بخشی از مقاله
گياه کاسنی
مقدمه :
گياه کاسنی از جمله گياهان مفيدی است که تاريخ استفاده آن به دورانهای قبل از ميلاد مسيح می رسد و مصرف آن بين ملل مختلف متداول بوده است ، بطوری که اطباء آن دوران از جمله جالينوس ، پلين ، ديوسکوريد و عده ای ديگر برای کليه قسمتهای اين گياه بعنوان درمان و بهبودی بيماريها اهميـت زيادی قائل بوده اند و هنوز هم به دليل اعتقادی که بيشتر مردم به اين گياه دارند آن را برای مداوای بيماريهای مختلف مصرف می کنند که در اين باره نيز به ويژه در کتابهای قديمی و سنتی ايران از جمله مخزن الادويه ، قانون ابوعلی سينا و... توصيه هايي شده است . پس بر شهرت کاسنی افزوده شده است و امروزه علاوه بر جمع آوری گونه های وحشی آن ، بصورت اهلی نيز کشت می شود (۲) .
مشخصات سيستماتيک :
Class: DICOTYLEDONES
Sub . Cl: GAMOPETALIES
FAMI : COMPOSITAE / ASTERACEAE
GENUS : CICHORIUM
SP : INTYBUS (5)
Wild chicory , suceory نام انگليسی :
Chieoree amere , chicoree , chicoree sauvage نام فرانسه :
Zichorien weg warte , wild cichorie , cichorien warzel نام آلمانی :
c. amara , Radicchio – baono , cicorea salvatica , cicoria نام ايتاليايی :
نام عربی : شِکوَريه ، سِرِش ، شاعَر گل (۱۱)
نام فارسی : کاسنی تلخ ، کاسنی ( ۴)
مترادف :
Cichorium caeruleum Gilib , C . commune Pall. (5)
مشخصات گياهشناسی :
کاسنی گياهی علفی خودروی يکساله ، دو يا چند ساله است ( ۴ ). دارای ساقه ای است که در حالت وحشی ، ارتفاعش به ۵/۰تا ۵/۱ متر می رسد ولی اگر پرورش يابد از دو متر نيز تجاوز می نمايد .
از اختصاصات آن اين است که ريشه ای قوی به قطر انگشت به درازی ۵/۰تا ۱ متر و به رنگ قهوه ای دارد ولی اگر قطع گردد ، رنگ مايل به سفيد نمايان می سازد . در داخل ريشه آن ، شيرابه ای شيری رنگ جريان دارد (۵ ) .
۱.۲ ساقه
ساقه آن باريک ، استوانه ای و دارای انشعابات کم و منحصرا در قسمت انتهايی ساقه ، شاخه هايی با حالت فاصله دار از محور اصلی در گياه مشاهده می شود .
۱.٣ برگ
برگهايی متناوب و پوشيده از تارهای فراوان در اطراف رگبرگ ميانی دارد . شکل ظاهری برگهای قاعده ساقه آن با بقيه فرق دارد ، مانند آنکه در قاعده ساقه ، برگها عموماُ دراز ، منقسم به قطعات عميق دندانه دار و منتهی به يک قسمت انتهايی مثلث شکل است و هرقدر به رأس ساقه نزديک گرديم ، برگها کوچکتر می شوند و کناره تقريباُ ساده و وضع ساقه آغوش پيدا می کنند و برگهای پايينی ساقه بريده ، بريده و برگهای بالايی آن ساده است ( ۹) .
۱.۴ گل
گلهای مجتمع آبی ، ندرتاُ صورتی يا متمايل به سفيد است ( ۸) . به شکل گل آذين کاپيتول ، مرکب از گلهای زبانه ای است (۵ ) . کپه گل فاقد دمگل ، دوتايی يا سه تايی است و براکته ها و قطعات گريبان هم کرکدار و غده ای می باشند (٨ ) . گلها به تعداد زياد و به شکل فاصله دار در طول محور ساقه و انشعابات آن شکفته می شوند (۵) . در هر کاپيتول کاسنی ۱٨تا ۲۰گل زبانه ای منتهی به۵ دندانه ديده می شود که در انولوکری سبز رنگ و مرکب از ۲ رديف براکته واقع اند (۵) . گلها از بغل برگها می رويند و قطر تاج تقريباُ ۱۵تا ۴۵ سانتيمتر است .
۵.۱. ميوه
ميوه فندقه چهار وجهی ، خاکستری ، نسبتاُ مسطح و منتهی به مجموعه ای از فلسهای بسيار کوچک است ( ۵) . فندقه ، ٨ بار طويل تر از کرکهای جقه ای هستند ( ۸) .
از مشخصات آن اين است که گلهايش در مقابل تابش نور خورشيد ، حالت شکفته و باز شده بخود می گيرند (۱۰) . در حالی که هنگام غروب آفتاب يا موقع شب ، يا در هوای مه آلود و يا بارانی ، گلهای واقع بر روی کاپيتول ، بهم نزديک می گردنند و آنرا بصورت تا شکفته جلوه می دهند ( ۵) .
۲. پراکنش جغرافيايی :
کاسنی در زمينهای نسبتاُ مرطوب کناره جاده ها ، اماکن باير و دامنه های کم ارتفاع می رويد (۱۳) .
۲-۱پراکنش در جهان :
در دامنه های کم ارتفاع غالب نواحی اروپا تا سوئد ، مناطق غربی و مرکزی آسيا و شمال آفريقا به حالت خودرو و در آمريکای شمالی به حالت نيمه وحشی می رويد (٧ ) .
۲-۲پراکنش در ايران :
کاسنی دارای پراکنش وسيعی است و تقريبا در اغلب مناطق ايران می رويد چنانکه در دامنه های کم ارتفاع البرز ، راه قزوين به رشت ، اطراف رودبار ، تهران – کرج ، اطراف تهران ، آذربايجان ، گيلان ، فارس ، بلوچستان ، آبادان و مناطق کوهستانی خراسان می رويد (۱۱) .
٣. اکولوژی
کاسنی در انواع اقليمها بخصوص در مناطق معتدله می رويد ، معمولا در اراضی و باير در قسمتهای سايه مرطوب و کم نور رشد می کند . کاسنی به خاکهای غنی ، خوب زهکش شده ، خنثی تا قليايی ( با پی اچ متوسط ) و نور خورشيد نياز دارد (۸ ) .
۴. نحوه تکثير :
کاسنی بوسيله ی بذر در بهار يا پاييز تکثير می شود ( ۳ ) .
۵. کاشت ، داشت ، برداشت :
۵-۱کاشت :
برای پرورش کاسنی ، دانه گياه را در اوايل ارديبهشت می کارند (۷ ) . معمولاُ بذر را قبل از کاشت چند ساعت در آب خيس می کنند و پس از بيرون آوردن و باد دادن می کارند . فاصله بوته ها ا زهر طرف ۲۵ سانتيمتر گرفته می شود . تراکم ۱۲-٨ بوته در هر متر مربع با فواصل رديفهای کاشت ۵۰-۶۰ مناسب است و برای کاشت هر هکتار ۵کيلوگرم بذر لازم است . بذرها بعد از ۲-۱ هفته جوانه می زنند (۱۳) .
5-2- داشت :
وقتی ارتفاع گياه به ۱۰ الی ۱۵رسيد مزرعه کج بيل اول زده می شود و هفته بعد از آن ، کج بيل دوم زده می شود و تا وقتی ارتفاع گياه به چند سانتيمتر برسد بايستي علفهای هرز را از خاک خارج کرد ( نقدی بادی ) .
٣-۵- برداشت :
از برگ آن در تير و مرداد می توان استفاده کرد و ريشه آن را در مهر و آبان می توان برداشت نمود برای توليد دانه پس از بيرون آوردن ريشه های آن تعدادی از ريشه که رشد کافی نموده و قوی سالم باشند برای توليد انتخاب و بی درنگ مجدداُ در زمينی که قبلا تهيه و آماده و کود دهی شده می کارند . اين پايه ها در بهار رشد نموده و در پاييز سال بعد به دانه می نشيند و می توان محصول دانه ی آن را برداشت نمود . کاسنی در زمينهای باير و کنار جاده های می رويد و اگر آن را بطور پرورشی و با مراقبت کاشته C. intybus وحشی ريشه ی آن خيلی ضخيم و کلفت می شود که آنرا کاسنی قهوه ای می نامند (۱۳) . لازم به تذکر است که برگ کاسنی را بايد به موقع از ساقه جدا کرد که گياه کاملاُ رسيده باشد . زيرا در غير اين صورت به نمو ريشه زيان می رساند (۳ ) . در موقع خارج کردن ريشه کاسنی از زمين بايد به اين نکته توجه شود که ريشه ها در آخر سال اول ، از زمين خارج گردد . زيرا در غير اين صورت اگر ديرتر بدست آيد ، حالت گوشتدار بودن آن از دست می رود و سخت و چوبی و غير قابل استفاده می شود .
برداشت اين گياه مانند يونجه با داس صورت می گيرد . اين گياه را سه بار در سال می توان برداشت نمود . برداشت اول اگر کشت در اسفند ماه صورت گرفته باشد در اوايل تابستان ، چين دوم در اواسط تابستان و چين سوم در اواخر مهر ماه صورت می گيرد .
عملکرد در هکتار :
ريشه در سال دوم ۱۰تن در هکتار و اندام های هوايي ۱۲ تن در هکتار در هر سال .
۶. اندام مورد استفاده
ريشه ، برگ ، دانه ، گل و تقريبا تمامی اعضای کاسنی مورد استفاده قرار می گيرد (۶) .
۷. ترکيبات شيميايي:
۷-۱- برگ کاسنی
شيکورين ( تلخ ) ، سولفاتها و فسفاتهای سديم ، منيزيم ، پتاسيم ، نيـترات پتاسيم
۷-2- ريشه کاسنی
۱۵% -۱۱ % اينولين ، قندهای مختلف از قبيل گلوکز ، لولز و ساکاروز ۱۵%-۲۲% ، شيکورئين ، پکتين ، لوولين ، يک ماده رزينی و لعاب ، تانن ، اسانس
۷-٣- ترکيبات جوشانده کاسنی
۵۶گرم برگ کاسنی به صورت جوشانده ۱۰کيلو کالری ارزش انرژی زايی دارد . در تجزيه شيميايی ۵۶گرم جوشانده برگ کاسنی علاوه بر آب مواد زير بدست آمده است :
( ۳) .B 2 – B1- A پروتئين يک گرم ، چربی کم ، قند ۲ گرم ، کلسيم ۴۵ گرم ، ويتامين
کاسنی دارای سزکوئی ترپن لاکتون های تلخ مزه به نام لاکتوکسين و لاکتوکوپيکرين و شيکورئين ( گلوکزيد کومارينی ) . مالتون ( پيرون ساده ) و تاداگزاسترين ( تری ترپن) می باشد ( ۱ ) .
مقدار و طرز استعمال :
۸-۱- گل کاسنی :
طريقه مصرف از گل کاسنی اين است که به نسبت ۲۰تا ٣۰گرم گل کاسنی را در يک ليتر آب دم کرده مقداری از آن را به بيمار می خورانند (۳ ) .
۸-۲- برگ کاسنی :
۸-۲-۱- له کرده برگ تازه کاسنی برای درمان خارشها و تحريکات پوستی استفاده می شود .
۸-۲-۲- ۱۵-۱۰گرم برگ با يک ليتر آب جوش دم کرده و صاف نماييد و برای تقويت معده و ناراحتی های کبد يک فنجان قبل از غذا مصرف شود (۶) .
۸-٣- تخم ( دانه ) کاسنی :
در افعال مشابه برگ کاسنی است ولی طبيعتی گرم دارد و مقدار مصرف از گرد تخم کاسنی ٣ تا ۱۲گرم و از جوشانده تخم کاسنی ۱۵-۴۵ گرم است .
۸-۴- عرق کاسنی :
عرق کاسنی اثرش از آب ( شيره ) کاسنی کمتر و ضعيفتر است ، اثرش از خود کاسنی کمتر ولی آسانتر است و به مقدار يک ليوان با کمی قند مصرف مي شود .
