بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به این که خطرات ناشی از سیل جان بسیاری از انسان ها را تهدید می کند، امروزه آشنایی با این گونه خطرات و خسارات ناشی از آن ها، و همچنین راهکارهای ارزیابی و مقابله با آن از اهمیت بسیاری در سیستم های مدیریت شهری برخوردار می باشد. اساسا کنترل و مهار کامل سیلاب بعلت عدم توانایی فیزیکی و اقتصادی بجز در پاره ای موارد عملا غیرممکن است. لذا کنترل سیلاب در عمل به مفهوم کاهش خسارت سیلاب است و عبارت است از هر روش، فعالیت و اقدامی که بمنظور کاهش اثرات و پیامدهای منفی سیل برای حفاظت سواحل، جان و مال انسانها و زمینها و تاسیسات مجاور رودخانه ها و بطور کلی دشت های سیلابی انجام می شود. معمولا ملاحظات اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و توانایی های فنی و تخصصی و شرایط منطقه موردنظر در انتخاب روش یا روش های مهار سیلاب مؤثر است. در این مطالعه راهکارهای سازه ای برای کاهش آسیب پذیری ناشی از این پدیده و کنترل آن ارائه می شود.
کلمات کلیدی: سیل، خطرات سیل، اقدامات سازه ای، خسارات سیل
(1 مقدمه
سیل یکی از بلایای طبیعی است که همواره بزرگ ترین خسارات جانی و مالی بشر را متحمل بوده است. مطابق با آمارهای جهانی، تلفات انسانی در دنیا 26 درصد مربوط به سیل، 19 درصد مربوط به طوفان، 3 درصد مربوط به خشکسالی، 13درصد مربوط به زلزله و 39 درصد مربوط به سایر حوادث (بیماری ها و...) می باشد. بیشترین تلفات جهانی مربوط به سیلاب در دنیا به دو سیل به وقوع پیوسته در چین اختصاص دارد. سیل 1931 بالغ بر 1000000 نفر و سیال 1887 بالغ بر 900000 نفر کشته داد .( 2,1) از مهم ترین خسارات ناشی از سیل می توان به تخریب پلها، تخریب جادهها، تخریب زمینهای کشاورزی، تخریب چاهها و قناتها و تخریب بندها و سدها، تخریب منازل مسکونی ازدیاد ناقلین (مالاریا)، آلودگی آب، از بین رفتن محصولات و حیوانات اهلی (سوء تغذیه)، آسیب به مکانهای بهداشتی و ارتباطی، و مهم تر از همه مرگ انسان ها اشاره کرد. در کشورهای پیشرفته با توجه به سرمایه گذاری برای ایجاد سیستمهای مقابله با بلایای طبیعی، تلاش زیادی در جهت کاهش خطر و خسارات، مخصوصا تلفات انسانی بعمل آمده بنحویکه عمده تلفات جانی در دنیا مربوط به کشورهای کم درآمد و کشورهایی با درآمد متوسط می باشد.
در ایران بر اساس جغرافیای طبیعی و میزان حادثه خیزی، برخی مناطق آن، در بعضی موارد اثرات سوء ناشی از وقوع سیل کمتر از زلزله نبوده و عدم پیشگیری از وقوع آن می تواند خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری را بر جای گذارد. به طور کلی سیل در هنگام باران شدید یا برف در یک منطقه جغرافیایی خاص که باعث تغییر بستر رودخانه ها و تخریب سدها و آب بندها می شود به وجود می آید. ایران به لحاظ برخورداری از موقعیت کوهپایه ای و آب و هوای خشک و نیمه خشک، اگرچه در مقایسه با دیگر کشورها مقدار بارش در آن کم بوده و طی سال های نرمال، میزان بارشی حدود 250 میلی متر دارد اما بارش ها در برخی نقاط کشور با شدت و دبی سریع صورت گرفته و با در نظر گرفتن خشکی طبیعت، پس از یک بارش بلافاصله روان آب ها ایجاد شده و در صورت شدت بارش باعث می شود سیلاب پدید آمده و خسارات هنگفتی به منابع کشاورزی و مالی مردم برسد.
