بخشی از مقاله
چکیده
مساله حافظه و یادآوری در زندگی انسان اهمیت بسیار زیادی دارد چرا که یادآوری معلومات و مهارتهای گذشته ما را برای حل مشکلات آینده توانا می سازد و در ادامه پیشرفت به منظور کسب اطلاعات جدید و کشف حقایق تازه به ما کمک می کند و این خود مسئله ای مهم در تکامل پیشرفت علمی و تمدن بشری محسوب می شود. ازآنجا که دین اسلام با توجه به نیاز و ضرورت انسان به همه امور توجه داشته، به این نیروی عظیم و چگونگی کارکرد و ساختار پیشرفته آن نیز پرداخته است و توصیه های فراوانی برای تقویت حافظه بیان کرده است. بعد از اسلام علوم دیگر نیز به نوبه ی خود و با توجه به تخصص خود پی به گوشه ای از عظمت این نیروی خارق العاده در نهاد انسان برد ه اند و با کشف و مطالعه و آزمایشات فراوان به ارائه پیشنهادهایی برای تقویت آن پرداخته اند. به همین منظور در این تحقیق سعی شده است با روش کتابخانه ای تفسیر و تحلیل محتوا در منابع اسلامی و روانشناسی به ارائه راهکارهایی مناسب جهت تقویت حافظه از دیدگاه اسلام و علم روانشناسی پرداخته شود .
واژه های کلیدی: حافظه، اسلام، روانشناسی، تقویت
1
ستاد احیا امر به معروف و نهی از منکر
استان هرمزگان
نخستین همایش اسلام و سلامت روان- بندرعباس، اسفندماه 1391
---------------------------------------------------------------
مقدمه
در زندگی امروزی بیش از هر زمان دیگری شاهدتجارب استرس زایی هستیم که بهداشت روانی افراد را به مخاطره انداخته و باعث بروز ناراحتی ها و مشکلاتی در انسان می گردد. یکی ازاین مشکلات ضعف حافظه و کندی آن است طوریکه افراد بسیاری علیرغم داشتن استعداد و علاقه به تحصیل علم و کار نمی توانند موفقیتی را کسب کرده و استعدادهای خود را شکوفا سازند.در عمل تمام فعالیتهای روزانه ما وابسته به دریافت و ذخیره اطلاعات از محیط پیرامونمان می باشد. اگر یادآوری آن ها انجام نمی شد زندگی متشکل از تجربه های زودگذری بود که با هم ارتباط چندانی نداشتند و هر یک می توانست جدید و ناشناخته باشد. در تاکید همین مبحث امام صادق (علیه السلام) در حدیث مفضل فرمودند: "آیا اندیشیده ای که اگر انسان از میان این ویژگی ها فقط حافظه را کم داشت حال و روزش چگونه بود؟ و اگر موضوعا ت سودمند و زیانبار و گرفته ها و داده ها
و دیده ها و شنیده های خود را در حافظه نگه نمی داشت چه اختلالاتی در کارها و زندگی و تجربیاتش به وجود می آمد...اگر راهی را بارهاو بارها می پیمود، باز آن را گم می کرد. اگر همه عمرش را درس می خواند، دانشی به خاطر نمی سپرد، به دینی اعتقاد نمی یافت و از تجربه ای بهره مند نمی شد و نمی توانست از گذشته ها کمترین عبرتی بگیرد. به طور کلی سزاوار بود که از انسان بودن یکسره خارج شود" .(1)
در طول زمان افراد و مکاتب بسیاری به حافظه و روش های تقویت آن پرداخته اند می توان گفت از زمان پیدایش انساناین مسئله مورد توجه بوده است. زمانی که خداوند تمام اسماء و کلمات را به حضرت آدم یاد داد
و او توانست با استفاده از قدرت حافظه خود آن ها را به خداوند و فرشتگان عرضه کند(سوره بقره، آیه (31و بعد در قرن پنجم وششم قبل از میلاد که اولین سیستم تقویت حافظه به وسیله شاعر یونانی به نام سیمونیدز پدید آمد، تا به امروز که علوم مختلفی از جمله روانشناسی، پزشکی، علم تغذیه، ورزش و علوم دیگر هر کدام با توجه به تخصص خود به این پدیده توجه داشته اند.
اهمیت و ضرورت طرح این موضوع ازدو دیدگاه اسلام و روانشناسی از جهات مختلف در عصر حاضر احساس می شود یکی از این ضرورت ها در عرصه انسان شناسی توجه به بعد معنوی انسان از دیدگاه دانشمندان ، به ویژه کارشناسان سازمان جهانی بهداشت است که اخیرا انسان را موجودی زیستی، روانی-اجتماعی و معنوی تعریف می کنند((2، ضرورت دیگرطرح این موضوع ظهور دوباره کشش معنوی و نیز جستجوی درک روشنتری از ایمان و کاربرد آن در زندگی روزانه وهمچنین گستره معنویت و مذهب در همه زوایای زندگی انسان و نیز لزوم ارزیابی مجدد نقش مذهب در بهداشت روانی است بنابراین لازم است به منظور بررسی مسایل مربوط به انسان به همه ابعاد در کنارهم توجه شود چه بسا رفع نیاز معنوی نیز به اندازه نیازهای دیگردر تعادل حیاتی انسان نقش بسزایی دارد و هر مکتبی که فقط به یک بعد انسان اعتنا نموده و بعد دیگری را نادیده بگیرد قطعا انسان را نشناخته است از اینرو در تحقیق حاضر سعی شده است به سئوالات زیر پاسخ داده شود:
-1 آیا روش هایی برای تقویت حافظه از دیدگاه اسلام وجود دارد؟
-2 علم روانشناسی چه راهکارهایی را برای تقویت حافظه بیان کرده است؟ -3 عوامل تضعیف کننده حافظه از دیدگاه اسلام و روانشناسی کدامند؟
تقویت حافظه از دیدگاه اسلام
خداوند متعال داشتن حافظه و تعقل را یکی از علل برتری انسان بر سایر موجودات عالم دانسته که در آیات و روایات گاه از آن به نام های فواد(سوره اسراء، آیه ( 36، تعقل، تدبر و تفکر یاد شده است که اگر انسان به درستی از آن استفاده کند می تواند به مدارج عالی انسانی نایل آید و به جایگاه خود که خلیفه الهی است برسد.دین مبین اسلام به جهت داشتن کتاب آسمانی قرآن کریم در بین کلیه ادیان، کاملترین و جامع ترین
2
ستاد احیا امر به معروف و نهی از منکر
استان هرمزگان
نخستین همایش اسلام و سلامت روان- بندرعباس، اسفندماه 1391
---------------------------------------------------------------
مطالب را در تمام زمینه ها به ویژه موضوعات علمی در بر دارد، مضامینی که امروزه علوم مختلف پس از سالها تلاش به گوشه ای از آن دست یافته اند. در زمینه حافظه و شیوه های تقویت آن نیز راهکارهایی را ارائه داده است که به ذکر چند مورد از آن ها می پردازیم:
خواندن و حفظ قرآن
روایات و پژوهش ها پیرامون فواید و آثار قرآن خواندن زیاد است. نگاه به قرآن، شنیدن آیات قرآن، نوشتن و حفظ کردن آن از بهترین تمرین های تقویت حافظه است. از پیامبر اکرم (ص) آمده است که تلاوت قرآن فراموشی را از بین می برد و حافظه می آورد(.(3تمام قرآن معجزه و ملکوت است اما در مورد برخی از آیات قرآن از جمله آیت الکرسی، قدر، یس، واقعه، حشر، ملک، توحید، ناس و فلق، بیشتر تاکید شده است که خواندن آنها موجب تقویت حافظه می شود .(4)از طرف دیگرحفظ کردن و به یاد آوردن آیات قرآن نیز از عوامل تاثیرگذار بر تقویت حافظه است. در پژوهشی که توسط نصرتی و کرمی نوری((5 با عنوان بررسی حافظه در دانش آموزان دختر حافظ قرآن و غیر حافظ قرآن انجام گرفت به این نتیجه رسیدند که حافظان قرآن نه تنها در حافظه معنایی بلکه در حافظه رویدادی نیز از گروه کنترل عملکرد بهتری داشتند. لذا مهارت در حفظ قرآن، حافظه اطلاعات غیر قرآنی را نیز افزایش می دهد و این مهارت با افزایش سن تاثیر بیشتری بر حافظه می گذارد. به نظر می رسد که با توجه به نظریه مهارت، مهارت کسب شده فرد با توانایی خاص، در امور دیگرنیز گسترش پیدا می کند. چه بسا درک بیشتر معانی و مطالب مرتبط با مهارت شخص که به طور اخص مربوط به دانشی خاص است موجب می شود تا شخص مهارت یافته در حافظه، در یادآوری وقایع و رویدادهای مرتبط با زمان و مکان نیز به طور شایسته و مطلوب عمل کند. همچنین در پژوهش دیگری که توسط جوکار((6 بر روی 30 فرد حافظ و غیر حافظ قرآن انجام شد به این نتیجه رسیدند که حافظان قرآن از حافظه قوی تری نسبت به افراددیگر برخوردار بودند.حفظ آیات قرآن موجب می شود تا حافظ قرآن علاوه بر اندوزش و رمزگردانی اطلاعات قرآنی، از آن اطلاعات در حافظه بلندمدت خود بیشتر سود ببرد و ظرفیت حافظه بلند مدت وی گسترش یابد و لذا، محدودیت در استفاده از محتوا (صرفا در مورد یادآوری اطلاعات قرآنی) از بین برود و یادآوری سایر اطلاعات قرآنی نیز گسترش یابد.همچنین از لحاظ سرعت پردازش ذهنی نیز حافظان قرآن از سرعت عمل بیشتری برخوردارند. در جریان تاریخ مدون بشر به افراد زیادی که حافظه اعجاب انگیز داشته اند بر می خوریم. شاعر بزرگ قرن هفتم خواجه شمس الدین محمد، نمونه ای از این افراد بودند که قرآن کریم را در چهارده روایت از حفظ داشته و به همین دلیل تخلص حافظ را برای خود انتخاب کرده است:
