دانلود مقاله راهکار های رشد هوشمند در ارتقا کیفیت زندگی در مسیر توسعه پایدار

بخشی از مقاله

چکیده

رشد روز افزون جمعیت و به تبع آن سرعت بالای توسعه های شهری در قرن اخیر سبب شد تا با نگاهی ماشین گونه به انسان، رفاه اجتماعی او نادیده گرفته شود. متعاقب این امر و مشکلات زیست محیطی ایجاد شده، مفهوم توسعه پایدار به میان آمد که هدف آن تامین نیاز های نسل امروز و رضایت مندی آن ها با افزایش کیفیت زندگی در کنار توجه به شرایط زندگی نسل آینده بود. بر این اساس توسعه پایدار و مقوله کیفیت زندگی به هم پیوسته و مرتبط دیده شدند. رشد هوشمند نیز که در دهه 90 در پاسخ به رشد بدون برنامه ریزی و افقی شهر ها و پیامد های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی متعاقب آن پدید آمد ریشه در توسعه پایدار دارد. از این رو پژوهش حاضر سعی دارد تا با بررسی موضوع کیفیت زندگی و توسعه پایدار نقش رشد هوشمند شهری را در ارائه راهکار هایی برای ارتقا کیفیت زندگی ساکنان شهر مشخص نموده و به بیان آن راهکار ها بپردازد. در این پژوهش از روش تحقیق توصیفی تحلیلی در بستری از مطالعات کتابخانه ای بهره گرفته شده است. نتایج حاصل از این پژوهش حاکی از آن است که کیفیت زندگی موضوعی است چند بعدی که نمی توان برای آن به طور قطع و یقین شاخص هایی را بیان کرد اما می توان با ارائه و بررسی تعاریف و رویکرد های مختلف به آن برای ارتقا کیفیت زندگی در پروژه های شهری مسیر هایی را به صورت پیشنهادی توصیه نمود.

واژه های کلیدی: رشد هوشمند، توسعه، کیفیت زندگی، توسعه پایدار

* نویسنده مسئول

-1 مقدمه

افزایش شهر نشینی مشکلات بسیاری را با خود به همراه داشته است. مقوله کیفیت زندگی که به تازگی در ادبیات توسعه پایدار شهر ها مطرح می شود، همواره مسئولین شهری و برنامه ریزان و طراحان شهری را بر آن داشته تا توسعه های شهری را با مبنا قرار دارد ارتقا کیفیت زندگی شهروندان مورد بررسی و اجرا قرار دهند.

شهر ها وقتی از پویایی و توسعه بیش تری برخوردار می شوند که توسعه هوشمندانه شهر، پایداری و رفاه زندگی بشر را در جهات گوناگون مورد توجه قرار دهد (سلمانی و احمدی،(1:1389 کیفیت زندگی در ارتباط با یکسری از متغیر های جامعه شناختی بر توسعه پایدار جوامع اثر گذار است. هم چنین این مفهوم مرتبط با نیاز های بشری است. بنابراین اگر چه مفهوم کیفیت زندگی چند بعدی است اما باید به عنوان یک کل در نظر گرفته شود. حاکمیت و افراد هر جامعه ای برای برآوردن نیاز های کلی خود و بهینه سازی این نیاز ها باید سعی کنند، تا اقدامات و تدابیری را پایه گذاری نمایند تا بتوانند گام موثری در عرصه توسعه پایدار زندگی بالاخص در بعد اجتماعی آن، بردارند Royuela,2005:27) به نقل از شربتیان و احمدی،.(2:1393

رشد هوشمند شهری از رویکرد های متاخری در برنامه ریزی شهری است که در نتیجه توسعه های افقی ها شهر ها به وجود آمده و سعی دارد تا توسعه های شهری را در جهت ارتقا کیفیت زندگی انسان به پیش برد.

-2 توسعه پایدار

در سال 1987 با انتشار گزارش کمیسیون جهانی توسعه و محیط زیست سازمان ملل به نام "آینده مشترک ما"، مفهوم واقعی دستیابی به پایداری به جریان اصلی تفکر اقتصادی و زیست محیطی تبدیل شد. این نوشتار که به "گزارش کمیسیون برانتلند" مشهور است، به نام ریاست کمیسیون، نخست وزیر نروژ، "گروهارلم برانتلند"2، نام گذاری شده است. این نخستین تلاش عمده و مشترک بین المللی برای طرح و معرفی مفهوم توسعه پایدار در جریانات اصلی تفکر سیاسی بود. هم چنین نخستین تعریف وسیع کاربردی برای توسعه پایدار که به صورت متداول در جهان به مکار می رود را ارائه کرد: "توسعه ای که بدون لطمه زدن به توانایی های نسل آینده در مواجهه با نیاز هایشان، نیاز های کنونی را برآورده کند" (بهزاد فر،.(17:1392 و این همان موضوعی است که اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به آن تاکید می کند؛ در این اصل آمده است که "در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی میشود. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است".

توافق رو به رشدی وجود دارد، مبنی بر این که پایداری هدفی است که ارزش تلاش دارد. این توافق با در نظر گرفتن برخی از عناصر اصلی که یک جامعه را پایدار می سازد، در حال ظهور است. اکثر کارشناسان بر این باورند که جامعه پایدار از توازن عدالت اجتماعی، یکپارچگی اکولوژیکی و رونق اقتصادی حاصل می گردد (بهزادفر،.(12:1392

2 Gro Harlem Brundtland

-3 کیفیت زندگی و توسعه پایدار

کیفیت زندگی در واقع به معنای قابلیت زندگی در یک مکان مطرح می شود .به عبارتی دریک جامعه شهری، کیفیت زندگی برگرفته از تجربه مشترک ساکنان شهر از محیط شهر ( ثلاًم کیفیت هوا، ترافیک، فرصت های تفریحی، شغل و غیره) و سطح توانایی شهر در پاسخگویی به اهداف مورد نظر ساکنین شهر می باشد.به عبارت دیگر کیفیت زندگی ریشه در کفایت اقتصادی، سیاسی و الزامات اجتماعی یک شهر دارد Myers,1987: 108) به نقل از شربتیان و احمدی،.(5:1393

توسعه پایدار در جوامع مدرن دیگر تنها به سادگی یک هدف نیست بلکه در رابطه نزدیکی برای تضمین سطح معینی از کیفیت زندگی در نظر گرفته می شود . در دهه 50 کیفیت زندگی از لحاظ تعیین کمی رفاه اقتصادی جامعه و از طریق ادراک جامعه شناختی از درجه خوشبختی افراد، سخن گفته می شد. امروزه مفهوم کیفیت زندگی با پایداری در ارتباط است و بالعکس .(Enachescu , et al,2012:93)

از این رو کیفیت زندگی یکی از رویکرد های نوین در زمینه اطلاح و تکامل مفهوم توسعه است که در پرتو نفوذ این مفهوم، رویکردی جدید در عرصه برنامه ریزی شهری شکل گرفته است که معتقد است، برنامه ریزی شهری علاوه بر توجه به اهداف کالبدی و کارکردی، می باید به نیاز های کیفی و روانی مردم در محیط زندگی شهری مانند هویت اجتماعی، امنیت و رفاه اجتماعی، اشتغال پایدار، آسایش روانی، احساس زیبایی، همبستگی و تعلق اجتماعی و غیره، نیز پاسخ گوید (مهدی زاده،295:1382 به نقل از سلمانی و احمدی،(4:1389 به همین سبب پایداری شهری که با پیش فرض هایی چون عدالت اجتماعی، مشارکت شهروندی و همبستگی اجتماعی، افزایش کارآمدی نهاد های اجتماعی و خانوادگی، گسترش آداب فرهنگ شهروندی و کارآمد سازی سیاست ها و برنامه های سیاست گذاری در حوزه کلان شهری و بهینه سازی مناسبات مدنی قوام می یابد، آرمانی برای کیفیت پویایی زندگی شهری و سبک جدید زیستن است (مقتدایی،.(1391

کیفیت زندگی فرد معمولا از عوامل و شرایط خارجی (محیط طبیعی، محیط ساخته شده، خدمات و تسهیلات) تاثیر می پذیرد و این خود، کیفیت زندگی را به مسئله پایداری مرتبط می کند. در ادبیات پایداری بنیان های جامعه بر سه پایه محیطی، اقتصادی، اجتماعی ساخته می شود که این سه، پایه های مفاهیمی مانند کیفیت زندگی و زیست پذیری نیز هستند Shafer,2000:166) به نقل از سلمانی و احمدی،.(7:1389

بنابراین در یکی شهر سالم با کیفیت زندگی بالا، شرایط کالبدی، اجتماعی و اقتصادی در جهت توانمند سازی ساکنین شهر برای اجرای نقش های زندگی و شکوفایی استعداد های خود مهیا می باشد Ashton ,2000: 14-15) به نقل از شربتیان و احمدی،.(5:1393 نقش کیفیت زندگی در توسعه پایدار از آن جهت دارای اهمیت است که توسعه ای بدون رفاه و دارای بودن کیفیت زندگی برای شهروندان، مشکلاتی را به همراه خواهد داشت که پایداری توسعه را تضعیف می کند (سلمانی و احمدی،(2:1389

در پژوهش های اخیر در زمینه ی کیفیت زندگی ، ابعاد مختلف این مفهوم را به مثابه ی ابعاد مختلف توسعه پایدار شهری در نظر می گیرند. به عبارت دیگر در مطالعات انسانی و اجتماعی مفهوم کیفیت زندگی با توسعه پایدار شهری همگرایی بسیار زیادی داشته و حتی می تواند به جای هم به کار برده شوند .در واقع می توان این چنین گفت، سخن از کیفیت زندگی در شهرها بدون توجه به توسعه پایدار شهری معنادار نمی باشد و همچنین وقتی بحث توسعه پایدار شهری مطرح می شود ، خود به خود مفهوم کیفیت زندگی

تصویر - 1 ابعاد کیفیت زندگی

شهری نیز موضوعیت پیدا کرده و پدیدار می شود . هنکوک و همکاران (1999) یک چارچوبی را برای تعیین ابعاد مختلف کیفیت زندگی شهری تدوین کردند که به گفته ی آنان این چارچوب می تواند برای تدوین ابعاد پایداری، رفاه و کیفیت زندگی شهری در یک جامعه مورد استفاده قرار بگیرد .این چارچوب در شکل رو به رو نشان داده شده است (شربتیان،.(10:1393

-4 رشد هوشمند و توسعه پایدار

رشد هوشمند رهیافت جدیدی است که به تازگی وارد ادبیات برنامه ریزی شده است. این رویکرد دستیابی به شهری که بتواند بستر مناسبی برای شکل گیری توسعه پایدار باشد را مورد توجه قرار می دهد. پیشینه شکل گیری مفهوم رشد هوشمند به دهه 1990 باز می گردد. این مفهوم در ادامه مباحث مدیریت رشد که در دهه های 1970 و 1980 در نظام برنامه ریزی به کار گرفته شده بود، پدیدار شد . (Chaudhry,2009:2)

رشد هوشمند که در ارتباط با بحث نو شهر گرایی3 و توسعه پایدار می باشد، جنبشـی اسـت کـه ارتباطـات بـین توسـعه و کیفیـت زندگی را سازماندهی می کند.

مفهوم رشد هوشمند و پایداری دو مفهوم به هم مرتبط بوده و یکدیگر را تقویت می نمایند. بر اساس تعریفی که انجمن برنامه ریزی آمریکا (APA) از این مفهوم ارائه نموده، رشد هوشمند در پاسخ به پراکندگی رشد شهری مطرح شده است. جنبش رشد هوشمند برای تغییر شیوه رشد و عملکرد شهر ها ظهور کرد. در پاسخ به ازدحام، فرسایش محیط زیست و هزینه های بالای توسعه زیر ساخت ها، فرم های شهری فشرده تر و کمتر وابسته به اتومبیل را پیشنهاد می نماید. افزایش تراکم سکونت و شیوه های حمل و نقل در راس اهداف رشد هوشمند قرار دارد. تراکم های بالای سکونتی باید با خدمات حمل و نقل عمومی با کیفیت که توان رقابت با وسایل نقلیه شخصی از نظر سهولت و سرعت را دارند، همراه شود .(Filion, McSpurren,2007:501)

با توجه به تعاریف متعددی که از رشد هوشمندانه ارائه شده است، به طور کلی می توان تراکم های بالاتر، یکپارچه سازی فعالیت ها درون شهر، توسعه درونی، ترکیب کاربری ها، کاهش مصرف زمین و کاهش فواصل میان محل کار و زندگی، بهره گیری مفید تر از فضا، کاهش مصرف انرژی، کاهش آلودگی های زیست محیطی، کاهش استفاده از حمل و نقل خصوصی و افزایش کارکرد حمل و نقل عمومی و ایجاد بیش ترین سطح دسترسی به خدمات شهری برشمرد (رهنما و عباس زاده،.(61:1387 این پیامد ها توجه به رشد هوشمند را، به عنوان یک رویکرد کارآمد دستیابی به شهر های پایدار افزایش داده است و طرح ها و برنامه های متعددی با این رویکرد برای شهر ها تدوین شده و به اجرا گذاشته شده است.

عناصر اصلی سیاست ها
برنامه ریزی برنامه ریزی جامع - کاربری مختلط - افزایش تراکم - اتصال خیابان ها - سیستم ها و تسهیلات آب رسانی نو آورانه - برنامه

3- New Urbanism

ریزی تسهیلات عمومی
حمل و نقل پیاده مدار نمودن - امکانات و تسهیلات برای دوچرخه سواران - تشویق حمل و نقل عمومی - سیستم های یکپارچه و شبکه ای
از گره ها و مراکز

توسعه اقتصادی فعالیت های اقتصادی در واحد های همسایگی - تجدید حیات مراکز شهری - توسعه میان افزا - استفاده از زیر ساخت های
موجود

مسکن مساکن چند خانواری - قطعات کوچک تر - خانه های پیش ساخته
مسکن متناسب با نیاز های خاص و خانوار های مختلف

توسعه اجتماعی مشارکت عمومی
شناسایی و تشویق مشخصه های ویژه در هر اجتماع

حفاظت از منابع حفاظت از اراضی کشاورزی - حفاظت از زیر بخش ها- 4 حفاظت از آسایش - حق قابل واگذاری توسعه - دستیابی به حقوق
طبیعی توسعه - حفاظت از نواحی تاریخی - حفاظت از مناطق حساس از لحاظ بیولوژیکال

تا کنون تعاریف متعددی از رشد هوشمند ارائه شده است و در عین حال تعریف مشخص و واحدی برای این مفهوم ارائه نشده است. با این وجود در تمامی تعابیر ارائه شده از رشد هوشمند و ویژگی هایی که این الگوی رشد شهری باید داشته باشد، شش عنصر اصلی مورد تاکید قرار گرفته اند که عبارتند از: حفاظت از منابع طبیعی، حمل و نقل، مسکن، توسعه اجتماعی (جوامع محلی)، برنامه ریزی جامع، توسعه اقتصادی .(Ye, Mandpe, B.Meyer, 2005: 307)

جدول -1 عناصر اصلی در اصطلاح رشد هوشمند (ماخذ: (Ye, Mandpe, B.Meyer, 2005: 308

اجرای مناسب راهکارهای رشد هوشمند می تواند مزایای متنوع اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را در بر داشته باشد که برخی از آن ها در جدول زیر خلاصه شده است:

جدول -2 جدول مزایای رشد هوشمند (ماخذ: (Litman,2005:9

مزایا

اقتصادی

اجتماعی

زیست محیطی

توضیحات

- کاهش هزینه های خدمات و هزینه های توسعه - محدود سازی گسترش های شهری و حفاظت از اراضی کشاورزی و باغات - کاهش هزینه های حمل و نقل - صرفه جویی های ناشی از تجمع - حمل و نقل کارآمد

- حمایت از صنایعی که به محیط هایی با کیفیت بالا وابستگی دارند - بهبود فرصت های حمل و نقل به خصوص برای کسانی که استطاعت یا امکان استفاده از وسیله نقلیه خصوصی را ندارند
- تمرکز فعالیت های محلی در محلات و ارتقای کیفیت زندگی، امنیت بیشتر و محیط فعال تر - فرصت های بهتر برای خانه سازی - بالا بردن فعالیت های فیزیکی و بهبود شرایط بهداشت

- حفاظت از منابع منحصر به فرد فرهنگی - حفاظت از فضاهای سبز و حیات وحش

- افزایش استفاده از حمل و نقل عمومی و کاهش ضایعات زیست محیطی - کاهش کلی آلاینده ها و گاز های گلخانه ای - کاهش آلودگی آب

4- Subdivision Conservation

-5 رشد هوشمند و کیفیت زندگی

منشا پیدایش این مفهوم به نگرانی رو به رشد نسبت به این موضوع که الگو های متداول توسعه در بلند مدت برای شهر ها مفید نیستند، مرتبط می شود. مشخصه اصلی رشد هوشمند به رسمیت شناختن ارتباط میان توسعه و کیفیت زندگی است .(Chaudhry,2009:2) رشد هوشمند در مسیر رسیدن به اهداف خود اصولی 10 گانه مطرح می کند و سپس سیاست ها و راهکار هایی برای رسیدن به آن ها عنوان می کند که هدف غایی تمامی آن ها بر اساس تعاریف رشد هوشمند، ارتقا کیفیت زندگی است. همان طور که پیش تر نیز گفته شد رشد هوشمند در ادامه توسعه پایدار و از دل آن پدید آمد. پس می توان گفت راهکار های آن در جهت ارتقا کیفیت زندگی، اهداف توسعه پایدار را نیز مد نظر دارد. از این رو می توان راهکار های این رویکرد را بر اساس سه جنبه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی توسعه پایدار به صورت زیر بیان نمود:

-1-5 راهکار های اقتصادی رشد هوشمند در جهت ارتقای کیفیت زندگی

- برای توسعه مسکن جدید مقررات منطقه بندی جامعی وضع کنید.

- با حمایت صندوق زمین محله به خریداران مسکن کمک کنید.

- مقررات منطقه بندی و ساختمانی را برای امکان احداث طیف وسیع تری از انواع مسکن بازنگری کنید.

- ارائه وجوه و کمک مالی به جوامع محلی برای بازسازی خیابان ها و پیاده رو های کنونی جهت ایجاد جوامع قابل پیاده روی.

- یک اعتبار مالیاتی ایالتی ایجاد کنید تا احیای ساختمان های تاریخی یا با اهمیت از نظر معماری را ممکن کند.

- برای تشویق توسعه در زمین های متروکه یا فقیر نشین محلات فعلی از مالیات املاک با نرخ تفکیکی استفاده کنید.

- برای ارزیابی و اولویت بندی توسعه دوباره ی میان افزا و نواحی متروکه بررسی کلی انجام دهید.

- برنامه ها را در راستای تشویق به بازسازی و نوسازی خانه های موجود در محلات تسهیل کنید.

- برای کسب و کار ها و مالکان منازل انگیزه های مالی فرآهم کنید تا در ساختمان های موجود مستقر شوند.

- انگیزه های سیستم حمل و نقل گوناگون را که با کاربری زمین و توسعه هماهنگ باشد، تامین مالی کنید

- از طریق توسعه معطوف به حمل و نقل عمومی ارزش املاک نهاد حمل و نقل عمومی را بالا ببرید.

- درآمد حاصل از مالیات را در منطقه عادلانه توزیع کنید.

-2-5 راهکار های اجتماعی رشد هوشمند در جهت ارتقای کیفیت زندگی

- با طراحی مناسب خانه ها و حیاط ها، حس حریم خصوصی را تضمین کنید.

- فرصت هایی برای تعامل های اجتماعی ایجاد کنید.

- راهکار های طراحی واضح ارائه کنید تا فضاهای خیابانی، ساختمانی و عمومی در ترکیب با یکدیگر، نوعی احساس تعلق به محل ایجاد کنند

- نظرات و علایق محلات را به طور منظم در فرآیند برنامه ریزی دخالت دهید و به دنبال جلب موافقت جامعه برای همه طرح ها باشید.

- متولیان مناطق شهری باید برنامه ای را پیش گیرند که بخش عادلانه ای از منطقه مسکونی در نواحی مختلف شهری توزیع شود.

- واحد های همسایگی به وجود آورید که تنوع فعالیتی را میسر سازند.

- در هر واحد همسایگی فضاهای عمومی متنوع پیش بینی کنید.