پرداختن به اقداماتی جهت پیش گیری از وقوع سیل و کاهش خسارات ناشی از سیل های به وجود آمده تا حد امکان، از جمله اقداماتی است که غیر قابل چشم پوشی است. این اقدامات به سه دسته ی سازه ای، غیر سازه ای، و ترکیبی تقسیم می شود .(4)
روش سازه ای، به کلیه فعالیتهایی گفته می شود که با احداث سازه های مهندسی، سعی در کاهش پیک سیلاب، افزایش ظرفیت رودخانه ها و جلوگیری از طغیان رودخانه ها و انتقال و هدایت آب اضافی به مناطق دیگر می شود و بدین وسیله خسارات سیل کاهش می یابد. این روش ها که به روش های سخت افزاری در کنترل سیل نیز معروفند عموما قبل از وقوع سیل بکار گرفته می شوند.
روش غیرسازه ای به روشی گفته می شود که نحوه برخورد با مسأله سیل و کاهش خسارات آن بیشتر جنبه نرم افزاری و مدیریتی دارد و برای رفع یا تسکین اثرات تخریبی سیلاب سازه های فیزیکی احداث نمی شود.
در روش های ترکیبی کلیه روش ها اعم از سازه ای و غیرسازه ای در منطقه موردنظر بصورت تلفیقی درنظرگرفته می شود. امروزه در بسیاری از کشورهای توسعه یافته عقیده بر اینست که تلفیق روش های سازه ای و غیرسازه ای کم هزینه تر و مؤثرتر از هر کدام یک از روشها بتنهایی می باشد.
اما در هر صورت ارزیابی روش های مختلف کنترل سیلاب و انتخاب یک طرح بهینه بلحاظ اقتصادی مستلزم درنظرگرفتن سودهای ناشی از آن و هزینه های مربوطه خواهد بود. در هر منطقه ای بررسی راهکارهای مقابله با سیل از اهمیت زیادی برخوردار است. در زمان های دور در کشور چین در کناره های رودخانه زرد سیل بندهای طویلی احداث گردید . تصور سازندگان این سیل بندها این بود که با محدود کردن رودخانه ، احداث سیل بندها موجب افزایش سرعت و فرسایش و عمیق تر شدن بستر می شوند و در نتیجه گذردهی رودخانه افزایش می یابد.
بر خلاف تصور اولیه ، احداث سیل بندها موجب بالا آمدن بستر رودخانه گردید. با بالا آمدن بستر رودخانهاجباراًارتفاع سیل بندها نیز افزایش یافت و پس از 4000 سال بستر رودخانه در برخی نقاط به حداکثر 21 متر بالاتر از دشتهای اطراف رسید. در سال 1887 ، یکی از بدترین سیلابهای تاریخ در این رودخانه بوقوع پیوست و یک میلیون نفر در اثر این سیلاب کشته شدند .(3) لذا شناخت درست این اقدامات سازه ای و استفاده ی مناسب از آن ها یکی از عوامل مهمی است که بی توجهی به آن ممکن است خسارات جبران ناپذیری را به دنبال داشته باشد. معمولا ملاحظات اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و توانایی های فنی و تخصصی و شرایط منطقه موردنظر در انتخاب روش یا روش های مهار سیلاب مؤثر است.
در این مقاله سعی شده است به روش های سازه ای جهت کنترل سیل به منظور کاهش شدت سیل و خسارات ناشی از آن پرداخته
شود .(4)
(2 اقدامات سازه ای کنترل سیل 1
در روش های سازه ای هدف تعدیل و کاهش سیلاب است و بر مبنای حفاظت فیزیکی بوسیله سازه ها می باشد. این روش ها قبل از وقوع سیلاب اعمال می شوند، ماهیت عمدتا سازه ای دارند و به منظور دورکردن سیلاب از مردم بکار گرفته می شوند.
مطابق با شکل 1، اقدامات سازه ای در جهت کنترل سیل به دسته های زیر تقسیم بندی می شوند:
