دانلود مقاله خاتمیت و کمال دین اسلام

بخشی از مقاله

خاتميت و كمال دين اسلام
مسلمانان، بر اين عقيده اتفاق و اجماع دارند كه پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ آخرين و برترين پيامبر الهي؛ و شريعت اسلام، آخرين و كامل‎ترين شريعت آسماني است. اين عقيده از ضروريات دين اسلام به شمار مي‎رود و هر كس آن را انكار كند، در حقيقت، نبوت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ را انكار كرده است. قرآن كريم و احاديث معتبر اسلامي به روشني بر خاتميت دلالت مي‎كنند، و اعتقاد مسلمانان در باب خاتميت از اين دو منبع ديني سرچشمه مي‎گيرد.

قرآن و خاتميت
آياتي كه بر خاتميت دين به واسطة شريعت اسلام و نبوت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ دلالت مي‎كنند، دو دسته‎اند:
1. آياتي كه با مدلول مطابقي و با صراحت بر خاتميت دلالت مي‎كنند.
2. آياتي كه با مدلول التزامي بر خاتميت دلالت دارند.
يكي از آياتي كه به روشني بر خاتميت دلالت مي‎كند، اين آية شريفه است كه مي‎فرمايد:
«ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ».[1]
محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ پدر هيچ يك از مردان شما نيست، بلكه فرستادة خدا و پايان بخش پيامبران است.

قسمت اول آيه مربوط به واقعه‎اي است كه به امر پروردگار و توسط پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ رخ داد، و آن اين كه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ مأموريت يافت تا با همسر زيد كه پسر خواندة او بود، پس از جدا شدن زيد از او، ازدواج كند. انجام اين مأموريت، بسيار بر پيامبر دشوار بود؛ زيرا در فرهنگ جاهلي، پسر خوانده به منزلة پسر واقعي (فرزند نسبي) به شمار مي‎رفت، و ازدواج با همسر او، در حكم ازدواج با همسر فرزند واقعي و ممنوع بود. اما مشيت حكيمانة خداوند بر اين پايه استوار گرديد كه آن سنت غلط برچيده شود. بدين جهت خداوند خطاب به مسلمانان مي‎فرمايد: «محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ پدر هيچ يك از مردان شما نيست.» يعني از مرداني كه از نسل پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نيستند، فرزند واقعي او به شمار نمي‎روند. هر چند او پدر فرزندان خود (اعم از پسر و دختر) مي‎باشد. و در اين جهت با ديگران يكسان است.

قسمت دوم آيه، مسئلة نبوت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ را مطرح كرده و او را به عنوان پايان بخش سلسلة پيامبران معرفي مي‎نمايد. در اين قسمت از آيه نخست به مقام رسالت پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ اشاره نموده پس از اين از او به عنوان آخرين پيامبر الهي ياد شده است.
و اين بدان جهت است كه نسبت ميان نبوت و رسالت، از قبيل نسبت ميان عام و خاص است، به اين معنا كه هر نبي‎اي رسول نيست، ولي هر رسولي نبي مي‎باشد، و در نتيجه رسول خاص، و نبي عام است؛ زيرا مقام نبوت مربوط به دريافت خبرهاي مهم آسماني، و مقام رسالت مربوط به ابلاغ آن خبرها به مردم و كوشش در جهت تحقق يافتن آن‎ها در جامعة بشري است.

در هر حال، خواه مصداق نبي و رسول يكسان باشد يا متفاوت، از نظر مفهومي، نبوت اعم از رسالت است. يعني نبوت بدون رسالت قابل فرض است، ولي رسالت بدون نبوت قابل فرض نيست؛ چرا كه شخص نخست بايد به مقام نبوت برسد و حقايق و معارف الهي را از طريق وحي دريافت كند، آن‎گاه به ابلاغ و اجراي آن‎ها مأموريت يابد.

