بخشی از مقاله
برنامه درسی
برنامهٔ درسی به شناخت، پیش‌بینی، سازماندهی و شکل دادن فعالیتهای آموزشی و پرورشی در حیطهٔ یادگیری یادگیرندگان گفته می‌شود. برنامه درسی شاخه‌ای از علوم تربیتی است. برنامه‌ریزی درسی یکی از مهمترین شاخه‌های مطالعات برنامه درسی است که به «تدوین، اجرا و ارزشیابی» برنامه درسی می‌پردازد.
تعاریف برنامهٔ درسی
تعریف واحدی از برنامهٔ درسی در میان صاحبنظران این علم وجود ندارد و هر کس بنا به تفکرات خود، تعریفی از برنامه‌ریزی درسی ارئه داده است. به طور کلی
نگرشهای اساسی به برنامه‌ریزی درسی به چند شاخهٔ رشد فرایندهای ذهنی و عقلی، منطق‌گرایی علمی، تحقق خود، و تطابق و بازسازی اجتماعی قابل تقسیم است.
در زبان انگلیسی از برنامه‌ریزی درسی بیشتر با عنوان برنامهٔ درسی
(به انگلیسی: Curriculum) یاد می‌شود. برخی تعاریف برامهٔ درسی از دیدگاه اندیشمندان غربی:
«برنامهٔ درسی، شامل کلیهٔ تجربه‌ها، مطالعه‌ها، بحثها، فعالیتهایس گروهی و فردی و سایر اعمالی است که فراگیر تحت سرپرستی و راهنمایی مدرسه انجام می‌دهد.»
«برنامهٔ آموزشی نقشه‌ای است که در آن فرصتهای مناسب یادگیری برای رسیدن به هدفهای کلی و جزئی مربوط که برای دانش‌آموزان و مدارس در نظر گرفته شده‌اند.»
در یک مقاله‌ٔ سال ۲۰۰۷، ویلیام پاینار برنامه درسی را این
گونه تعریف کرده است: «محل اندیشه‌ورزی که در آن افراد برای تعریف خود و جهان کوشش می‌کنند». این کوشش که پاینار به آن اشاره دارد مربوط به شرح حال خود و نهادهاست که بسیار پیچیده می‌باشد و نیز نسلهای جدید که با جهانی متغیر مواجه‌اند که معمولاً به سختی توسط پیشینیان‌شان قابل تصور بوده است. این کوشش که پاینار به آن اشاره دارد مربوط به شرح حال خود و نهادهاست که بسیار پیچیده می‌باشد و نیز نسلهای جدید که با جهانی متغیر مواجه‌اند که معمولاً به سختی توسط پیشینیان‌شان قابل تصور بوده است.[۱]
اصطلاح برنامه درسی به منظورهای گوناگونی به کار برده شده است از جمله بعنوان برنامه ای برای یک موضوع درسی خاص دریک پایه تحصیلی مشخص،در طول یک دوره تحصیلی،یا به عنوان برنامه موضوعهای مختلف درسی در طول یک دوره تحصیلی. با این وجود دربسیاری از موارد برنامه درسی از فهرستی از هدفهای آموزشی ومطالبی که در مدارس باید تدریس شود تجاوز نمی کرد؛ درسالهای اخیر مفهوم برنامه درسی گسترش یافته است، تا آنجا که برنامه تفصیلی کلّیۀ فعالیتهای یادگیری یادگیرنده،انواع وسایل آموزشی، پیشنهادهایی در مورد راهبردهای یاددهی- یادگیری وشرایط اجرای برنامه را شامل شده است. برنامه‌ریزی درسی یعنی انتخاب دانش،مهارت و نگرش ارزشمند برای یادگیری در مدارس.[۲]
برنامه‌ریزی درسی در میان دانش‌آموزان و دانشجویان، بیشتر به معنای تعیین برنامه‌ای زمانی برای خواندن دروس و کتابهاست که به طور کلی با مفهوم علمی برنامه‌ریزی درسی متفاوت است.
تحول تاريخي اصطلاح مطالعات برنامه ي درسي
تاريخچه ي نظريه و عمل برنامه ي درسي نشان مي دهد كه پيش از اين نيز عنوان اين رشته در اثر كسب تجارب بيشتر و به مرور زمان تغيير كرده اس
ت. به عنوان مثال از اوايل قرن بيستم با تاسيس رشته تاكنون اصطلاحات زير رايج بوده است: 1- اصطلاح مهندسي برنامه درسي {{|Curriculum engineering}}: اين اصطلاح قديمي ترين اصطلاح براي فعاليت برنامه ريزي درسي است. اين اصطلاح از سال 1850 تا 1930 در اروپا و آمريكا رايج بوده است. اصطلاح مهندسي برنامه ريزي درسي تحت تاثير توسعه ي صنعتي و گسترش دانش مربوط به مديريت مراكز صنعتي و توليدي در برنامه ي درسي رايج شد . 2- اصطلاح برنامه ريزي درسي {{|Curriculum planning}}: اصطلاح برنامه ري
زي درسي پركاربردترين اصطلاح و عام ترين برداشت از رشته ي مطالعات درسي است. اين اصطلاح از دهه ي 1920 تا دهه ي 1950 رواج بيشتري داشت و توسط رالف وينفرد تايلر{{|Ralph Winfred Tyler}} رواج جهاني يافت. ويژگي بارز آن استفاده ي ب
سيار زياد كاربران و پيروان آن از نظريه ها و اصول روانشناسي رفتارگراست. 3- اصطلاح رشد برنامه ي درسي {{|Curriculum development}}: با ورود روانشناسي رشد يا روانشناسي تحول در دهه ي 1950 نظريه هاي روانشناسي رشد كودك در رشته ي مطالعات برنامه ي درسي مورد توجه جدي قرار گرفتند. به ويژه كارهاي ژان پياژه {{|piaget}}در زمينه رشد عقلي و كارهاي لورنس كهلبرگ {{|kholberg}}در زمينه ي رشد اخلاقي زمينه ي ت
وجه به تناسب و سازگاري برنامه هاي درسي مدارس با رشد ذهني، عاطفي و اخلاقي كودكان را بيشتر كرد. هيلدا تابا {{|hilda taba}}سرشناس ترين فرد در اين زمينه است. توجه به نظريات مربوط به روانشناسي شناختي نيز يكي از دلايل توجه به مفهوم رشد در برنامه ريزي درسي دهه
ي 1950 و 1960 بوده است. بخش ديگر اين نگاه از نظريه هاي تحول فيزيكي و زيستي سرچشمه گرفته است. 4- اصطلاح مطالعات برنامه ي درسي{{|Curriculum studies}}: اين اصطلاح در دهه ي 1970 با رواج نهظت نوفهم گرایی {{|reconceptualism}}در برنامه ي درسي متداول شد. اصطلاح مذكور در پاسخ به دو نياز بزرگ شكل گرفته بود. نخست آنكه رشته و حوزه ي برنامه ي درسي تا آن زمان تنها به فرآيند برنامه ريزي درسي ختم مي شد و لزوم كار بر روي نظريه ي برنامه
ي درسي مستقل احساس مي شد. دوم اينكه براي فهم بهتر و بيشتر رشته ي برنامه ي درسي، توسعه ي مطالعات ميان رشته اي و جست و جوي معاني جديد در علوم انساني و علوم طبيعي
لازم به نظر مي رسيد. لذا برنامه ي درسي يك پديده ي اقتصادي، هنري، سياسي، اجتماعي، معنوي و فرهنگي شناخته شد، و فهم تاريخ برنامه ي درسي مهم تر از خود برنامه ريزي درسي تلقي شد. زيرا برنامه ريزي تنها به چند مرحله كار روتين و فني نياز داشت. برنامه ريزي درسي مانند يك كوچه بن بست تلقي گشت كه راهي براي برون رفت از آن موجود نبود. از نظر نوفهم
گرايان كه گروه هاي زيادي را در بر مي گيرند فهم برنامه ي درسي جرياني دائمي و بدون توقف است. ان ها به همين دلايل اصطلاح مطالعات برنامه ي درسي را جايگزين برنامه ريزي درسي كردند. 5- ساير اصطلاحات كم كاربردتر : - اصطلاح تصميم گيري در برنامه ي درسي{{|Curriculum decision making}} - اصطلاح برنامه ي درسي سازي يا ساخت برنامه ي درسي{{|Curriculum making}} برگرفته از کتاب عمل ونظریه در مطالعات برنامه درسی دکتر مصطفی قادری.نوشته شده توسط حامد شريفي [۳]
تفاوت برنامه درسی و برنامه‌ریزی درسی
برنامه‌ریزی درسی curriculum planning یا curriculum development فرایندی شامل سازماندهی یک سلسله فعالیتهای یاددهی و یادگیری به منظور ایحاد تغییرات مطلوب در رفتار یادگیرنده‌ها و ارزشیابی میزان تحققق این تغییرات است. بنابراین فرایند برنامه ریزی درسی شامل سازماندهی
فعالیت ها و ارزشیابی می باشد و هدف آن ایجاد تغییرت مطلوب و محور آن یادگیرنده است که برنامه درسی محصول برنامه ریزی درسی است.
برنامه‌ریزی درسی در ایران
در ایران، برنامه‌ریزی درسی در سطوح تحصیلی آموزش عمومی (ابتدایی، راهنمایی و متوسطه) به صورت متمرکز بر عهدهٔ وزارت آموزش و پرورش و مشخصاً سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش
ی است و آموزگاران ملزمند تنها از یک کتاب درسی مشخص و واحد برای تدریس استفاده کنند.
