دانلود مقاله تحولات اخیر تکنولوژی نشر

بخشی از مقاله

مقدمه

جهان همواره در حال تغییر و تحول بوده اسـت، اما تحوالت عصر حاضر از سـرعت و دامنة زیادی برخوردار اسـت. انسـان امروز، در طول زندگی خود، بهمراتب بیش از نسـل‎های پیشین، تحوالت را تجربه می‎کند. اختراعات و ابداعات کنونی چندین برابر آن است که در طول تاریخ بشری، تا نیمة قرن بیستم، رخ داده است. آثار مکتوب، که وسیلة ارتباط علمی دانشمندان و متفکران با یکدیگر بوده و هست، از اواسط قرن 19، به لحاظ ظهور نوع جدید و مدرنتری از صنعت چاپ، نقش و جایگاه مهمتری در تبادل علمی یافت و حتی توانسـت بر تحوالت اجتماعی، سیاسـی، و فرهنگی اثرگذار باشد. از حدود نیمة سدة 20 و در سال‎های اخیر، کاربرد گستردة رایانه، ایجاد شبکه‎ها و سامانه‎های ارتباطی و اطالعرسانی، و موضوع انتقال اطالعات از راه نشر کتاب با مسائل تازهای روبهرو شد که طبعاً در سیر تحول کتاب بیسابقه بود. این ویژگی‎ها البته در همة جامعه‎ها یکسان نیست و بهویژه در کشورهایی که تولیدکنندة رسانه‎ها و ابزارها و تجهیزات اطالعاتی و ارتباطی هسـتند متفاوت از کشـورهایی است که مصرفکنندة این‎ها و دنبالهرو کشورهای مولد به شمار می‎آیند. با این وصف، ویژگی‎های مشترک به حدی است که اجازة تعمیم بحث به همة کشورها را می‎دهد. در واقع انتشار کتب و سایر آثار چاپی، که در شمارگان زیاد منتشر شد، جایگزین ارتباط کالمی و رودرروی دانشمندان )فرهنگ شفاهی( و تبادل علمی از طریق دستنوشته‎ها گردید. امکان چاپ آثار مکتوب در گسترة وسیع، آثار و عوارضی در کیفیت نشر دانش و افکار اندیشمندان و انتقال اطالعات پدید آورد. با تحوالتی که در دهه‎های پایانی قرن بیستم به دنبال پیشرفت‎های فناوری اطالعات حاصل گردید، رسانه جدیدی متولد شد. از هنگام ظهور رایانه )بهویژه رایانة شخصی(، متخصصان از سازمان‎های بدون کاغذ1، ظهور کتاب الکترونیکی، تأثیر ارتباط جمعی وب جهانی، و پایان یافتن عصر کتاب چاپی خبر دادند. در این دوره، محتوا در نشر اطالعات به رشد كمّي رو آورده و با توليد انبوه و كثرت در انواع اطالعات، متن، تصوير، فيلم، و نوارهاي سيدي همراه

24

تابستان1391 شماره ششم

Archive of SID

تحوالت اخیر تکنولوژی‎های نشر

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

شد. محیط در حال گسترش اطالعات زمینه تالش براي انتقال تجربيات و پيامدهاي كاركرد رسانه‎ها را نشان می‎دهد. )اندرسون، )1385

تعریفنشر

نشر عبارت است از علم، فن، و هنر تولید، تکثیر، و توزیع آفریده‎های علمی و عاطفی، یافته‎ها، و دانست ‎ها و رهاوردهای قابل انتقال بشر. ارزیابی، گردآوری، و تحلیل بازخوردها و دخالت دادن آن‎ها در تولید و تکثیر آثار دیگر نیز در حوزة نشر تعریف میشود )اندرسون، .)2005

نشر و ارتباطات

اختراع خط، نوع جددي از ارتباط را، که ارتباط غيرمستقيم ناميده مي‎شود، به وجود آورد و سنت شفاهي به سنت کتبي تغيير يافت و با اختراع چاپ، سنت کتبي تقويت و بر دامنه، ابعاد، سرعت، و امکانات آن افزوده شد. به عبارت ديگر، خط بين فرستنده و مخاطب، واسطة انتقال پيام گرديد و مبادلة افکار را از ارتباط مستقيم بي‎نياز ساخت و به هر فرد اجازه داد با فرد يا افراد ديگر وارد گفتوگو شود )معتمدنژاد، 1384، ص .)59 درنتيجه، کتاب، به عنوان ساده‎ترين و کارآمدترين رسانة ارتباطي و اطالعاتي، ميان جهان دانش و معرفت و عالم بشريت پديدار شد )آذرنگ، 1377، ص )15 و با رشد و پيشرفت فرهنگ و تمدن، کتاب به بهترين رسانه براي مجموعه‎هاي کامل و جامع اطالعات در هر حوزه‎اي تبديل شده و ابزار مؤثر انتقال فکر، فرهنگ، و دانش شد )لئوناي و همکاران، ش .)30

سيرتاريخيتكنولوژينشر

تاريخ کتاب با تاريخ خط، کاغذ، و چاپ درهم تنيده است. پيدايش و تکامل انتشار کتاب تا به

25

تابستان1391 شماره ششم

Archive of SID

تحوالت اخیر تکنولوژی‎های نشر

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

امروز شامل سه دورة عمدة زير بوده است:

1دورة پيش از چاپ )دست‎نويس(: اگر کتاب را مجموعه‎اي از مطالب نوشتهشده و به هم پيوسته، که از زمان‎هاي سابق در ميان بشر متمدن متداول بوده، بدانيم، شايد بتوان گفت که تاريخ پيدايش کتاب با خط و ترقّي و تکامل دانش و افکار مترقّيانة عالم بشـري همزمان بوده )قاسـمي، 1382، ص

)361 و به طور کلي اين دوره با عملکردهاي زير همراه بوده است:

الف( نوشـتن بر روي الواح گلين، سـربي، و زرين و سيمين در تمدن سومر و ايالم و آشور )نفيسي، 1389، ص )93 و )آذرنگ، 1377، ص .)9

ب( نوشتن بر روي برگ درختات تاري و كاذي و صحافي آن با سوراخ كردن و نخ نمودن در هند ج( نوشتن بر روي كاغذ از جنس چوب توت در ژاپن د( نوشتن بر روي كاغذهاي از جنس مغز درخت توتا، نارون، پنبه، و خيزران در چين

در اين دوره‎ها، از ساخت غلتك‎هاي از جنس چوب و حك حروف بر روي آن و چرخاندن بر روي الواح گلين )در زمان ايران باستان( و يا آغشته كردن به مركب و غلتانيدن بر روي كاغذ )در زمان چينيان( جهت تكثير استفاده مي‎شده است )نفيسي، 1389، ص 99 و .)100

2دورة بعد از چاپ )توليد مكانيكي(: راجع به تاريخ کتاب، پس از اختراع چاپ، بايد از اروپاي در حال تحول پس از قرون وسـطي شـروع کرد. در اروپا، تا حدود سدة پانزدهم، دسترسي به کتاب بسيار دشوار و نسخه‎هاي خطي بسيار گرانقيمت بود. در صومعه‎هاي مسيحي و ديگر مراکز آموزشي، که بايد کتابخانه مي‎داشتند و به کتاب مراجعه مي‎کردند، کتاب‎ها را در گنجه‎هاي مخصوص و دربسته نگاه مي‎داشتند. قيمت کتاب به قدري گران بود که يک جلد کتاب مقدس خطي يا کتاب ادعيه را، که مورد احتياج مسيحيان بود، با يک ملک معاوضه مي‎کردند. طبقة متوسط تا حدود سده پانزدهم به سطحي نرسيده بود که بتواند مالک کتاب باشد، اما سه واقعة فرهنگي در اروپا روي داد )لئوناي، ص

26

تابستان1391 شماره ششم

Archive of SID

تحوالت اخیر تکنولوژی‎های نشر

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

)15 که سبب تسهيل انتشار كتاب شده و آن را از نظر اقتصادي براي افرادي كه مي‎خواستند كتاب داشته باشند، مناسب و نسبتاً آسان كردند و كتاب به يكي از اقالم مصرف جمعي تبديل شد.)دانسي، 1387، ص 108 و .)109

اين سه پيشرفت عبارت بود از:

نوشته شدن بعضي کتاب‎ها به زبان‎هاي ملي و بومي بر اثر وقوع جنبش‎هاي سياسي، فکري، و مذهبي

فراوان شدن و در نتيجه ارزان شدن کاغذ و پايين آمدن قيمت کتاب اختراع چاپ و عرضة انواع کتاب‎هاي چاپي به جامعه )لئوناي، ص .)15

اغلب بر اين عقيده‎اند که اولين کتابي که با وسایل مکانيکي چاپ شد، انجيلي بود که در حدود سال 1454، توسط گوتنبرگ با چاپ سربي منتشر شد و به انجيل گوتنبرگ شهرت گرفت(‎رباني، 1380، ص .)116

3 توليد ديجيتال كتاب: از اواخر دهة 1970 به بعد، فناوري‎هاي نشر موجود در كهكشان ديجيتال بر فرهنگ كتاب سـنتي تأثير گذاشـته‎اند. نه‎تنها توليد رايانه‎اي از حروف‎چيني سنتي در نظر

كتاب‎هاي كاغذي پيش‎افتاده است، بلكه اكنون نوشتن كتاب به صورت مستقيم در رايانه و انتشار آن در فضاي سـايبر نيز به شكل كتاب‎هاي الكترونيك بيش از پيش معمول شده است )دانسي، 1387، ص .)118

گسترش فناوري واژه‎پرداز به رشد انتشارِ بهاصطالح روميزي2

امروزه تقريباً‎ هر كسي مي‎تواند بر روي رايانة خود كتاب، خبرنامه يا مجله درست كند و نشرية خود را با سرعت نور به هر جايي ارسال كند. در واقع طرفداران اولية رايانه‎هاي كاري احتمال نايل آمدن به دنياي بدون كاغذ3 را پيش‎بيني مي‎كردند. شگفت اينكه آساني كپي كردن، پرينت گرفتن، و انتقال و

27

تابستان1391 شماره ششم

Archive of SID

تحوالت اخیر تکنولوژی‎های نشر

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

ارسال چاپي كه به‎ وسيلة فناوري ديجيتال مهيا شده است، منجر به تقاضاي بيشتر براي كاغذ شده است نه تقاضاي كمتر )دانسي، 1387، ص .)29

نشرالکترونیک

بنا بر تعریف دایرةالمعارف ویکیپدیا، کتاب الکترونیک4 نسخة الکترونیک یا دیجیتالی یک کتاب اسـت. در زبان انگلیسـی، برای e-book تعریف دیگری نیز قائل شدهاند که به «ابزار مطالعة کتاب الکترونیک»اشـ 5اره دارد. ابزار مطالعة کتاب الکترونیک دستگاهی است در ابعاد یک کتاب داستان معمولی و با وزن تقریبی 600 گرم، که چنانکه از نام آن برمیآید، از آن برای خواندن کتاب الکترونیک استفاده می‎شود؛ به عبارت دیگر، ابزار مطالعة کتاب الکترونیک وسیلهای است که اطالعات خام را به صورت متن در اختیار کاربر قرار می‎دهد.

کتاب الکترونیک نخستین بار در اوایل دهة 1960 در آزمایشگاه تولید شد و در سال 1971 تبدیل متون کالسیک به کتاب الکترونیک آغاز گردید. این کتاب‎ها نخستین کتب الکترونیک بودند )آگوست .)2005 توليدات نشر الكترونيكي در رسانه‎هاي قابل حمل، مثل ديسك‎ها و يا رايانه‎ها، در هر كجاي جهان ذخيره مي‎شوند. كيفيت اين ابزارها بهسرعت در حال بهبود و هزينة به‎كارگيري آنها در حال كاهش است. اين امر سبب شده است سازمان‎ها و افراد بسياری به اين ابزارها دسترسي يابند، به‎طوري كه روزانه چند ميليون صفحه اطالعات الكترونيكي توليد مي‎شود )کوشا، 1381، ص .)4

انتشار رسانه‎های ارتباطی دیگری جز کتاب، مانند مجلهها، روزنامهها، جزوه‎ها، و... کاربردهای رسانة کتاب را محدودتر و تعریفشدهتر ساخت و رشد سریع پیدایش و کاربرد رسانه‎ها و ابزارهای ارتباطی از قرن کنونی، که اطالعات از راه آن‎ها مبادله یا اشاعه داده می‎شود، نهتنها دامنة همة رسانه‎های انتقال را محدودتر ساخت، بلکه در طبیعت آن‎ها نیز تأثیر گذارد و موجب شد که در مناسبات میان

28

تابستان1391 شماره ششم

Archive of SID

تحوالت اخیر تکنولوژی‎های نشر

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

آن‎ها تغییر رخ دهد. در ماهیت جستوجو در اطالعات که تغییر صورت بگیرد، وضع کتاب و سایر مواد چاپی و بالطبع و بالتبع وضع نشر به طور کلی نیز تغییر می‎کند. بحث اصلی دربارة این تغییرات است. )بابایی، .)1382

بـرای اینکـه چند رقم در ذهن زود جای بگیرد، تخمین رقمی دیوید بیکر را نقل می‎کنم. به تخمین او، 5میلیون سـال طول کشـید تا زبان گفتاری به زبان نوشتاری )خط( تبدیل شد. از اختراع خط تقریباً 5هزار سـال گذشـت تا چاپ اختراع شد و 500سـال پس از این اختراع، آدمی توانست تلگراف، تلفن، رادیو و تلویزیون را اختراع کند. از تلویزیون تا ویدئو فقط 50 سـال گذشـت و از ویدئو تا رایانه‎های شخصی )پیسی( فقط 5سال. پدیدة نشر الکترونیکی را باید به عنوان یک راه حل جایگزینی و مکمل، در کنار فرهنگ مکتوب نشر، مورد توجه قرار داد تا از یکسو بر محدودیت‎های اطالعرسانی دربارة منابع چاپی فائق آمد و از سوی دیگر شیوه‎های دسترسی و ارائة مطالب را متنوع ساخت )پاتریک گیل، )2008

ویژگینشرالکترونیک

فرایند نشـر الکترونیکی کتاب بسیار شبیه چاپ روی کاغذ اسـت. از این رو، ناشران برای انتشار الکترونیکی آثار خود متحمل هزینة اضافه نمیشوند.

موضوع نایاب بودن،6 که به معنا گویای در دسترس نبودن آثار است، کالً منتفی می‎شود و در هر زمان با درخواست مشتری، کتاب در دسترس قرار می‎گیرد. )رووای، .)2002

نشر الکترونیکی به بهینهسازی سریع آثار مکتوب کمک می‎کند. در این زمینه، می‎توان به موارد زیر اشاره کرد:

تغییر قلم و تصاویر بر اساس نیاز مشتری میسر می‎گردد.

29

تابستان1391 شماره ششم

Archive of SID

تحوالت اخیر تکنولوژی‎های نشر

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

ناشـر می‎تواند چند نوع جلد و صحافی را )با توجه به سـلیقه و خواست مشتری( به مشتریان پیشنهاد کند. ناشر می‎تواند از مشتری بپرسد کدام بخش از کتاب مورد نیاز او است تا به چاپ برساند. مشتری ممکن است فقط فهرست منابع، تصاویر یا فصل خاصی از کتاب را بخواهد خریداری کند.
قسـمتهایی از کتاب، که به عنوان متن درسـیـ در مراکز آموزشـیـ مورد اسـتفاده قرار می‎گیرد، بهراحتی به صورت مجزا و بر اساس سفارش، قابل چاپ است.

امکان سـفارش کتاب همراه با مقدمه یا تبلیغ و نوشـتار افزودة خاص )مانند تاریخچهای از سازمان( بنا به درخواست مشتری میسر می‎گردد )بابایی، .)1382

این مزایا در حوزة نشـر الکترونیکی مجالت و نشـریات جلوة چشـمگیرتری دارند. اگرچه نشریات تخصصی مطالب خود را در محدودة خاصی منتشر می‎کنند، بسیارند کسانی که از مجموع مقاالت یک نشریهـ حتی تخصصیـ یک یا دو مقالة آن را مورد نیاز خود می‎دانند. بدیهی است که با نشر الکترونیکی مجالت می‎توان کمک زیادی به کاهش هزینه‎های استفادهکنندگان کرد.

استانداردهای نشر الکترونیک

برای کمک به صنعت نشر الکترونیکی، مدل‎های سادهای در دسترس نیست. این مدل‎ها بر اساس موقعیت هر کشور از نظر زیرساختها، نیروی انسانی، میزان تولید اطالعات، نیازهای متخصصان و بخش‎های ذینفع، جایگاه پژوهش، و حجم انتشار اطالعات متفاوتاند.

در این حوزه دو استاندارد به رقابت می‎پردازند: استاندارد معماری مدرک باز )اودا(.7

استاندارد زبان نشانهگذاری تعمیمیافته )اس جی ام ال(.8

از هر دو استاندارد، پشتیبانی قوی به عمل می‎آید، اما «اس جی ام ال» به صورت مقتدرانهتری در

30

تابستان1391 شماره ششم

Archive of SID

تحوالت اخیر تکنولوژی‎های نشر

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

عرصة شبک‎ها ظاهر شده است. «اس جی ام ال» استاندارد مدیریت اطالعات است که «سازمان جهانی استاندارد» در سال 1986 آن را به عنوان وسیلهای برای تأمین سندهای مستقل فرمت [و قالببندی]، شاخصگذاری و اطالعات پیوندی «ایزو »8879 عرضه کرد. «اس جی ام ال» مکانیسم دستوری را برای کاربران فراهم نمود تا سـاختار اسـناد خود را تعریف کنند و برچسبهایی را برای نشان دادن ساختار داخل هر سند مورد استفاده قرار دهند. در نشر چندرسانهای‎ها «اس جی ام ال» نقش اساسی دارد و سایر انواع اطالعات را هم می‎توان به این استاندارد ضمیمه کرد.

استاندارد «اودا» سیستمی را برای نشانهگذاری برخی کالس‎های مدرک و نحوة انتقال آن‎ها در سیستم‎های رایانهایـ بدون آنکه ساختار اطالعات از بین برودـ تشریح می‎کند.
دو عنصر ترکیب و طرح کلی9 و نیز محتوای نشانهگذاری به وسیله «اودا» پشتیبانی می‎شوند )شیراتودین، .)2005

عواملتوسعةنشرالکترونیکیدراینترنت

توسعة نشر الکترونیکی در محیط اینترنت )در مقایسه با نشر ناپیوسته مانند نشر روی دیسک نوری( مرهون عوامل بسیار دیگری است که می‎توان به شماری از آن‎ها اشاره کرد:

توسعة زیرساخت‎های اطالعرسانی و شبکه‎های مخابراتی که افزایش تعداد کاربران اینترنت را به دنبال داشته است.

ایجاد امکان تعادل و تبادل نظر با نویسندگان و مباحثه در موضوع یک اثر امکان دسترسی سریع به اطالعات کتابشناختی آخرین آثار تولیدشده توسعة امکانات دسترسی مانند نصب موتورهای کاوش قوی کوتاه بودن مراحل و کمهزینه بودن فرایند انتشار اطالعات در اینترنت