بدين جهت قرآن كريم به جاي آن كه پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ را آخرين رسول خدا معرفي كند، او را آخرين پيامبران الهي معرفي كرده است تا هم‎زمان دال بر خاتميت رسالت و نبوت باشد.
از آن چه گفته شد، پاسخ شبهه‎اي كه پيروان مسلك بهائيت مطرح كرده و گفته‎اند:
«آية ياد شده بر خاتميت نبوت دلالت مي‎كند، ‌نه بر خاتميت رسالت»، روشن مي‎شود؛ چرا كه آن‎ها به خاتميت شريعت معتقد نيستند، و بهايي‎گري را شريعت جديدي مي‎دانند كه توسط پيشوايان اين مسلك از جانب خداوند آورده شده است.

پاسخ اين است كه براي آوردن شريعت آسماني جديد، اول بايد به مقام نبوت رسيد آن‎گاه به مقام رسالت، يعني نخست بايد خبر برگزيده شدن به مقام نبوت را از طريق وحي دريافت كرد، ‌آن‎گاه معارف و احكام الهي را از طريق وحي به دست آورد، و در مرتبة بعد از نبوت، به مقام رسالت و ابلاغ شريعت الهي به مردم و تلاش در جهت اجراي آن پرداخت.
دسته دوم آياتي است كه جهاني بودن پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ را بيان مي‎كنند و در ضمن بر خاتميت نبوت آن حضرت نيز دلالت دارند؛ زيرا الفاظي كه در اين آيات به كار رفته است، هم از نظر مكاني عموميت و اطلاق دارد، و هم از نظر زماني. عموميت و اطلاق زماني آن‎ها نيز، علناً بيانگر خاتميت مي‎باشد. اينك نمونه‎هايي از اين آيات را يادآور مي‎شويم:

«وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ».[2]
اين قرآن بر من نازل شده است، تا به واسطة آن شما و هر كس را كه قرآن به او برسد، انذار كنم.
«وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً».[3]
و ما تو را نفرستاديم مگر اين كه براي همه مردم بشارت دهنده و بيم دهنده باشي.
«وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ».[4]
ما تو را نفرستاديم مگر اين كه ماية رحمت براي جهانيان باشي.
«تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً».[5]

زوال ناپذير و صاحب خيرات و نعمت‎هاي بسيار است خداوندي كه فرقان (قرآن) را بر بندة خود فرو فرستاد تا ماية انذار جهانيان باشد.
«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ».[6]
رمضان ماهي است كه قرآن در آن نازل شده است تا هدايتگر بشر باشد.
و آيات ديگر از اين قبيل كه بر جهاني بودن رسالت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و شريعت اسلام، و در نتيجه خاتميت بودن آن دلالت مي‎كنند.[7]

خاتميت در احاديث اسلامي
احاديث مربوط به خاتميت دين به واسطة شريعت اسلام ـ به ويژه در كتب حديث شيعه ـ بسيار است. معروف‎ترين حديث در اين‎باره، حديث منزلت است كه از نظر سند قطعي، و از نظر دلالت بر خاتميت نيز صراحت دارد. پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ در اين حديث نسبت علي ـ عليه السلام ـ به خود را از قبيل نسبت هارون به موسي ـ عليهما السلام ـ دانسته است، و در ادامه مي‎فرمايد: «با اين تفاوت كه هارون پيامبر بود، ولي علي ـ عليه السلام ـ پيامبر نيست»؛ زيرا پس از رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ پيامبري برگزيده نخواهد شد، چنان كه فرمود:

«اَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَي اِلّا اَنَّهُ لَا نَبيَّ بَعْدِي».[8]
احاديث ديگري نيز از پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ دربارة خاتميت نقل شده است كه شمارة آن‎ها متجاوز از سي روايت است.[9]
در نهج‎البلاغه نيز مسئله خاتميت به صورت مؤكد و مكرر بيان شده است. حضرت علي ـ عليه السلام ـ در اولين خطبه چنين فرموده است:
«بعث الله محمداً ـ صلّي الله عليه و آله ـ لِانْجَازِ عِدَتِهِ وَ اِتْمَامِ نَبُوَّتِهِ.»
خداوند حضرت محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ را براي عملي ساختن وعدة خويش و به اتمام رساندن نبوت خويش برگزيد.
و در خطبة 83 نيز فرموده است:

«اَيُّهَا النَّاسُ، خُذُوَها مِنْ خَاتِمَ الْنَّبيينَ فِي انَّهُ يَمُوتُ مَنْ مَاتَ مِنَّا وَ لَيْسَ بِمَيِّتٍ...»
اي مردم! اين مطلب را از آخرين پيامبران دريافت كنيد كه كساني از ما مي‎ميرند ولي در حقيقت نمرده‎اند...
در احاديث نقل شده از ديگر ائمه اهل بيت ـ عليهم السلام ـ نيز بر اين كه شريعت اسلام، آخرين شريعت الهي است، تصريح شده است. از جمله اين حديث شريف از امام صادق ـ عليه السلام ـ روايت شده است كه فرمود:
«حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلالٌ اِلي يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَ حَرامُهُ حَرامٌ اَبَداً اِلي يَوْمِ الْقِيَامَةِ، لَايَكُونُ غَيْرُهُ وَ لا يَجِيءُ غَيْرُهُ».[10]
حلال محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ تا روز قيامت حلال، و حرام او تا روز قيامت و همواره حرام است، چيزي مغاير با آن نخواهد بود، و نخواهد آمد.
روايات منقول از ائمه طاهرين ـ عليهم السلام ـ در اين‎باره، درحد تواتر است، كه ما به دليل رعايت اختصار و نيز قطعي بودن اين مسئله در ميان مسلمانان، به نمونه‎هاي ياد شده بسنده مي‎كنيم.[11]

كمال دين
خاتميت شريعت با كمال آن ملازمه دارد، زيرا اگر شريعت كامل‎تر امكان‎پذير باشد، پايان بخشيدن به شريعت، با فرض وجود قابليت آن در افراد بشر با جود و حكمت الهي سازگاري ندارد. از سوي ديگر هرگاه شريعت به كامل‎ترين مرتبة ممكن رسيد، شريعت ديگري برتر از آن معقول نيست، و در اين صورت دين و شريعت به پايان خود مي‎رسد.
كمال شريعت، عبارت است از اين كه معارف و احكام شريعت در همة حوزه‎هاي هدايت كه قلمرو نقش‎آفريني و كاركرد دين است، عالي‎ترين معارف و احكام ممكن باشد.

بديهي است كمال معارف و احكام ديني در قلمروهاي مختلف، متفاوت است. مثلاً كمال دين در مسايل متافيزيك و آن چه مربوط به مبدأ و معاد است و تحول و تغيير در آن راه ندارد، در اين است كه مسايل به صورت مشخص بيان شود. از باب مثال، توحيد و صفات الهي كاملاً تبيين گردد، يا مسايل مربوط به معاد به طور مشخص بيان گردد؛ ولي كمال شريعت در مسايل مربوط به زندگي دنيوي انسان كه در معرض تحول و تغيير قرار دارد، به اين است كه اصول كلي و قوانين اساسي مربوط به آن كه تأمين كنندة هدايت انسان است بيان شود، اما آن چه در معرض تحول و تغيير قرار دارد، به عهدة علم و تجربه و خرد بشر واگذار گردد.
اينك برخي از معارف و قوانين اسلامي را مورد تحليل و بررسي قرار مي‎دهيم، تا كمال اسلام روشن‎تر گردد.

توحيد اسلامي
يكي از محورهاي دعوت پيامبران، توحيد بوده است. توحيدي كه قرآن كريم تفسير كرده است در عين سادگي بيان، عالي‎ترين تفسير است. توحيد قرآني همة مراتب توحيد (ذاتي، صفاتي و افعالي) را در برگرفته و سرچشمة آن را بسيط بودن ذات خداوند و نامتناهي بودن كمالات الهي مي‎داند. يعني يگانگي خداوند، از قبيل يگانگي عددي چه در عالم خارج و چه در عالم ذهن نيست، بلكه به اين صورت است كه خداوند صرف وجود است و هيچ‎گونه محدوديت ماهوي و فقر ذاتي در او راه ندارد.

گواه اين مدعا آن است كه قرآن كريم پس از مطرح كردن يگانگي خداوند، صفت «قهاريت» را ذكر مي‎كند. و اين بيانگر آن است كه خداوند هيچ گونه محدوديتي ندارد، و مقهور هيچ «حد» و «فقر» وجودي نيست.[12] وحدت عددي ويژگي فراگير اشياء مي‎باشد و در همه آن‎ها به جز ذات خداوندي مطرح است، و آن عبارت است از اين كه: هر شييء با داشتن خصوصياتي و با نداشتن خصوصياتي ديگر از ساير مخلوقات متمايز مي‎شود. به اين وحدت، وحدت عددي مي‎گويند.)
دليل بر اين كه خداوند صرف وجود است و هيچ‎گونه محدوديتي ندارد، و وحدت عددي در مورد او قابل تصور نيست، آن است كه خداوند، هستي محض و كمال محض است، و در اين صورت فرض دوگانگي، از قبيل فرض متناقضين است؛ زيرا فرض دوگانگي مستلزم محدوديت هر يك از دو موجود و مركب بودن آن دو از جنبة وجودي و جنبة عدمي است. جنبة وجودي همان وجود آن‎ها و جنبة عدمي وجه تمايز آن‎ها است، يعني صفاتي كه در يكي موجود است و در ديگري موجود نيست. و در غير اين صورت، دوگانگي و كثرت محقق نخواهد شد، و به قول فلاسفه «صِرْفُ الشَّيْءِ لا يَنَثَنَّي وَ لَا يَتَكَرَّرُ».

و بديهي است كه فرض بسيط بودن ذات خدا، با مركب بودن ذات او متناقض و ناسازگار است.
بنابراين، دربارة توحيد، ديدگاهي كامل‎تر از آنچه قرآن كريم بيان كرده است، قابل فرض و تعقل نيست. شايان ذكر است كه در حديثي كه از امام زين العابدين ـ عليه السلام ـ نقل شده بر اين مطلب تأكيد شده است كه توحيد قرآني بسيار بلند و ژرف است. در آن حديث آمده است: «چون خداوند مي‎دانست كه در آخرالزمان انسان‎هاي ژرف‎نگري خواهند آمد، سورة توحيد و آيات نخست سورة حديد را نازل كرد؛ اگر كسي بخواهد از اين مرتبه از معرفت دربارة خداوند فراتر رود، هلاك خواهد شد».[13]

معاد قرآني
آموزش قرآن در مسئله معاد نيز ـ مانند مسئلة توحيد ـ كامل‎ترين نوع آموزش است؛ زيرا گذشته از اين كه بر ضرورت و وقوع آن براهين متعدد اقامه كرده و به شبهات مختلف پاسخ داده است، چگونگي معاد جسماني و روحاني را مطرح نموده و وضعيت كيفر و پاداش اخروي را به صورت‎هاي گوناگون تبيين كرده است. بيان اين مسئله توسط قرآن چنان منسجم، كامل و معقول است كه جايي براي اراية نظريه‎اي كامل‎تر از آن وجود ندارد. به طوري كه هر رأي و نظري غير از ديدگاه قرآني، يا به انكار اصل معاد مي‎انجامد و يا تصويري نارسا از آن را ترسيم مي‎نمايد.

نظام اخلاقي قرآن
آن‎چه در يك نظام اخلاقي ايده‎آل و مطلوب مورد توجه و اهتمام است، اين است كه افراد بشر به صفات پسنديده آراسته و از صفات ناپسند اخلاقي پيراسته گردند. رسيدن به اين مقصود در گرو دو چيز است: يكي عمل، و ديگري انگيزه و هدف.
آن‎چه مربوط به عمل است، انجام كارهاي پسنديده و اجتناب از كارهاي ناپسند، و تمرين و تداوم اين روش است؛ زيرا تمرين عملي و مداومت بر انجام خوبي‎ها و اجتناب‎ از بدي‎ها سبب مي‎شود كه فضيلت و خوبي در روح انسان ريشه‎‎دار، پايدار و ملكة او گردد.
نيز از آنجا كه انسان براساس انگيزه و هدف تصميم مي‎گيرد و كارهاي او از هدف و انگيزة او سرچشمه مي‎گيرد، هدف در اخلاق نقش بنيادي خواهد داشت. و در اين راستا سه نوع انگيزه و هدف قابل طرح است:

1. هدف و انگيزة دنيوي:
يعني به‎دست‎آوردن محبوبيت و اعتبار اجتماعي، كه خود راهي براي دست يافتن به منافع دنيوي است. نظام اخلاقي پيشنهاد شده، در مكاتب غيرالهي از اين قبيل است. بديهي است كه اين نظام اخلاقي، در تربيت روحي و معنوي انسان كامياب نيست؛ چرا كه سرانجام، او را به خودخواهي و نفع‎طلبي سوق مي‎دهد.

2. هدف و انگيزة اخروي:
يعني دست يافتن به پاداش‎هايي كه در قيامت به نيكوكاران عطا خواهد شد. اين نظام اخلاقي نسبت به نظام اخلاقي پيشين، كاملتر و آرماني‎تر است، ولي باز نفع‎طلبي و خودخواهي اما در شكل معنوي و پايدار آن، نه در شكل مادي و ناپايدار آن، به چشم مي‎خورد.

3. هدف و انگيزة الهي:
از آن جا كه عزت و قدرت واقعي جز نزد خداوند نيست، در انجام كارهاي خوب براي نيل به عزت، و در اجتناب از كارهاي بد، براي در امان ماندن از قدرت برتر، جز به خدا نبايد انديشيد. براساس اين اعتقاد، كمترين مجالي براي ريا، شهرت طلبي، خوف از غير خدا، اميد به غير خدا و ديگر رذايل اخلاقي، وجود نخواهد داشت.
از دو روش ياد شده، روش اخير از ويژگي‎هاي قرآن كريم است، و روش دوم در اديان آسماني و دعوت‎هاي پيامبران مطرح بوده است. و قرآن كريم نيز هر چند آن را مطرح كرده است، ليكن از آن جا كه قرآن در عين اين كه تصديق كنندة كتب آسماني پيشين است، مُهَيْمِن بر آن‎ها نيز هست،[14] نظام اخلاقي شرايع پيشين را تكميل كرده و عالي‎ترين روش را عرضه نموده است.
علت اين كه قرآن روش دوم را نسخ نكرده، بلكه روش سوم را در مرتبه بالاتر از آن مطرح كرده است، تفاوت انسان‎ها در درك معارف عالي توحيدي، و بهره‎گيري از آن‎ها است.[15]

اصول اجتماعي اسلام
اصولي كه قرآن كريم در زمينة روابط اجتماعي مطرح كرده است، در نوع خود كامل‎ترين اصول ممكن است. كافي است آيات قرآني دربارة نظام خانواده، حقوق مدني، مسايل اقتصادي، حقوق اجتماعي، نظام حكومتي، روابط سياسي و ديگر موضوعات مربوط به امور اجتماعي مورد مطالعه، كاوش وتحقيق قرار گيرد، و با پيشرفته‎ترين قوانين بشري در اين‎باره مقايسه شود، تا درستي اين مدعا نيز روشن گردد.

قوانين اجتماعي اسلام براساس عدالت و فضيلت استوار است. يعني روابط اجتماعي به گونه‎اي تعريف و تنظيم شده است، كه اصل عدالت و فضايل انساني رعايت شود. از طرف ديگر مصالح عمومي بر منافع فردي مقدم است. بر اين اساس، محبت و دوستي،‌ صلح و صفا، آرامش و امنيت از اهداف استراتژيك و حياتي اسلام در زندگي اجتماعي بشر است. و راه رسيدن به آن‎ها، رعايت عدالت و فضايل اخلاقي، و پشتوانة اجرايي آن‎ها نيز نظام حكومتي و نظارت و مراقبت عمومي (اصل امر به معروف و نهي از منكر) است.

شرح اين اصول و مباني با ذكر شواهد و نصوص قرآني و روايي از حوصلة اين بحث بيرون است. گفتگو در اين باره را با نقل كلامي از استاد مطهري پايان مي‎دهيم. ايشان مي‎فرمايند:
«برخي از علماي اسلامي گفته‎اند: «خاتم كسي است كه همة مراتب كمال را طي كرده است.»
در اين تعريف فلسفة خاتميت بيان شده است، و آن اين است كه ديگر مطلبي كه بيان آن به وحي و الهام نياز داشته باشد، باقي نمانده است، تا به آمدن پيامبر و شريعت ديگري نياز باشد. اين تعريف هم شامل معارف الهي مي‎شود، و هم شامل مقررات اخلاقي ـ چه فردي و چه اجتماعي ـ و هم شامل احكام عملي. توحيد و الهيات و معارف ربوبي مراتبي دارد، ‌و همة اين مراتب در قرآن بيان شده است.
شاخصهاي اخلاقي بشر، يعني رابطة انسان با خود و ديگران و كيفيت نظام دادن به غرايز وجوديش ـ كه نام آن اخلاق است ـ به صورت عالي‎ترين نظام اخلاقي بيان شده است.
اصول روابطي كه انسان بايد با اجتماع و ساير موجودات عالم داشته باشد، بيان شده است و ديگر چيزي كه وظيفة وحي باشد و از طريق وحي بايد به مردم ابلاغ شود، وجود ندارد.
سر اين كه اسلام يك دين زنده و جاودانه است، اين است كه تعاليم اسلام در هر مورد، تعاليمي است كه نمي‎تواند جانشيني داشته باشد؛ زيرا اسلام در تعاليم خود هرگز دنبال هدفهاي جزئي و موقت براي بشر نرفته است تا وابسته به زمان و مكان خاص باشد. اهداف و اصولي كه نظام توحيدي اسلام مطرح كرده است، به زمان و مكان خاصي اختصاص ندارد، و اساساً فراتر از زمان و مكان است. به عنوان مثال اين مطلب كه حقيقت قابل پرستش، منحصر به خداوند است، مخصوص زمان و مكان ويژه‎اي نيست، و به قوم و فرقة خاصي اختصاص ندارد، اين شعار توحيدي قرآن كه به نفي هرگونه دخالت غير خداوند در امر تدبير مخلوقات دلالت دارد و مي‎فرمايد:
«وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ».[16]
هميشه نو و زنده است، و هرگز كهنه و فرسوده نخواهد شد، در محدوده زمان و مكان خاصي نمي‎گنجد و تا قيام قيامت، در هر زمان و مكان و ميان هر قوم و قبيله‎اي، داراي مفهوم و مصداق خاص خود است.

تعليماتي نيز كه اسلام دربارة معاد و معادشناسي دارد، همين‎گونه است. شعار قرآن اين است كه: اي بشر! تو موجودي هستي كه حقيقت و هويت تو به گونه‎اي است كه به سوي خدا باز خواهي گشت، نه اعمال تو فاني خواهد شد و نه واقعيت و هستي تو.
«وَ أنَّ إِلَي رَبِّكَ الْمُنْتَهي».[17]
«إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ».[18]
اسلام، انسان‎ها را به تفكر در حقايق هستي دعوت مي‎كند. اين يكي از اصول اسلامي است كه هرگز كهنه نخواهد شد، و جايگزين ندارد.
اسلام، مردم را به علم و دانش دعوت مي‎كند، و انسان را از ظن و گمان و پندار بر حذر مي‎دارد، و آن را ريشة خرافات مي‎داند. و مي‎فرمايد:
«وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ».[19]
كار و تلاش، از ديدگاه اسلام، عبادت است، و بي‎كاري و تنبلي و سربار ديگران بودن، مذموم و نارواست. اين اصل به هيچ وجه قابل نسخ نيست.
اصل تعاون و اخوت، از ديگر اصول اجتماعي اسلام، و اصلي است هميشگي و نسخ ناپذير.
اصول ياد شده و ديگر اصول و قوانين اسلامي به گونه‎اي طراحي شده‎اند كه به فرهنگ، قوم، زمان و مكان ويژه‎اي اختصاص ندارند، بلكه كلي، عام و هميشگي‎اند.[20]
پی نوشت ها: