بخشی از مقاله
تک لپهایها
مقدمه
نهاندانگان (Angiosperms) گروه بزرگی از گیاهان دانهدار را تشکیل میدهند که تاکنون بیش از 350 هزار گونه از آنها شناخته شده است و هر ساله نیز تعداد زیادی گونههای تازه شناخته شده بر این مقدار افزوده میشود. قدیمیترین آثاری که از نهاندانگان در کاوشهای زمین شناسی بدست آمده موید تنوع آنها در نیمه دوم ژوراسیک است. نهاندانگان به دو گروه تک لپهایها و دو لپهایها ، تقسیم بندی میشوند.
صفات عمومی تک لپهایها
• یاخته تخم با تقسیمات مکرر خود پیش جنینی را ایجاد میکند منطقه توقف نمو جنین جانبی است و رشد بعدی جنین از نقطه مقابل آن انجام میشود و یک لپه را که نسبت به محور پیش جنین جانبی است را تشکیل میدهد.
• تشکیل بافت آلبومن در دانه تک لپهایها از نوع هستهای یا حالت حد واسط است. یعنی بعد از تقسیم یاخته مادر آلبومن دیوارهای بین یاختههای حاصل از تقسیم ایجاد نمیشود.
• در تک لپهایها ، ریشه اصلی بعد از مدتی از بین میرود و ریشههای نابجا که از قسمتهای زیرین ساقه بوجود میآیند، جانشین آن میگردند.
• در تک لپهایها ، ساقه منشعب نمیشود و آنچه انشعاب حاصل میکند، محور گل آذین است نه ساقه.
• برگ دارای رگبندی موازی است و تعداد اجزای گل 3 یا مضربی از 3 میباشد.
• دستجات آوندی در برش عرضی ساقه متعدند و در روی دوایر متحدالمرکز قرار میگیرند.
• ساختمان چوب و آبکش ثانویه که در دو لپهایها دیده میشود در تک لپهایها وجود ندارد.
تکامل و فیلوژنی تک لپهایها
تشابه کامل دستگاه تولید مثل در تک لپهایها و دو لپهایها نشان میدهد که نهاندانگان شاخه متشابهی از گیاهان گلدار را تشکیل میدهند که ممکن است دارای منشا مشترک باشند. اموزه اکثر گیاهشناسان بر این عقیده استوار هستند که تک لپهایها از دو لپهایهای جدا برچه یعنی آلالهگان (Ranales) منشا گرفتهاند. وجود یک لپه واحد در انواع متعدد آلالهگان ، پراکندگی دستجات آوندی در ساقه انواع مختلفی از آلالهگان مانند نیلوفر آبی و وجود گلهای سه قسمتی در گونههای متعددی از آلالهگان ، نظریه فوق را تائید میکنند.
\
رده بندی تک لپه ایها
راسته Helobiales یا Apocarpales
گیاهانی هستند آبزی ، دارای برچههای فراوان و جدا از هم ، پرچمهای زیاد با استقرار مارپیچی ، گلهای ناقص ، دانه فاقد آلبومن و تخمدان فوقانی که شامل تیرههای زیر است.
• تیره تیر کمان آبی alismaceae: گیاه معروف این تیره sagittaria sagitifolia است.
• تیره هزارنی Butomaceae: گونه معروف آن هزارنی یا Buttomus است.
• تیره Iuncaginaceae: گونه معروفش Triglochin است.
راسته spadiciflorales
گل آذین از نوع سنبله یا از نوع اسپادیس است که بوسیله یک یا چند براکته محافظ به نام اسپات پوشیده شده است. دانه دارای آلبومن ، گلهای ناقص و تخمدان فوقانی که شامل تیرههای زیر است.
• تیره خرما palmae: گیاهانی هستند درختی یا علفی با ساقه راست و استوانهای. خرما (phoenix) و نارگیل (cocos) از گیاهان معروف این تیره هستند.
• تیره گل شیپوری Araceae: از گیاهان این تیره ، گل شیپوری (Arum) دارای نمونههای خودرو در ایران میباشد.
• تیره عدسک آبی lemnaceae: از گیاهان این تیره عدسک آبی (Lemna minor) در شمال ایران دیده میشود.
• تیره گرز Typhaceae: گیاهان معروف این تیره نی لوئی sparganium و Typha میباشد.
راسته glumales
گل آذینها از نوع سنبله ، گلها ناقص ، دانه دارای آلبومن آردی شکل و تخمدان فوقانی که شامل تیرههای زیر است.
• تیره گندم Gramineae: تیرهای شامل 600 جنس و 2000 گونه. ارزن ، ذرت ، برنج ، نیشکر ، جو و چاودار از گیاهان معروف این تیره است.
• تیره جگن cyperaceae: نی بوریا cyperus و جگن carex از گیاهان معروف این تیره است.
راسته Liliales
گلها منظم و کامل ، دانه دارای آلبومن ، تخمدان فوقانی که شامل تیرههای زیر است.
• تیره آلاله LiLiaceaee: پیاز (Allium) ، لاله (Tulipa) ، گل حسرت (colchicum) و مارچوبه (Asparagus) از گیاهان معروف این تیره است.
• تیره برگ بیدی commelinaceae: برگ بیدی Tradescantia در ایران به صورت زینتی پرورش مییابد.
• تیره سازو Juncaceae: گیاه سازو juncos در این تیره قرار دارد.
راسته Albominales
دانه دارای آلبومن ، گلها منظم یا نامنظم و تخمدان تحتانی. موز ، زنجبیل ، گل نرگس ، هل ، زنبق و آناناس از تیرههای معروف این راسته هستند.
راسته Exalbominales
دانه فاقد آلبومن گلها نامنظم و تخمدان تحتانی. تیره معروف این راسته ، ثعلب یا ارکیده است که دارای گونههای فراوانی در ایران میباشد.
رده بندی گیاهان دو لپه
در زیست شناسی به روند قرار دادن گیاهان در گروهها که دارای رابطه هایی با یکدیگر هستند، رده بندی اطلاق میشود. دو لپهایها ردهای از زیر شاخه نهاندانگان هستند که خود به زیر ردههایی قابل تقسیم هستند.
اطلاعات اولیه
سلسله گیاهان (Metaphyta) در 4 شاخه قرار میگیرند. شاخه تالوفیتها یا ریسه داران که شامل جلبکها و قارچها هستند. شاخه خزهایها ، شاخه نهانزادان آوندی و شاخه گیاهان دانهدار. سه شاخه اخیر تحت عنوان کروموفیتها یا گیاهان تنهدار ، نامیده میشوند. شاخه گیاهان دانهدار به دو زیر شاخه بازدانگان و نهاندانگان تقسیم میشود. زیر شاخه نهاندانگان شامل دو رده تک لپهایها و دو لپهایها میباشد. دو لپهایها خود شامل دو لپهایهای بیگلبرگ ، دو لپهایهای جدا گلبرگ و دو لپهایهای پیوسته گلبرگ میباشد که تعداد زیادی از گیاهان دانهدار را در خود جای دادهاند.
دو لپهایهای جدا گلبرگ Dialypetalae
گیاهانی هستند با گلهای کامل و دو جنسه که پوشش گل آنها به صورت کاسبرگ و گلبرگ تمایز یافته و اجزای گل در چرخههای متوالی و به صورت متناوب باهم قرار دارند و گرده افشانی در آنها بوسیله حشرات صورت میگیرد. جدا گلبرگها بالغ بر 70 هزار گونه گیاهی هستند و براساس ساختمان نهنج و نحوه قرار گرفتن اجزای گل در سه گروه فرعی قرار میگیرند.
تالامیفلورها
که در آنها نهنج گل برآمده یا گنبدی شکل است و اجزای گل مستقیما بر روی نهنج استقرار یافتهاند و شامل 5 راسته است.
• راسته آلالهگان (Ranales): که برچهها جدا از هم و اجزای گل غالبا در روی یک خط مارپیچی در سطح نهنج قرار دارند.
• راسته پاریتال (parietals): که برچهها پیوسته بهم و تمکن آنها جانبی است.
• راسته گوتیفرال (Gutti ferales): که برچهها پیوسته بهم و تمکن آنها محوری و کاسبرگها در داخل غنچه گل ، همپوشان هستند.
• راسته ختمی (Malvales): که برچهها پیوسته بهم و تمکن آنها محوری و کاسبرگها در داخل گل به صورت کفهای قرار دارند.
• راسته فرفیون (Euphorbiales): که برچهها پیوسته بهم و تمکن آنها محوری ، گلها یک جنسه و غالبا فاقد گلبرگ هستند.
دیسیفلورها
که در آنها نهنج گل برآمده یا گنبدی شکل است و اجزای گل در سطح دستگاه مولد شهد و یا به حالت فررفته در آن قرار دارند.
• راسته شمعدانی (Geraniales): نافه شامل دو ردیف پرچم و دستگاه ترشحی به صورت غدههایی در پای پرچمها قرار دارد.
• راسته افرا (Sapindales): نافه شامل دو ردیف پرچم و دستگاه مولد شهد به صورت یک صفحه در محوطه خارجی پرچمها قرار دارند.
• راسته شمشاد (Celastrales): نافه شامل یک ردیف پرچم و دستگاه مولد شهد در داخل پرچمها و خارج پرچمها قرار دارد.
کالسیفلورها
سه جزء خارجی اجزای گل یعنی کاسبرگها ، گلبرگها و پرچمها از قسمت زیرین خود بهم پیوستهاند و نهنج پیاله مانند یا کوزهای شکل را در انتهای دمگل بوجود آوردهاند. این گروه شامل 5 راسته است.
• راسته گل سرخ (Rosales)
• راسته چتریان (Umbellales)
• راسته مورد (Myrtales)
• راسته گل ساعتی (Passiflorales)
• راسته کاکتوسها (Cactales)
دو لپهایهای پیوسته گلبرگ Sympetalae
این گیاهان بالغ بر 50 هزار گونه هستند. گلبرگها در این گیاهان بهم پیوسته هستند. در اغلب پیوسته گلبرگها پرچمها به قسمت داخلی جام گل پیوستهاند. این گروه از گیاهان شامل 11 راسته هستند که در سه گروه قرار میگیرند.
گروه اول
پیوسته گلبرگهای 5 پیرامونی ، با تخمدان فوقانی و 5 برچه.
• راسته اریکال (Ericales): ابتداییترین راسته هستند، جام گل گاهی ناپیوسته ، نافه 10 پرچمی و پرچمها غیر متصل به گلبرگها.
• راسته پامچال (Primulales): جام گل پیوسته ، پرچمها به قسمت داخلی جام گل پیوستهاند.
• راسته خرمالو (Ebenales)
• راسته (Plumbaginales)
گروه دوم
پیوسته گلبرگهای 4 پیرامونی ، با تخمدان فوقانی و 2 برچه.
• راسته Gentianales: که از این راسته میتوان به زیتون ، زبان گنجشک و یاسمن اشاره کرد.
• راسته Polemoniales: که از این راسته میتوان به گاو زبان ، سیب زمینی و گوجه فرنگی اشاره کرد.
• راسته Personales: که از این راسته میتوان به گل میمون ، گل جالیز و کنجد اشاره کرد.
• راسته Lamiales: که از این راسته میتوان به نعنا، بارهنگ و شاه پسند اشاره کرد.
گروه سوم
پیوسته گلبرگهای 4 پیرامونی ، با تخمدان تحتانی و 2 برچه.
• راسته گل استکانی (Campanulales): که شامل گل استکانی و کدو است.
• راسته روناس (Rubiales): که شامل تیره روناس و بداغ است.
• راسته گل مینا (Asterales): که شامل تیره گل مینا ، تیره سنبلالطیب و تیره خواجه باشی میباشد.
دو لپهایهای بیگلبرگ Monochlamideae
• راسته کازوآرینال (Casuarinales): گیاهانی هستند درختی با ظاهری شبیه دم اسبیان و گلها یک جنسه میباشد.
• راسته آمنتال (Amentales): در این راسته تیرههای بید ، راش ، فندق و گردو قرار دارد.
• راسته گزنه (Urticales): در این راسته تیرههای گزنه ، توت ، نارون و شاهدانه قرار دارد.
• راسته دانه مرکزیان (Centrospermales): در این راسته تیرههای اسفناج ، گل میخک ، چغندر و لاله عباسی قرار دارد.
• راسته علف هفت بند (Polygonales): در این راسته تیرههای ترشک ، علف هفت بند و ریواس قرار دارد.
• راسته Santalales: که در این راسته تیره معروف دارواش قرار دارد.
ساقه
ساقه بخشی از محور اصلی گیاه است که معمولا بیرون از خاک و بطور قائم در فضا قرار دارد. البته ساقههایی وجود دارند که بطور افقی در زیر یا روی خاک قرار دارند.
نگاه اجمالی
شکل کلی ساقه مخروطی شکل است. یعنی در ناحیه که در سطح خاک قرار دارد. قطر بیشتری دارد و در انتها باریک است. بعضی از گیاهان نیز ساقه استوانهای دارند. ساقه در زندگی گیاه نقشهای مختلف و بسیار مهمی دارد که عبارتند از : نگهداری ، هدایت ، تولید بافتهای جدید ، اندوختن مواد فتوسنتز را بر عهده دارند. ساقه به گیاه استحکام میبخشد و برگها را بوسیله شاخهها در سطوح مختلف نگه میدارد. گل و میوه نیز به گونهای روی شاخهها قرار دارند. ساقه مسیر انتقال آب و نمکهای کانی از ریشه به برگهاست.
ساقه برخی گیاهان قادر است مواد گوناگون را در بافتهای خود ذخیره کند. مثلا ساقه نیشکر ، قند و ساقه زیرزمینی سیب زمینی نشاسته و ساقه گون ، کتیرا را ذخیره میکند. ساقه با تولید بافتهای جدید در رشد طولی و قطری آن نقش دارد. یاختههای سطحی یاختههای جوان که دارای کلروفیلاند میتوانند همانند برگ عمل فتوسنتز را انجام دهند. اما این نقش در زندگی گیاه اهمیت چندانی ندارد. ساقهها عموما از لحاظ بافت نگاهدارنده غنی هستند اما ساقههای آبی نیازی به بافت نگهدارنده ندارند، از اینرو نرمند.
تقسیم بندی ساقهها
ساقهها را از نظر محیط زندگی به سه نوع تقسیم میکنند. ساقههای آبی ، ساقههای هوایی و ساقههای زیرزمینی. ساقههای هوایی و زیرزمینی بر حسب طول عمر ، نوع گیاه و نیاز به حفاظت در برابر تغییرات اقلیمی محیط و نحوه رشد به چند نوع تقسیم میکنند.
• ساقه بازدانگان و دو لپهایهای چوبی: گردو ، سیب ، کاج ، بلوط.
• ساقه گیاهان دو لپهای علفی: لوبیا ، نخود ، آفتابگردان ، شمدانی.
• ساقه گیاهان تک لپهای: ذرت ، جو ، گندم ، مارچوبه ، نخل.
• ساقههای تغییر شکل یافته: ساقه زیرزمینی سیب زمینی ، پیاز ، ساقه خزنده توت فرنگی و زنبق.
ساقههای چوبی
در ساقههای چوبی مانند گردو در نوک شاخه جوانهای به نام جوانه انتهایی و در طول شاخه آن جوانههای جانبی وجود دارد و در پایین هر جوانه اثر آوند و اثر برگ دیده میشود. در طول ساقههای چوبی در محل ارتباط بافتهای آوندی برگ و جوانه گره وجود دارد و در سطح ساقه برآمدگیهای کوچکی به نام عدسک دیده میشود.
جوانه از یاختههای مرسیتمی تشکیل شده است. این یاختهها در برابر عوامل نامساعد محیط بسیار حساساند و نیاز به محافظت دارند به همین مناسب اغلب جوانهها از برگهای تغییر شکل یافتهای به نام پولک تشکیل شدهاند. جوانه های گیاهان علفی و معدودی از گیاهان چوبی پولکهای حفاظتی ندارند و آنها را جوانه برهنه می نامند.
ساقه گیاهان دو لپهای علفی
ساختار ظاهری این گیاهان شبیه به ساقه جوان گیاهان چوبی است. اما جوانهها برهنه و در سراسر عمر گیاه فعالاند. برگهای این گیاهان نمیریزند و در نتیجه اثر برگها و اثر بافتهای آنها روی ساقه دیده نمیشود.
ساقه گیاهان تک لپهای
ذرت و نخل دو نمونه از گیاهان تک لپهای هستند. ذرت تک لپهای علفی است که ساقه آن از نیام برگها پوشیده شده است. اگر نیام را جدا کنیم در ساقه آن گره و میانگره دیده میشود ساقه در محل گرهها کمابیش تخم مرغی شکل و در یک نقطه فرورفته است.
