایاننامههای زیادی نوشته شده است. در این زمینه و با همین عنوان تاکنون تحقیقی صورت نگرفته است، هرچند مقالات و پایاننامههایی راجع به مسجد جامع یزد منتشر شده است، برای نمونه، پایاننامه منصور چیتی با عنوان بررسی نقشمایههای گرافیکی کتیبههای مسجد جامع یزد از دوره سلجوقیان تا تیموریان و مقاله مهناز شایستهفر با عنوان »مقایسه طرح و نقش در زیلوبافی میبد و مسجد جامع یزد.« پژوهش حاضر از این رو که به بررسی نمادین نقوش شیعی مسجد جامع یزد میپردازد حائز اهمیت است.
آشنایی مختصر با مسجد جامع یزد
بنای مسجد جامع کبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایا یا در کنار بناهای متنوعی بنا گردیده است که در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان، مسجد جامع عتیق، مسجد جمعه قدیم »درده« مسجد جامع نو و بناهایالحاقی آن بهاسامی گوناگون یاد شده است (خادم زاده، ١٣٨٤: ٨٤).
به نظر میرسد در دوران پیش از اسلام در این مکان آتشکدهای برپا بوده است. مسجد اولیه با طرح شبستانی در زمان عمرولیث صفاری ساخته شده است (گلشن، ١٣٧٨، ٥٣٦). در قرن پنجم ظهیرالدین ابومنصور فرامرز اولین امیر کاکویی به تعمیر و نوسازی همان مسجد اولیه (شهرستان) پرداخت که در قرون قبلی برپا بود. پس از وی علاﺀالدین امیرعلی ابن فرامرز و همسرش ارسلان خاتون مناری در کنار مسجد اولیه برپا کردند که تا قرن نهم پابرجا بوده است. فرزند ایشان، علاﺀالدوله گرشاسب (٥١٣-٤٨٨ق) مسجد دیگری با طرح تکایوانی گنبددار در جوار مسجد عتیق و در سمت غرب آن بنا نهاد و پایاب قنات زارچ١ که
تصویر ۲. نقش ستاره هشتپر سردر اصلی. مأخذ: همان.
هم اکنون در صحن فعلی مسجد جامع واقع است و همچنین جماعتخانهای در ضلع غربی بنا کرد (همان، ٥٣٨). ساختوسازها با حمله مغول به ایران متوقف ماند و در قرن هشتم که آرامش نسبی ایران را فرا گرفت ساختوساز با سرعت آغاز و پایههای مسجد جامع نو در سالهای ٧٢٤ یا ٧٢٨ق در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط سید رکنالدین محمد ابن قوامالدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی بنا گذارده شد. در دوران تیموری در سده نهم نیز تغییرات و الحاقات بسیاری در مسجد صورت گرفت. در سال ٨٠٩ق خواجه جلالالدین خوارزمی، پایابی در مسجد ساخته و گنبدخانه را تماماً کاشیکاری کرد. در سال ٨١٩ق شاه نظام کرمانی دست به ساختوساز جدید زد و کاشیکاری مسجد را تمام کرده کتیبهای به خط بهاالدین هزار اسپ (سوره فتح) بر صحن مسجد ثبت کرد که از آن کتیبه تنها بخشی در دو طرف ایوان باقی مانده است (خادمزاده، ١٣٨٤ : ٨٥). در زمان سلطنت شاهطهماسب آقا جمالالدین محمد مشهور به مهتر جمال بر طاق سردرگاه اصلی دو منار افزود و قبهای بالای قبه گنبد مقصوره به اتمام رسانید (افشار، ١٣٧٤: ١٢٠ ). در دوره افشاریه هیچگونه خبری از اقدامات ساختمانی از مسجد در دست نیست. اما در دوره زندیه کتیبهای به تاریخ ١١٧٢ق در کریاس١ضلع شرقی مسجد نصب است که بر آن وقفنامهای بر مسجد جامع قدیم نقش بسته است (خادم زاده، ١٣٨٤: ٨٦ ). در دوره قاجاریه تخریب و نوسازی وسیعی در مجموعه مسجد جامع رخ داد. این اقدامات در زمان فرمانروایی شاه محمد ولی میرزا در یزد و در زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار رخ داد و عملیات ساختمانی وی از سال ١٢٣٦ آغاز شد و در سال ١٢٤٠ به پایان رسید (همان: ٨٧). آخرین تصرفات و مرمتهای چشمگیری که در ظاهر و باطن مسجد شد مربوط است به اقداماتی که از سال ١٣٢٤ شمسی توسط هیئت حامیان مسجد جامع کبیر شروع شد و محرک واقعی این اقدام حاج سید علی
محمد وزیری از روحانیون شهر یزد بود (افشار، ١٣٧٤: ١٢٢).
نمادشناسی نقوش شیعی بهکاررفته در مسجد جامع یزد
هنرمند شیعی با پایبندی به اصول و عقاید مذهب تشیع خود را ملزم به رعایت و توجه به آن میدانسته است و لذا معماری مسجد، به دلیل موضوعیت خاص معنوی و روحانیاش، از روح و ماهیت تشیع سرشار است، به طوری که در هر دو بعدِ کالبدی (ایوان، حیاط مرکزی، حوض، ارتباطات فضایی و...) و حسیـمعنوی (نور، رنگ، تزیینات، ارقام مقدس و...) در مساجد اثرگذار بوده است (انصاری و دیگران، ١٣٨٧: ١٥٧).
شیعیان در طول ادوار مختلف مورد ظلم و ستم قرار میگرفتند و به ناچار عقاید خود را بهصورت کنایی و نمادین در هنر خود جلوهگر میساختند. از همین روست که مطالعه نمادین نقوش بهکاررفته در هنر شیعی اهمیت دارد. نقوش بهکاررفته در مسجد جامع یزد بسیار متنوع و گسترده هستند. نقوشی که در این پژوهش بیشتر مورد تأکید است در ایوان جنوبی و سردر اصلی مسجد قرار دارند و به لحاظ نمادشناسی شیعی حائز اهمیت هستند.
نقوش شمسه و ستاره
شمسه نماد کثرت در وحدت و وحدت در کثرت است. کثرت تجلی صفات خداوند است که در این نقش بهصورت اشکال کثیر ظهور کرده است که از مرکزی واحد ساطع شدهاند. این نقش چنانکه از نام آن پیداست مفهوم نور را تداعی میکند، همانطور که قرآن کریم نیز خداوند را نور مینامد »االله نورالسموات و الارض« (نور: ۴۶). پس در واقع شمسه نمادی از خداوند محسوب میشود (ستاری، ١٣٧٦: ٥٣). معمولاً کیفیت نوربخشی ستاره است که به ذهن میآید و در نتیجه ستاره منبع نور انگاشته میشود. ستاره مظهر خداوند در شب ایمان است تا مؤمن را از شر تمام موانعی که بر سر
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
۱.کریاس که از آن به کلیاس هم یاد شده به معنای جلوخانه و درگاه است. این کلمه را در فرهنگ واﮊههای معماری به هشتی نیز معنی کردهاند. معمولاً کلمه هشتی را برای درگاهها و جلوخانههای کوچک و شخصی به کار میبردند و از کلمه کریاس برای ورودی مکانهای عمومی و بزرگتر مانند مساجد استفاده میکردند.
۵۳
شماره۹۲بهـار۳۹
تحلیل جنبههای نمادین شیعی در تزیینات مسجد جامع یزد
تصویر ۳. تزیینات ستارهای شکل زیر سقف دهلیز منتهی به گنبدخانه، مأخذ: همان.
راه رسیدن به خداوند است حفظ کند. نقوش مذکور بیشتر در ایوان جنوبی به کار رفتهاند و چون این ایوان در اکثر مساجد مهمترین مکان برای عبادت است نقوش بهکاررفته در آن بیشتر در ارتباط با معبود و نشانههایی از انوار الهی است که در قالب شمسه و ستاره خودنمایی میکند.
ستاره پنجپر
عدد پنج را معمولاً به زندگی انسان و به پنج حس مربوط میدانند. این عدد همچنین در فرایندهای کلی نجومی نقش دارد. عدد پنج در سنت اسلامی نیز اهمیت فراوانی دارد. مسلمانان علاوه بر پنج ستون دین »شهادتین، نماز، روزه، زکات و حج«، پنج نماز یومیه دارند. احکام اسلام پنج دسته هستند: »واجب، مستحب، مباح، مکروه و حرام.« در جنگ غنیمت پنج قسمت میشود تا خمس آن پرداخت شود. پنج تن آلعبا، پنج عضو خانواده حضرت محمد (ص) (حضرت محمد (ص)، فاطمه (س)، علی )ع(، حسن (ع) و حسین (ع)) که مهمترین شخصیتهای شیعه و مورد احترام فراوان اهل تسنن نیز هستند. اخوانالصفای شیعیمذهب در سده دهم در بصره صریحاً اعلام کردند که اسلام بر پایه پنج است، نه فقط بهخاطر پنج اصل و پنج تن، بلکه چون پنج پیامبر اولوالعزم (نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد) وجود دارد و هیچ مجموعهای از حروف مقطعه قرآن بیش از پنج حرف نیست (شیمل، ١٣٨٨: ١٣١-١٢٧). در داخل گنبدخانه مسجد جامع یزد و بهصورت نوارهای حاشیهای تزیینی نقوشی از ستارهها و شمسهها به صورت تو در تو نقش شدهاند و در تمامی دیوارهای ایوان جنوبی و گنبدخانه بهصورت نواری کار شده است. در حواشی شمسههای دوازدهپر ستارههای پنجپر به تعداد زیاد نقش شدهاند (تصویر ١).
ستاره هشتپر
اکثر نقوش ستارهای بهکاررفته در مسجد جامع یزد بهصورت ستارههای هشتپر کار شدهاند. ستاره هشتپر
از جمله نقوشی است که روی سنگنبشتههای قرون پنجم
ﻭ ششم بهوفور دیده میشود که بعدها در هنر اسلامی به گل روزت معروف شد. ستاره هشتپر بهنوعی تکاملیافته نقش دایره و بعدها چلیپا و ستاره است و نماد خورشید در ادوار مکانی و زمانی مختلف در هنر به شکلهای متفاوتی آفریده شده است که هر کدام دارای معانی گوناگونی هستند. شکل ستاره هشتپر از چرخش دو مربع درهم پدید آمده
ﻭ از دیر باز عدد هشت، عدد رمزی خورشید در سراسر اروپا، آسیا و آفریقا محسوب میشده است، بهطوری که در اسلام در صور متفاوت بیان شده است: »هشت بهشت، هشت درب بهشت، که در عرفان درب هشتم، در توبه و در همیشه باز محسوب میشود« (امامی، ١٣٨١: ٦٣). در آیین زرتشت ستون هشتپر و سرسرای هشتگوش در بنای آتشکده به کار میرفت و هشت را عددی مبارک میدانستند. در ایران باستان الهه آب با تاجی هشتپر تصویر شده است (اوستا، یشتها: ١٢٨). در سومر نیز ستاره هشتپر نشانه خدا و آسمان است. این نشانه در میانرودان نمودار تنها مظهر آسمان به نام شاه نارامسین پسر برادر سارگون است ( فینگان، ١٩٨٣: ٥٠). در رابطه با نمادشناسی عدد هشت در قرآن و روایات شیعی چنین آمده است: در قرآن در رابطه با این عدد اشاره به جفتهای متضاد شده است که میفرماید: »ثمانیه ارواح« (اعراف: ۳۴). اما مهمترین آیهای که در قرآن درباره نمادگرایی این عدد وجود دارد آیه ۷۱ از سوره حاقه است و به عرش لایزال الهی اشاره میکند که هشت فرشته آن را حمل میکنند: »ویحمل عرش ربّک فوقهم یومئذ ثمانیه.«
در حدیثی از امام باقر (ع) نقل شده است که بهشت هشت در دارد و فاصله هریک از درهایش با دیگری به
مدت چهل سال است: »عَنْ َأبِی جَعْفَرٍ قَالَ َأحْسُِنوا الظﱠنﱠ بِااللهﱠِ وَ اعَْلمُوا َأنﱠ لِْلجَنﱠهِ ثَمَانِیهَ َأبْوَابٍ عَرْضُ کُلﱢ بَابٍ مِنْهَا مَسِیرَهُ َأرْبَعِینَ سَنَه« (ابن بابویه، ١٣٨٢: ٤٧٣).
مهمترین جایگاه عالم روی زمین خانه خداست که بهصورت مکعب است، این در حالی است که نخستین عدد مکعب هشت است. درحدیثی از ائمه آمده است که عرش الهی دارای هشت رکن است و بر هر رکن فرشتگان بیشماری در حال تسبیحاند: »عَنْ َأبِی جَعْفَرٍ عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ (ع) قَالَ
َلهُ ثَمَانِیهُ َأرْکَانٍ عََلی کُلﱢ رُکْنٍ مِنْهَا مِنَ الْمَلاَئِکَهِ مَا لاَ یحْصِی عَدَدَهُمْ إِلاﱠ االلهﱠُ عَزﱠ وَ جَلﱠ- یسَبﱢحُونَ اللﱠیلَ وَ النﱠهارَ لا یفْتُرُونَ
وَ َلوْ حَسﱠ شَیﺀٌ مِمﱠا فَوْقَهُ مَا قَامَ لِذَلِکَ طَرْفَهَ عَینٍ بَینَهُ وَ بَینَ الإِْحْسَاسِ الْجَبَرُوتُ وَ الْکِبْرِیاﺀُ وَ الْعَظَمَهُ وَ الْقُدْسُ وَ الرﱠحْمَهُ ثُمﱠ الْعِْلمُ وَ َلیسَ وَرَاﺀَ هَذَا مَقَالٌ« (همان: ٣٢٧).
چنین است که این عدد بهعنوان عدد آسمانی در بین مسلمانان بهخصوص شیعیان شمرده میشود و شیعیان با توجه به این آیات و روایات مبنای معماری و هنری خود را در مکانهای مذهبی مثل مساجد و حرمها بر عدد هشت گذاشتهاند.
تصویر۴. نقوش شمسه، دیواره جنوبی حیاط. مأخذ: همان.
بخشی از مهمترین نقوش ستاره هشتپر بهکاررفته در مسجد جامع یزد در پیشانی سردر شرقی مسجد دیده میشود (تصویر ٥). در مرکز این ستاره دو دایره تو در تو وجود دارد که درون آنها کتیبههایی به خط ثلث به چشم میخورد. در حواشی داخلی این ستاره نقوش اسلیمی زیبایی با گلهای سفیدرنگ و حنایی و شاخ و برگهای آبیرنگ از کاشی معرق دیده میشود. این نقش تلفیقی زیبا از نقوش اسلیمی و هندسی را نشان میدهد و تنها ستاره هشتپر بزرگ مسجد در قسمت سردر است (تصویر ٢).
در زیر سقف دهلیزهای منتهی به گنبدخانه مسجد نقوشی بهشیوه گرهچینی با آجر کار شده است. نقش مرکزی آن دو دایره تودرتو را نشان میدهد که دارای کاشیکاری معرق است. کتیبه دایره داخلی به خط کوفی است و نام »علی« سه مرتبه نوشته شده است. این دایره در مرکز دایرهای بزرگتر است. در دایره بزرگتر نام محمد با خط کوفی هشت مرتبه تکرار شده است که چهار تای آن با کاشی آبیرنگ و چهار تای دیگر با کاشی سفیدرنگ و بهشیوه معرق نگاشته شده است. این کتیبه دایرهایشکل درست در مرکز ستاره هشتپر قرار گرفته است. اضلاع این ستاره با آجر کتیبهدار کار شده است که بر روی آن عبارت »الملک الله« نوشته شده است. این عبارت در جایجای
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
کتیبههای مسجد بهخصوص کتیبه نواری ساقه گنبد دیده میشود (تصویر ٣).
شمسه دهپر
در کتاب اخوانالصفا مقامات سلوک در ده مرتبه دانسته شده که برای هر مرتبه آن نیز ده ویژگی وجود دارد
.(Bakhtiar, 1960: 97-102) خواجهعبداالله نیز برای هر یک از ده مرتبه سلوک ده آیه برشمرده است که آن را محرز میکند. عدد ده بازگشت کثرت به وحدت را نشان میدهد زیرا ده اولین قدم به کثرت جدیدی است که به قدم دیگری میرسد که با صد شروع میشود. از نظر عرفانی یک و ده یکسان هستند، همانطور که صد و هزار یکساناند. عدد ده ُنه بار و مرتبط با نه موضوع در قرآن آمده است:
الف. پاداش نیکوکاری: »مَن جاﺀَ بِالحَسَنَهِ فََلهُ عَشرُ َامثالِها« (انعام: ١٦٠) که طبق این آیه ده برابر میشود.
ب. کفّاره قربانی حج: کسی که نتواند در حجّ قربانی کند باید سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگام بازگشت روزه بگیرد که مجموعاً ده روز میشود: »و سَبعَه اِذا رَجَعتُم تِلکَ عَشَرَهٌ کامَِلهٌ« (بقره: ١٩٦).
ج. کفّاره حَنث قسم: اگر کسی بر انجام یا ترک کاری سوگند یاد کرد و مطابق آن عمل نکرد باید بندهای را آزاد کند، یا ده مستمند را اطعام کند یا سه روز روزه بگیرد:»فَکَفّـرَتُهُ اِطعامُ عَشَرَهِ َمسـکینَ« (مائده:٨٩).
د. عدّه زن شوهر مرده که چهار ماه و ده روز است:»یتَرَبﱠصنَ بِاَنفُسِهِنﱠ َاربَعَهَ َاشهُر و عَشرًا« (بقره: ٢٣٤).
ه. میقات موسی(ع) که مجموعاً چهل شب از ماه ذیقعده تا شب دهم ذیحجه بود: »و وعَدنا موسی ثَلـثینَ َلیلَهً و َاتمَمنـها بِعَشر« (اعراف: ١٤٢).
و. مهریه همسر موسی(ع) که هشت سال کارگری برای حضرت شعیب(ع) بود و در پایان از روی اختیار ده سال شد: »فَاِن َاتمَمتَ عَشرًا فَمِن عِندِکَ« (قصص:٢٧،٢٨).
ز. شبهای دهگانه که مورد سوگند الهی قرار گرفته و منظور از آن ها شبهای دهگانه اول ذیحجه است یا امامان معصوم از امام حسن مجتبی تا امام حسن عسکری(ع) در کنار شفع که امیرمومنان و فاطمه(علیهما السلام) را شامل میشود و وَتْر که خدای واحد است: »والفَجر * ولَیال عَشر« (فجر:١ و ٢).
ح. تحدّی به آوردن ده سوره بسان قرآن: »قُل فَأتوا بِعَشرِ سُوَر مِثلِهِ مُفتَرَیـت« (هود:١٣،١١).
ط . گفتوگوی مجرمان در روز قیامت که بر اثر طولانی بودن عذاب مدت درنگ در دنیا را تنها ده روز میپندارند: »یتَخـفَتونَ بَینَهُم اِن َلبِثتُم اِلاّ عَشرا« (طه: ١٠٣،٢٠).
هنگامیکه انسان در شکم مادر به چهار ماه و ده روز میرسد پروردگار عالم میفرماید: »انی نفخت فیه من روحی.« چهار ماه میشود ١٢٠ روز و ده روز باید اضافه کرد که میشود ١٣٠روز و ١٣٠ برابر عدد ابجد کلمه سلم است. پس انسان در شکم مادر به سلم میرسد تا به اسلام وصل
۷۳
شماره۹۲بهـار۳۹
