بخشی از مقاله
تعریف خط
خط هنر تثبیت ذهینا تست با علائم معهود چشم .نوشتار بطور کلی نوعی ذخیره سازی اطلاعات است ،اگر چه تنها گونه آن نیست . سالها پیش از پیدایش خط و حتی همزمان با آن ،حافظه انسان این وظیفه را بر عهده داشته است .جوامع بشری ،انجام این مهم را به حافظه گروهی از فرهیختگان و برگزیدگان واگذار کرده بودند .
هر چند باید اذعان داشت که این دو شیوه ذخیره سازی اطلاعات تفاوتهای بنیاد ینی با یکدیگر دارند که بیشتر به انتقال و انتشار اطلاعات مربوط می شود . میزان داده ها یی که حافظه انسان قادر به نگهداری آن است ، بسیار محدود می باشد ،در حالیکه برای مقدار اطلاعات که می توان بصورت مکتوب ذخیره کرد ،دست کم از دیدگاه نظری ،هیچگونه محدودیتی وجود ندارد .
خط به لحاظ لغوی ،با قلم نوشتن است و با کتابت و تحریر و رقم به یک معنی است ودر صنعت اهل قلم عبارت است از نوشتن صورتها و شکلهای حروف در حال انفراد و چگونگی ترکیب آنها در تشکیل جمله ها و سطها که دلالت برنیات درونی انسان می کند و آن از خصایص انسانی است که از قوه به فصل می رسد و اورا سایر حیوانات ممتاز می سازد و حوائج مادی و معنوی از آن برآورده و امور اجتماع تنظیم می شود و قراردادها و پیمانها دستخوش تغییر نمی گردد.
1-علی اکبر دهخدا (1365 )، لغت نامه ،موسسه لغت نامه دهخدا ،تهران ،جلد 21 ،ص620 .
2- آلبرتین گاور (1367 ) ،تاریخ خط ، ترجمه کورش صفوی و عباس منجر ،نشر مرکز ،تهران ،ص 8 .
3- حبیب الله فضائلی (1356 )،تعلیم خط ،سروش ،تهران ،ص 22 .
پیدایش خط و تحولات آن
در پژوهشهای باستان نظرات متفاوتی درباره تاریخچه پیدایش خط ارائه شده است . بسیاری از پژوهشگران معتقدند که سومریها ، پیشگامان پیدایش خط بوده اند . سومریها حدود 3200 ق. م. برای خط علاماتی شبیه به میخ عمودی ،مایل وافقی که بالغ بر 600 علامت بود ،ایجاد کردند . پس از مدتی آن علامات زیاد به تعداد 150 – 100 علامت تقلیل یافت . این خط در ابتدا مخلوطی از دو مرحله صوتی و رمزی بوده است .
این خط ،اصلی اندیشه نگار داشت و در اغلب کشورهای آسیایی غربی آن روزگار رواج داشته . بسیاری از پژوهشگران منشا خطوط فینیقی ،بابلی و000 را همان خط میخی سومری می دانند و اقوام فینیقی را مبدعان الفبا دانسته اند که اساس الفبای امروز بر مبنای الفبای آنهاست .
الفبای هیروگلیفی در سال 3200 ق.م .دروادی نیل ظاهر شد و بنا به نظر پژوهشگران ،مصریان به روش تقطیع کلمات ،چنانکه در خط میخی رواج داشت ،اقدام نکردند . بلکه صورتهای مرسوم را توسعه دادند و اجرا آن صورتها را قواعد اساسی کتابت خود قرار دارند خط از آغاز پیدایش خود در طی قرون و اعصار به تدریج تحولات و دگرگونیهای پی در پی داشته و به تکامل بیشتری به لحاظ انتقال اندیشه و مفهوم رسیده است .
- مرحله تصویری ،در این مرحله بشر نخستین ،شکل ظاهر اشیا را تصویر کرده و به این ترتیب مقصود خود را ارائه می نموده است .
- مرحله رمزی یا نمادین ،دوره ای که یک حرف نشان دهنده کلمه تصویری بود. مثلا"صورت خورشید علامت و رمزی برای روز و خطوط موج دار،رمزی برای مفهوم آب بوده است . خط هیروگلیف مصر باستان بهترین نمونه این خطوط می باشد .
- مرحله هجایی ،در این مرحله برای هر هجا علامتی مقرر شده ،همچون خط میخی باستان
1- حبیب الله فضائلی (1350 ) ،اطلس خط ،انجمن آثار ملی اصفهان ،اصفهان ،ص،43-42 .
2- علی اکبر دهخدا ،همان ،ص 620 .
3- حبیب الله فضائلی ، همان ، ص 51 .
- مرحله الفبایی ، در این مرحله برای هر صدا یا هر اسمی علامت و نشان ویژه ای وضع شد و بطور کلی در مراحل تکاملی ، شیوه تصویر نگاری به شیوه اندیشه نگاری بدل گردید .
پیدایش خط و مراحل تکاملی آن از آنچنان اهمیتی در سیر تمدن بشری برخوردار است که دانشمندان دوران زندگی بشر را پیش از اختراع خط ، دوران قبل تاریخ و بعد از اختراع آن ،دوران تاریخی زندگی بشر نامیده اند .
1- حبیب الله فضائلی ، همان ، ص 41- 39 .
2- رکن الدین همایونفرخ (1350 ) ،سهم ایرانیان در آفرینش و پیدایش خط در جهان ، تهران ، ص (؟).
اهمیت خط و خوشنویسی در اسلام
خوشنویسی ، شریفترین هنر بصری در جهان اسلام است . خوشنویسی نقشی همانند نقش شمایل نگاری در هنر مسیحی دارد ، زیرا نمدگار جسم مرئی کلام الهی است . بعلاوه خوشنویسی را می توان مهمترین نمونه تجلی روح اسلامی به شمار آورد . خود قرآن بارها بر اهمیت نوشتن تاکید کرده است . برای مثال در اولین سوره نازل شده (سوره علق ) خداوند ،قادری متعال که انسان را بوسیله قلم آموزش داد توصیف شده است و در سوره قلم ، سوگند این گونه آغاز می شود :نون والقلم و مایسترون . موضوع نوشتن در سوره های دیگر قرآن کریم نیز یافت می شود . بدین ترتیب نوشتن دارای منشا ءالهی است .
خدای تعالی ،تعلیم خط و نویسندگی را به خود نسبت داده و بدان بر بندگان خود منت نهاده و اشاره به شرافت آن فرموده است و از نظر اهمیت و ارزشمندی سوگند به قلم و آنچه بنگارد ،فرموده است
سلطانعلی مشهدی (وفات 925 ه. ق ) یکی از برجسته ترین خطاطان ایرانی چنین می گوید : حسن خط دیده را کند روشن قبح خط دیده را کند گلخن
تلاش استادان بزرگ خوشنویسی ، می تواند پیوسته تاییدات قرانی در اهمیت نوشتار باشد . در قران همواره سخن از "قلم الهی "و "لوح محفوظ الهی " که در آن اعمال و سرنوشت مخلوقات از ازل تا ابد نوشته شده است ،به میان می آید . اعمال فرد فرد آدمیان بر صفحات دفتری که روز آخرت گشوده خواهد شد ،ثبت می گردد. حتی حروف رمزی در آغاز برخی سوره های قران نیز می تواند به خواص پنهانی حروف اشاره کرده و الهام بخش مومن باشد .
هنرمند مسلمان و خوشنویس در طول قرنها ، همواره بر این تلاش بوده است تا شیوه های زیباتری ابداع نموده و نیکوتر بنویسد به گونه ای که این زیبایی بصری با عظمت و مرتبت والای کلام الهی (قران ) همخوانی بیشتری داشته باشد.
1- تیتوس بورکهارت (1376 ) ،هنر مقدس (اصول و روشها ) ،ترجمه :جلال ستاری ،سروش ،تهران ،ص 150 .
2- آنه ماری شیمل (1381 ) ،خوشنویسی اسلامی ،ترجمه :مهناز شایسته فر ،انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی ،تهران ،ص 11 .
خط عربی
خط عربی در پایان قرن چهارم و طی قرن پنجم میلادی ،از خط بنطی قبایل آرامی شمال ، شرق و جنوب صحرای سینا سرچشمه یافته است . تاکنون نمونه های معدودی از خط عربی پیش از اسلام کشف شده است ،زیرا اعراب به رغم آنکه مردمانی آشنابه زبان و شعر بودند ،استفاده چندانی از خط نمی کرده اند و آثار ادبی خود را سینه به سینه نقل می کردند.
سیر تکاملی خط در بیشتر تمدنها ناشی از ضرورتها ی تولیدی ،تجاری و اداری بوده است ،اما در مورد خط عربی این انگیزه مادی نبوده و مستقیما"از ظهور اسلام نشات گرفته است . آیات الهی که بر پیامبر (ص) نازل می شده ،می بایست بی کم و کاست ثبت و منتقل می گردید . از این رو با ایجاد این دگرگونی بینشی ،خط ناگهان در زندگی و فرهنگ مردمان این منطقه اهمیت بسیار پیدا کرد .
این دگرگونی نه تنها شامل خط شد بلکه خوشنویسی را نیز در بر گرفت تا کلام الهی به زیباترین شکل ثبت گردد.
ممنوعیت تصویرگری و مجسمه سازی نیز انگیزه دیگری بود که بال و پر بیشتری به زیبا نویسی و خطاطی بخشید .
خط عربی از 29 حرف تشکیل می شود که 22 نویسه همخوانی و 7 نشانه اضافی برای نشان دادن ظرایف دقیقتر تلفظ ساخته شده است . ترتیب نویسه ها به لحاظ دستوری و نوشتاری با سایر خطوط سامی متفاوت است . در برخی روایات فردی به نام "الخلیل : را مبدع این نظام نوشتاری می دانند . در خط عربی برای ارائه تلفظ دقیق
،علاوه بر نقطه گذاری از اعراب نیز استفاده می شود که این مورد در اغلب موارد برای نگارش صحیح و بی نقص قران الزامی می باشد . خط عربی در میان خطوط سامی بیشترین اهمیت را داراست ،بطوریکه امروزه پس از خط الفبایی رومی (لاتین )،پرکاربردترین خط جهان محسوب می گردد.
1- آلبرتین گاور ،همان ،ص 124-120 .
انواع خطوط عربی ،از خط کوفی و خط کوفی از سریانی و سریانی از خط آرامی و آرامی از خط فینیقی و خط فینیقی از خط هیروگلیف اقتباس شده است .
در ایران ،پس از اسلام خط عربی جای خط پهلوی را گرفت . ایرانیان چهار حرف پ- چ- ژ- گ- را به حروف عربی اضافه کرده و دگرگونیهایی در آن ایجاد کردند ،از جمله اینکه در قرن هفت هجری خط نستعلیق ابداع شد.
خط شکسته در قرن یازده هجری و سرانجام نستعلیق که همان خط فارسی امروزی است در قرن سیزده هجری شکل گرفت و رواج پیدا کرد . انواع خطوط کوفی و خط ثلث ،خطوطی هستند که بیشترین کاربرد را در کتیبه نگاری و تزیینات وابسته به معماری دارا می باشند ،که به همین منظور به ارائه توضیحات مختصری درباره آنها می پردازیم از آنجا که در برخی کتیبه ها به ندرت نیز از خط نسخ استفاده می شود ،این خط مشتق از ثلث نیز اندکی مورد بررسی قرار می گیرد .
خط کوفی
خط کوفی در ابتدا به حیری مشهور بود و آن را به شهر حیره ،از شهرهای عراق نسبت می دادند . پس از آنکه مسلمانان در نزدیکی حیره ،شهر کوفه را ساختند ،نام خط حیری به خط کوفی تبدیل شد . خط کوفی از موضوعات مهم تزیینی در معماری اسلامی است و بر اساس جنبه های تزیینی آن ،با عناوین متعددی مورد بررسی قرار می گیرد .
1- کوفی ساده : حروف این خط بصورت اصلی و بدون ملحقات یا تغییرات است ولی گاهی دسته حروف آن دراز یا پهن می شود . خود یا زمینه اش مزین نیست ولی می تواند به تنها یی یک حاشیه جالب را القاءکند (تصویر شماره ).
2- کوفی گوشه دار (معقلی ): قطعات این نوع کوفی ،بصورت تسمه ها و با رشته های افقی و عمودی است . ودر آن معمولا" انحنا وجود ندارد . به این خط ،خط مربع و مستطیل و بنایی نیز گفته می شود ( تصویر شماره ).
3- کوفی برگدار (مورق ): دسته حروف این نوع کوفی ،بخصوص الف و لام ،در انتهای فوقانی غالبا" به یک برگچه سه لبی منتهی می شود (تصویر شماره )
4- کوفی گل وبرگدار (مزهر ) : این نوع کوفی غالبا" در زمینه ای از گل و برگ و اسلیمی قرار داده میشود و یا انتهای حروف آن تبدیل به شاخه های باریک گیاهی می گردد . به این نوع ،اگر با شاخه های گیاهی همراه باشد ،کوفی مشجر نیز اطلاق می شود (تصویر شماره 5- کوفی گره دار (معقد ) : دسته حروف این نوع کوفی در حین صعود ،به دور خود یا باهم گره می خورد و اگر دو یا چند دسته حروف با هم گره بخورد و این گره ها که غالبا" بصورت مربع القاءمی گردد ،تکرار شود می تواند مشبک نیز نامیده شود . (تصویر شماره )
6- کوفی پیچیده ( معشق ): دسته های حروف این نوع کوفی در حین صعود مانند عشقه به دور هم می پیچد و تقریبا" شبیه کوفی گره دار است و بندرت بکار می رود ( تصویر شماره )
خط ثلث
این خط طی تحولات متعدد از خط کوفی اخذ شده است . این خط که یک ثلث سطح دو ثلث آن دور است ،توسط این مقله در قرن سوم هجری ( دوران عباسیان ) بوجود آمد . او اولین کسی بود که از بین خطوط کتابت رایج و نامنظم ،به طرح خط کتابت که رقابتی موثر با خط کوفی دارد و از طرف دیگر برخوردار از زیبایی و کمال است همت گمارد . اوبی سرو سامانی خطوط رایج را سامان داد و تحت قاعده (سطح و دور ) در آوردن ،یعنی هندسی کردن ابعاد حروف و مقایسه آنها ،خط را به کمال ظرافت رساند .
خط ثلث پس از رسیدن به کمال مطلوب توسط یاقوت مستعصمی (وفات 697 ه.ق ) ،به شکلهای اخص تزیینی روی آورد و به یکی از نمونه های موفق در زمینه کتیبه نویسی تبدیل شد که می توانست رقابت موفقیت آمیزی با خط کوفی ایجاد نماید . چشمه های حروف در این خط باز و اعراب و تزیینات آن با قلم کوچکتر نگاشته می شود . انتهای بعضی کلمات و حروف ،باریک و به تشعیرات ختم می شود که با نیش قلم اجرا می گردد .