ساقه نخلها
دارای جوانه انتهایی مخروطی شکل بسیار بزرگند. که برگهای جدید و گل از آن تولید میشوند. اگر نقطه رشد انتهایی آسیب ببیند گیاه میمیرد. برگها نزدیک به هم در بالای ساقه تولید میشوند در نتیجه میانگرهها کوتاهند. در ساقه نخل جوانه ، گره و میانگره بوضوح دیده نمیشوند. ساقه نخل رشد قطری ندارد و قطر آن از بالا به پایین یکسان است. علت قطور بودن ساقه نخل بزرگ شدن یاختهای پارانشیمی ساقه و تمرکز ماده چوب و سایر مواد دیگر در دیوارههای آنهاست.
ساقههای تغییر شکل یافته
تغییر شکل ساقه اغلب با تغییر نقش آن همراه است. در هر حال ساقه با هر شکل و نقشی ویژگیهای ساختاری خود را داراست. یعنی گره ، میانگره و بافتهای مشخصی دارد. مهمترین ساقههای تغیر شکل یافته عبارتند از :
ساقه هوایی خزنده
این ساقهها عموما در سطح زمین بطور افقی رشد میکنند و دارای میانگره بلندند (توت فرنگی). برگها ریز و پولک مانند و برگ و گل در گرههای معین یا در محل گرههای که با زمین تماس حاصل میکنند تولید میشود.
ساقه زیرزمینی
این ساقهها اندامهای ذخیرهای گیاه بشمار میروند. با استفاده از مواد ذخیرهای که در طی سال اول در آنها جمع میشود ساقه هوایی جدیدی در سال بعد رشد میکند. ساقههای زیرزمینی به شکل ریزوم ، غده پیاز (سوخ) دیده میشود. در ریزوم ساقهها استوانهای شکلاند و در زیر زمین بطور افقی رشد میکنند این ساقهها باریک و گوشتی و دارای اندوخته غذایی هستند. ساقهها دارای گره ، میانگره ، برگهای متعددند. جوانهها در پایه برگهای پولکی اندامهای هوایی را تولید میکنند و در گونههای زنبق انتهای در حال رشد ریزوم برگ و گل تولید می کند. ریشه در محل گرهها تولید می شود.
در ساقه های غده ای انتهای متورم ریزوم را غده مینامند. سیب زمینی یک غده است. بوته سیب زمینی سه نوع ساقه دارد: ساقههای هوایی معمولی ، ریزوم باریک و انتهای متورم آن همان غده است. غده سیب زمینی دارای گره ، میانگره ، جوانه جانبی و یک جوانه انتهایی است. گروهی از جوانهها یک چشم را تشکیل میدهند. چشمهای بر روی غده به وضع مارپیچی قرار دارند. هر چشم موقعیت یک گره را نشان میدهد. و در ساقه پیازی ساقهها کوتاه و ضخیماند، بطور افقی رشد میکنند و غذای اندوخته یا در ساقه کوتاه مثل گلایول و سیکلامن یا در پولکهای برگ مانند اطراف آن مثل نرگس جا دارند.
ساقه پیچنده یا پیچکها
ساقه پیچنده دراز و باریک است و بافت استحکامی دارد. در تماس با هر یک تکیه گاه به دور آن میپیچند مانند پیچک انگور ، نیلوفر ، چسبک ، پیچکها در بخش انتهایی خود رشد سریع دارند.
ساقه برگ نما
به شکل ظاهری ساقه برگ نما همانند برگ است. این ساقهها سبز رنگند و نقش برگ را هم انجام میدهند و سطح این ساقهها ممکن است گل ، میوه و برگ بطور موقت ظاهر شود. مانند کوله خاس ، مارچوبه.
ساقه گوشتی
در عده ای از گیاهان فرایند ساختن غذا محدودی به ساقه میشود، زیرا برگها بسیار تحلیل رفتهاند. این گیاهان در مواقع بارندگی مقدار قابل ملاحظهای آب را در ساقه گوشتدار خود ذخیره میکنند و در فصلهای بیآبی از آن استفاده میکنند. ساقه گیاهان کاکتوس ، فرنیون ، علف شیر از جملهاند.
ساقه خار نما
اغلب خارهای گیاهان ، ساقه تغییر شکل یافته یا زایده ساقهاند. اما خارهایی که از تغییر شکل برگها حاصل شدهاند در بعضی گیاهان مانند زرشک و اقاقیا دیده میشوند. نمونه ساقه خار نما در گیاه خار مصری و لالیک دیده میشوند. سطح خارها دارای برگ است که دلیلی است بر ساقه بودن خار.