در سطح تحصیلات عالی و دانشگاه نیز سرفصل دروس توسط شورای انقلاب فرهنگی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تعیین می‌شود اما استادان در تعیین کتاب درسی یا ارئه مطالب درسی به هر گونه‌ای آزاد هستند. یادگیری سیار: مدارس مالزی، از طریق پروژه هایی مانند مدرسه ی هوشمند، در قالب شبکه های منطقه ای و محلی به شبکه های رایانه ای مجهز شدند. با اجرای طرح آموزش دروس ریاضیات و علوم به زبان انگلیسی، به معلمان این دروس، رایانه همراه )لپ تاپ( داده شد تا به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات این دروس را آموزش بدهند. این طر حها به رشد مهار تهای فناوری معلمان و دانش آموزان کمک کرد و در توسعه ی یادگیری الکترونیکی در مدارس مؤثر بود. با وجود این، زمان بیشتری برای کار با رایانه و یادگیری الکترونیکی باید صرف شود تا این طرح به موفقیت د لخواه برسد(سعیده سراج، ویجایا کوماران مترجم: محمد عطاران) رشته های پر کاربرد درمطالعات برنامه درسی رشته مطالعات برنامه ریزی درسی یک رشته ی میان رشته ای است . یعنی رشته ی جدیدی است که یک قرن سابقه دارد وبه دلیل ماهیت حوزه ی مطالعه ونیز جوان بودن، تعامل بسیار زیادی با سایر رشته های علمی وحوزه های دانش دارد. در این میان
علومی مانند زیست شناسی ،الهیات ،هنر ،فناوری، ادبیات و جامعه شناسی جزو رشته های پر کاربرد هستند که متخصصان برنامه ریزی درسی برای فهم و کاربرد ضرورت دارد در ادامه به طور خلاصه برخی از استفاده های این علوم ومعرفت ها را در برنامه ی درسی ذکر می کنیم: برای مثال زیست شناسی : در زمینه هایی چون تربیت بدنی، رشد مغزف عصب شناسیو به طور ک
لی رابطه ی جسم و ذهن در برنامه درسی کاربرد دارد. الهیات: دین والهیات برای تربیت دینی ماسب هستند. هنر: برای ایجاد هماهنگی ورشد احساس اقتصاد: تهیه وتولیدبرنامه های درسی واجرای آنها مستلزم هزینه های کلانی است که کاربرد دانش اقتصاد را مشخص میکند. اما سه رشته ی
دیگر یعنی فلسفه، روانشناسی و جامعه شناسی در میان رشته های ذکر شده جزو پر کاربرد ترین رشته ها در مطالعات برنامه درسی هستند. به دلیل آنکه اغلب رشته های علوم انسانی زمانی از فلسفه جدا شده اند لذا از میان این سه رشته فلسفه به طور عام و فلسفه اموزش وپرورش به طور خاص از تمامی رشته ها پر کاربرد تر هستند. با توجه باآنچه گفته شد در ابتدای هر مطالعه ای در رابطه با برنامه ریزی درسی باید مبانی اساسی آن در رابطه با این سه رشته گفته شده را شناسایی وبررسی نمود. منبع: کتاب عمل ونظریه در مطالعات برنامه درسی نوشته در مصطفی قادری عضو هیئت علمی دانشگاه کردستان
تمرکز و عدم تمرکز
یکی از موضوعات اساسی در برنامه‌ریزی درسی، میزان تمرکز یا عدم تمرکز برنامه درسی است. میزان تمرکز برنامه درسی به صورت طیفی است که یک سر آن تمرکزگرایی مطلق و سوی دیگر آن عدم تمرکز کامل است. البته این دو حالت ممکن نیستند و برنامه‌های درسی کشورهای مختلف در حالتی بین این دو وضع است. در تمرکز مطلق که ممکن است در سطوح متفاوت سیاسی، اقتصادی، مدیریتی، آموزشی و نظایر آن وجود داشته باشد، تمام اختیارات در دست حکوم
ت مرکزی است و هیچ گونه حق تصمیم‌گیری به واحدهای موسسه‌ای پایین‌تر داده نمی‌شود و همگی، مجری سیاست‌های حکومت مرکزی هستند. در سر دیگر طیف، یعنی در عدم تمرکز مطلق، حکومت مرکزی تمام اختیارات را به واحدهای موسسه‌ای پایین‌تر واگذار میکند.
افراد شاخص این رشته در جهان و ایرانی در سطح جهانی هستند. در ایران محمود مهرمحمدی، حسن ملکی و کورش فتحی واچارگاه از جمله افراد شاخص این حوزه هستند.
منابع
ملکی، حسن، کتاب برنامه‌ریزی درسی (راهنمای عمل)، انتشارات مدرسه، ۱۳۸۶. (صص ۲۵-۲۰)
لوی ، الف؛(1390)برنامه ریزی درسی مدارس،ترجمه فریده مشایخ ،انتشارات مدرسه،
Encyclopedia of Curriculum 2010, Craig Kridel (EDITOR), University of South Carolina,2010. (pp 822-4)
عمل ونظریه در مطالعات برنامه درسی دکتر مصطفی قادری
عمل ونظریه در مطالعات برنامه درسی دکتر مصطفی قادری
