بخشی از مقاله
مقدمه
سويا گياهي است ازخانواده Papilionaceae ، يكساله و خودگشن كه مقام نخست درتأمين روغن گياهي درجهان را دارا است .اين گياه بومي آسيا بخصوص منطقه منچوري، چين وژاپن است كه درحدود 1100 سال قبل ازميلاد اهلي شده وبوسيله اصلاح طبيعي ومصنوعي به شكل امروزي
درآمده است. حدوداً در سال 1320 به ايران وارد شد ودرگيلان يك رقم سويا با نام پشم باقلا يا خرس باقلا يا كرد باقلا كشت آن معمول بوده وازسال 1346 بوسيله شركت سهامي خاص توسعه كشت دانه هاي روغني رواج پيدا كرد وامروزه به‌صورت يك زراعت شناخته شده دركشور رايج است .
آمار متوسط توليد و سطح زير كشت (سال زراعي 80-1379)
جهان
ايران
استان گلستان
سطح زير كشت (هكتار)
76368403
90000
40000
عملكرد (كيلوگرم در هكتار)
2250
1556
1500
خصوصيات گياهشناسي سويا وتوليد ان:
سويا گياهي است يك ساله از خانواده papilionaceae خزنده تا ارتفاع 2 متررشد مي كند . داراي برگهاي 3 برگچه اي ، گلهاي ارغواني يا سفيد ونيام هاي حاوي چهار بذر لوبيايي شكل . گلهاي كوچك سويا معمولا خودگشن هستند ولي اندكي دگر گشني نيز به طور طبيعي رخ ميدهد در صددگر گشني كمتر از 5% است.سويا خاص مناطق گرم بوده ودر مناطق معتدل نيز عملكرد خوبي دارد.
زراعت سويادر ايالات متحده امريكا در سال 1340 به صورت زراعت عمده درامد. ارقام سويا كه در اين ايالات كشت مي شدند از ارقام وارداتي كه در شرق جمع اوري شده بودند.
برزيل دومين توليد كننده روغن سويا در جهان وسومين صادر كننده ان است واروپا صادر كننده عمده سويا در جهان است كه در سال 1987 – 1988 تقريبا 37% صادرات سويا را به خود اختصاص داد.
تركيبات شيميايي سويا:
دانه سويا داراي 9 آمينو اسيد ضروري و يك پروتئين كامل كومستول – ويتامين – ليپيدوعناصر معدني است. كومستول در داخل بدن مشابه ااسترون مي باشدكه اين تركيبات در لپه ها قرار دارند.پروتئين سويا در مكانهاي مخصوصي در دانه سويا بنام مخازن پروتئين يا دانه الويرون ذخيره ميشوند. ليپيدهاي سويا شامل تري گليسريدها وفسفوليپيدهاست ،كه بصورت فشرده بين دانه هاي الويرون پراكنده اند.ليپيدها مهمترين ماده متشكله سويا از نظر اقتصادي به شمار مي ايند.در سويا هيچ نوع كلسترول مضر وچربي وجود نداردوجزوتركيبات اشباع نشده است
ميزان بذرلازم:
ميزان بذرلازم درسويا 50 كيلوگرم درهكتاربا فاصله كشت 50
سانتي متربراي تراكم 150 تا200 هزاربوته درهكتار
خواص دارويي سويا:
اين گياه به تحريك گردش خون ورفع مسموميت عمومي كمك ميكندوهمچنين باعث تقويت سيستم ايمني وكاهش خطرابتلا به بيماري قلبي مي شود.به نظرمي رسددرطب چيني جوانه هاي سبزشده سويا به برطرف كردن گرماي تابستانه وكاهش تب كمك مي كند
تهيه بستر:
نوع خاك عامل مهم درتهيه بستراستونوع ماشين الات نيزتا حدي تعيين كننده است.در گذشته يك بسترخوب عبارت بودازنرمي سطح وزيرخاك كه ماشين الات قادرشوندبذررادرعمق مناسب كشت كنندوتماس بين بذروخاك كه امرضروري براي تندش است برقرارشود.مزرعه سويا را درپاييزبا گاواهن نوكدار شخم ودربهارديسك ودندانه زده وكشت مي شود
آماده‌سازي زمين:
سويا مي‌تواند از عمليات كامل زراعي، تا بدون عمليات زراعي، قابل تغيير باشد، در عمليات كامل زراعي، ابتدا زمين شخم خورده و پس از چند بار ديسك عمود بر هم، خاك كاملا نرم شده و بستر كشت آماده ميشود.
همچنين با شخم زدن، تهويه خاك بخوبي صورت مي‌گيرد و رشد ريشه‌ها آسان ميشود اما اين روش داراي معايبي از قبيل هزينه زياد، تخليه رطوبتي و تاخير در كشت است. در كشت تابستانه كه تسريع در آماده‌سازي زمين مهم است، حتي ميتوان پس از برداشت محصول قبلي و خارج كردن بقاياي حاصل از آن، بدون هيچ عمليات زراعي اقدام به كشت كردد
كاشت :
خاكي كه سويا در آن كشت ميشود بايد داراي بافت متوسط و زهكشي مناسب باشد. سويا به شوري خاك حساس بوده و به منظور فعاليت مطلوب باكتري‌هاي تثبيت كننده ازت اسيدتيه خاك بايد بين 8/6-6 باشد. زمين مورد كشت سويا معمولا توسط ديسك آماده ميشود و كلوخه ها بايد كاملاً خرد گردند.
- بهترين شرايط براي كاشت سويا از نظررطوبت، هيرم كاري مي‌باشد و درصورتي‌كه رطوبت خاك جهت كاشت سويا مناسب نباشد سويا از جوانه‌زني و سبز يكنواختي برخوردار نخواهد بود و اين مسئله سبب بوجود آمدن مشكلات بعدي خواهد شد.
- كاشت سويا با رديفكار‌هاي مخصوص سويا و يا رديفكار‌هاي پنوماتيك انجام ميشود. سويا معمولادرمناطق با اب وهواي گرم كشت مي شودوخاكهاي شني براي اين گياه مناسب نيستندودرخاكهاي غني ازمواد الي وخاكي كه مواد غذايي كافي ذخيره دارند بذرخوب توليد مي كنندوخاكهايي با بافت متوسط وكاملا زهكشي شده براي اين گياه مناسبند گرچه زراعت سويا دربرخي مزارع بطورمداوم صورت مي گيرد ولي اين عمل پيشنهاد نمي شود زيراكه باعث تثبيت برخي بيماري ها وافات وعلف هاي هرزشده وباعث فشردگي خاك مي شود.
- بذور سويا قبل از كاشت بايد با باكتري مخصوص Rhizobium japonicum تلقيح و بلافاصله بعد از آغشته شدن به باكتري كاشته شود.
- در رابطه با تاريخ كاشت مناسب سويا لازم به ذكر است، به طور كلي سويا گياهي حساس به طول روز مي‌باشد و با كوتاهتر شدن روز‌‌ها سريعتر به گل رفته و رشد زايشي را زودتر شروع مي‌كند. براي اين‌كه گياه سويا از يك پتانسيل زايشي مطلوبي برخوردار باشد بايد داراي يك دوره رويشي كافي باشد كه معمولاً بر اساس منابع در حدود 45 روز مي‌باشد، بنا براين تاريخ كاشت
ارقام سويا بايد طوري انتخاب شود كه در اثر كاهش دوره هاي رشد و نمو، گياه كمتر خسارت ببيند. به همين جهت براي كشت‌هاي زود ( بهاره ) بهتر است از ارقام دير رس مثل گرگان سه استفاده نمود و در كشت‌هاي دوم و تأخيري، ارقام متوسط رس مثل سحرو زود رس مثل ويليامز مناسبتر مي‌باشند. همچنين به علت شرايط خاص آخر فصل ( سرد شدن هوا و شروع بارندگي‌هاي پائيزه ) ارقام متوسط‌رس و زود رس به علت اين‌كه سريعتر مراحل رشدي را تكميل مي‌كنند در حقيقت از
شرايط نامناسب آخر فصل ميگريزند. در رابطه با انتخاب رقم، از آنجائي‌كه ارقام سويا داراي تيپ‌هاي رشدي مختلفي هستند لذا مسئله تيپ رشد سويا نيز اهميت زيادي دارد، به طوري‌كه در كشت‌هاي تأخيري كه معمولاً احتمال برخورد با تنش‌هاي محيطي از جمله تنش گرمايي و رطوبتي
بيشتر مي‌باشد، بهتر است از رقم‌هاي داراي تيپ رشد نامحدود و نيمه محدود( مشابه ويليامز و سحر ) استفاده نمود، چون ارقام فوق، اين توانايي را دارند كه در صورت بروز تنش هاي احتمالي خسارت حاصله را جبران كنند ولي در ارقام رشد محدود مثل گرگان سه توانايي جبران خسارت كمتر مي‌باشد در نتيجه عملكردنهائي كاهش چشمگيري خواهد داشت.
داشت:
سويا به علت همزيستي با باكتري هاي تثبيت كننده ازت، نياز ي به كود ازته نخواهد داشت و در صورتي‌كه شرايط براي تثبيت فراهم باشد ازت مورد نياز خود را تامين مي‌كنند .البته قبل ازكاشت بايد كود فسفره و كود پتاسه به خاك اضافه شودكه تعيين مقدار دقيق آن براساس آزمون خاك صورت مي‌گيرد و حداكثر200 كيلوگرم درهكتاركود فسفره و150 كيلو گرم در هكتاركود پتاسه مورد نيازمي باشد .
برداشت:
ارقام مختلف سويا براساس گروه رسيدگي آن‌‌ها معمولاً از اوائل مهر تا اواخر آبان آماده برداشت ميشوند .رطوبت مناسب سويا جهت برداشت در حدود 13 درصد است .رطوبت بيشتر بذر هنگام برداشت سبب وارد آمدن خسارت و مشكلات نگهداري خواهد شد و رطوبت كمتر از 13درصد نيز
سبب شكافتن غلاف و ريزش بذور به زمين و همچنين شكستن دانه ها خواهدشد .ريزش كامل برگ‌‌ها در زمان رسيدن گياه نشان ميدهد كه محصول در مدت يك هفته آماده برداشت مي‌باشد .ارقامي نيز وجود دارند كه هنگام برداشت برگهاي آن‌‌ها نمي‌ريزد .
كاهش ميزان برداشت دراثرتاخيردربرداشت ويا كاهش زياد رطوبت دانه افزايش مي يابد.برداشت سويا درهنگام شب ويا درزمان وجود شبنم بربوته معمول است
برداشت سويا مي‌تواند به دو صورت مستقيم و يا غير مستقيم صورت گيرد .در برداشت مستقيم افت محصول بستگي به تسطيح زمين، رقم و ارتفاع اولين گره داراي غلاف، خواهد داشت
و در صورتي‌كه اين ارتفاع بالا باشد ميتوان مستقيماً با كمباين محصول را برداشت نمود و افت محصول بسيار كم خواهد بود .ولي در صورت كم بودن ارتفاع اولين غلاف‌بندي و ناهمواربودن زمين براي كاهش افت محصول حاصل از برداشت بهتر است كه ابتدا بوته ها توسط دست درو و سپس توسط كمباين كوبيده شود
تراكم بوته و ميزان بذر مناسب سويا:
بستگي به نوع رقم و تاريخ كاشت آن دارد و معمولاً ارقام تك شاخه با تراكم بيشتري كاشته ميشوند .در كشت‌هاي دوم و ديرتر نيز بهتر است فواصل خطوط كمتر شود تا ضمن جلوگيري از تبخير از سطح خاك با پوشاندن سريع، از رشد علف‌‌هاي هرز نيز جلوگيري بعمل آيد .بر اين اساس معمولاً فواصل خطوط مناسب در كشت‌هاي بهاره 60-45 سانتيمتر و دركشت‌هاي تابستانه و دير 45-25 سانتيمتر مي‌باشد .ميزان بذر مورد نياز براساس وزن هزار دانه و تيپ شاخه‌بندي ارقام 75-60 كيلو گرم در هكتار در نظر گرفته ميشود .
زيستگاه سويا:
سويا بومي اسياي جنوب غربي وشمال شرقي چين است
موارد مصرف سويا:
سويا منبع اصلي پروتئين وروغن است كه روغن سويا به صورت هاي مختلف بخصوص مارگارين وروغن جامد تبديل مي شودو براي خوراك انسان مصرف مي شود.بيش از90% كنجاله سويا پس از روغن كشي درتغذيه مرغ ودام به عنوان منبع پروتئين مصرف مي گردد.ليستين كه يك فسفاتيد است توسط حلال ازروغن خام سويا استخراج شده ودرتوليد مواد تثبيت كننده ومرطوب كننده مصرف مي شود.تركيب روغن سويا با ايندريدماليك به عنوان پوشش استفاده مي شودوماليك سبب بهبود خاصيت جامد شوندگي وخشك شوندگي رزين مي شود.خاصيت جذب اب وچربي احتمالا مهمترين خاصيت پروتئين سويا است
تركيبات غذايي :
150 كالري، 14 گرم پروتئين، 8 گرم چربي، 9 گرم كربوهيدرات، 2 ميلي گرم سديم و 5 گرم فيبر.
نياز آبي و دور آبياري سويا:
نياز آبي و دور آبياري سويا به طور كلي بستگي به رقم و شرايط آب و هوايي منطقه مورد كشت دارد .اما در سه مرحله گلدهي، غلاف دهي و پرشدن دانه، آبياري سويا اهميت و حساسيت بيشتري داشته و در صورت بروز تنش، خسارت شديدي به عملكرد وارد خواهد شد .ريشه سويا تا
عمق 150 سانيتمتري خاك رشدكرده ودرمناطقي كه سفره آب بالا است (كردكوي ) ميتوان آن را بدون آبياري كشت نمود .
اثرعوامل محيطي برسويا:
الف- نور:نورشديدا برمورفولوژي گياه سويا با ايجاد تغيرات درزمان گلدهي ورسيدن اثر مي گذاردكه درنتيجه تفاوتهايي در قد بوته،ارتفاع،سطح برگ ورس و... بوجود مي ايد
ب-حرارت:كه اثرحرارت برروي رشد ونمو،برتثبيت ازت،برروند
فيزيولوژي وبركيفيت خواهد بود
پ- اب:بذرسويا جهت تنيدن بايد 50% وزن خود اب جذب كندوتوانايي سويا در شكستن سله وخروج ازخاك درصورت وجود اب بهبود خواهد يافت وميزان اب مصرفي سويا با تغييروضعييت اب وهوا ،مديريت وطول فصل زراعت متغير خواهد يافت.
ت-باد:ميزان حرارتي كه سويا از دست مي دهد ويا به دست مي اورد را افزايش مي دهد.ميزان تبادل حرارتي بستگي به سرعت باد دارد.
بيماري هاي سويا:
كه مي توان به صورت الودگي زا ويا غير الودگي زا طبقه بندي كردكه بيماري هاي الودگي زا كه توسط قارچ ها،باكتري ها، ويروس ونماتد ها ايجاد مي شودكه شامل :
1-بيماري هاي باكتريايي: سوختگي باكتريايي ، تاول باكتريايي، اتشك، سرطان طوقه
2-بيماري شبه مايكوپلاسمايي: شامل ماشيسمو،جاروي جادوگر،...
3-بيماري هاي قارچي:شامل پوسيدگي زغالي،داغ زدگي،انتراكنوز،..
4-بيماري هاي ويروسي:شامل موزاييك زرد لوبيا،ويروس موزاييك توتون، ويروس چروكيدگي سويا
بيماريهاي غير الودگي زا كه توسط شرايط مختلف تغذيه ومحيطي نامساعد ايجاد مي شود كه شامل سله بستن ، سرما زدگي ، تگرگ ،تنش اب...است.
روشهاي محافظت از بيماريهاي سويا:
روشهاي محافظت سويا شامل استفاده از افات كشها وعمليات زراعي است.
كه خود افت كشها مي تواند شامل:
1) قارچ كشها:الف- كه براي تيماربذر بكار ميروند.كه ميتوان به كاپتان،تيرام، تركيبات مسي،و...اشاره نمود.
ب-قارچ كش برگي: كه هر دو قارچ كش سيستميك وپوشش دهنده را شامل ميشود ولي قارچ كش سيستميك از جمله بنوميل ، تيوفنا، بهتر از قارچ كش پوشش دهنده مانند مانكوزب،كلروتا لونيل است.
2) نماتدكشها: كه شامل نماتد كش دانه اي مانند كاربوفوران واتو پروپ ونماتد كش تدخيني مانند D-D يا مخلوطي از D-D وكلروپيكرين مي باشد
3) حشره كشها
كنترل زراعي: عمليات زراعي از جمله PH مناسب خاك، كنترل علف هرز، خود اري از تراكم بيش از حد بوفه، انتخاب علف كش براي كنترل علف هرز است براي مثال كلرا مبن شدت پوسيدگي تيلاويوپسيس ريشه را افزايش ميدهد وعلف كش الا كلر تاثير نماتد كش رادركنترل نمات
دكيستي سويا كاهش ميدهد.
تناوب زراعي: سويا مي تواند با اعضاي خانواده گندميان از جمله ذرت Zea mays،ذرت خ
وشه اي Hordeum vulgar ، چاودار Secale cereale است.
خشك كردن وانبار كردن سويا:
بذور برداشت شده بايد قبل ازانباركردن خشك شوند.سويارامي توان دررطوبت 11% به مدت طولاني انباركردومدت زمان انبارداري سويا بدون ازدست دادن قوه ناميه ازفرمول زيربه دست مي اي
X10z + y ( زمان نگهداري بر حسب ماه) = شاخص سن
كه حرفx برابر144/0 وy برابربا 0645/0 حرارت انبار بر حسب سانتي گراد است . دانه با كاهش رطوبت دستگاه خشك كن سريع خشك شده ودرصد ترك خوردگي زياد مي شود انبار مجهز به كف مشبك مناسب ولي سيستم منفذ دار نيز مناسب است .سوياي خشك شده در خشك كن ويا توسط جريان هوا بعد از انتقال به انبار بايد خنك شود كه اين عمل با ايجاد سيستم تهويه در انبار انجام مي شود.
پوسيدگي زغالي
منابع:
********
1) دايره المعارف گياهان دارويي ترجمه عباس زرع زاده (2زراعت سويا ترجمه دكتر ناصر لطيفي
3)بيماريهاي سويا ترجمه اباذر رجبي
4)www.databes . Irandoc .ac .ir 5)گياهان دارويي دكتر علي زرگري
