دانلود مقاله زراعت برنج در استان گیلان

بخشی از مقاله

زراعت برنج در استان گیلان

مقدمه
برنج از بهترين غلات غذايي اصلي مردم ايران و اكثر مردم آسيا بعد از گندم است و در رديف محصولاتي است كه از اهميت خاصي برخوردار است. كشت آن در 5 قاره و دربيش از 40 كشور جهان در نيمكره شمالي از خط استوا تا مجارستان و نيم كره جنوبي از استوا تا استراليا معمول مي باشد . در سطحي معادل 1/148 ميليون هكتار با توليدي برابر 3/491 ميليون تن بالغ مي گردد كه بازدهي آن درهكتار بطور متوسط 3/3 تن مي باشد . (1) ( ره آورد كيل ، مهندس علي رضا فائق ) ( دكتر محمد علي فائق 1374 )

با توجه به وسعت كشت ايرام كه حدود 165000000 هكتار مي باشد ، 16 ميليون هكتار آن را زمين هاي زراعي تشكيل مي دهد كه از اين مقدار 9/10 آن يعني حدود 11 ميليون هكتار زير كشت قرار دارند و بقيه به صورت آيش هستند . با توجه به اينكه برنج در بين كليه محصولات زراعي بالاترين ارزش ناخالصي را داراست و همچنين درآمد بيشتري نسبت به ساير محصولات دارد لذا كشاورزان به زراعت اين محصول رو مي آورند و در مناطقي مانند استان گيلان و مازندران كه شرايط اقليمي و اكولوژيكي مناسب براي كشت برنج مي باشد رواج بيشتري يافته است .
بر اساس آمار ارائه شده در سالهاي 1341 تا 1369 در هر ثانيه 300 متر مربع از سطح جنگلي و حدود 400 متر مربع از سطح مراتع كاسته و تخريب مي گرديد كه اين موضوع تا حدودي متاثر از تبديل اراضي به كشت برنج مي باشد . اين درصد تخريب اراضي به صورت جدولي در زير نشان داده شده است .
رديف موضوع سال 1341
(مليون هكتار ) سال 1369
(ميليون هكتار) كاهش
( ميليون هكتار ) افزايش
( ميليون هكتار ) درصد تخريب
(در سال 1341)

1 سطح كل جنگلهاي كشور 18 12 6 - 33%
2 سطح كل مراتع كشور 90 50 40 - 4/44%
3 سطح كل جنگلهاي شمال كشور 6/3 91/1 69/1 - 9/46%
4 سطح كل كويرها و اراضي بياباني 12 15 - 3 25%

اين عوامل باعث شد تا سطح زير كشت برنج افزايش يافته و از 380 هزار هكتار در سال 1350 به 620 هزار هكتار در سال 1370 و همچنين ميزان توليد برنج شلتوك از 1045 هزار تن در سال 1350 به 2500 هزار تن در سال 1370 برسد . مشاهده مي شود كه اين روند توليد افزايش چشمگيري داشته است . (2)

تاريخچه برنج در جهان
در حال حاضر حدود 90% برنج دنيا در چين ، هندوستان ، ژاپن ، كره ، جنوب شرقي آسيا و جزاير اقيانوس آرام كشت مي شود ؛ در خارج از آسيا كشورهاي برزيل و ايالات متحده با توليد 5/0 درصد از برنج مصرفي جهان بيشترين مقدار توليد را دارند . (2)
كشت برنج در جهان سابقه بسيار طولاني دارد و بدرستي نمي توان قدمت آن را مشخص كرد . انستيتو بين المللي تحقيقات برنج I.R.R.I در فيليپين مبداء كشت برنج را ابر قاره قديم بنام گندوانا (Gondwana ) دانسته كه پس از شكسته شدن و تجزيه شدن به قاره هاي آفريقا ، قطب جنوب ، استراليا ، مالاگاسي ، آمريكاي جنوبي و جنوب شرقي آسيا موجب توزيع مشخص جغرافيايي گونه هاي برنج ORYZA گرديد .
طبق بررسي هاي بعمل آمده مشخص شده مبدإ پيدايش اولين برنج قاره آسيا و كشور هندوستان بوده بطوري كه در بيشتر نسخه هاي قديمي هند ، برنج مظهر بركت و لطف خدايان آمده است حدود 5000 سال قبل از ميلاد برنج به شرق چين ، شمال هند بصورت ديم كشت مي شده است كه به تدريج ارقام آبي آن بوجود آمده و از هندوستان به ساير نواحي مستعد آسيا مانند ژاپن برده شد . اولين طبقه كشت برنج در آفريقا ، نيجريه مركزي و توسط اعراب به مصر و مراكش و سپس به اسپانيا برده شده و از طريق كشور اخير به ساير كشورهاي اروپا منتقل گرديده و در قرن 15 در شمال ايتاليا كشت مي شد .
قديمي ترين گونه Indica به 7000 سال بيش برمي گردد كه در شرق چين و شمال هند پيدا شده است . در حفاريهاي باستان شناسي در تايلند قدمت آن به 4000 سال پيش از ميلاد مسيح مي رسد . توزيع اين گونه در خاور ميانه حدود 1000 سال پيش از ميلاد مسيح آغاز شده و انواع برنج‌ آفريقايي هرگز نتوانسته اهميت اقتصادي برنج آسيائي را پبدا نمايد . (1)

واژه برنج
نام عمومي : Rice
نام علمي : Oryza Sativa

نام برنج از زبان هندي گرفته شده است كه به آن اريسي (Arisi )
مي گويند . در زبان انگليسي Rice گفته مي شود كه همان نام عمومي برنج است و در زبان فرانسه Riz ، ايتاليا Rizo ، روسي Ris‌ و در زبان آلماني به برنج Ries مي گويند .
در استان گيلان به برنج ( بج ) (Bej ) به خوشه آن ( روزه ) (VORZE ) و به شلتوك آن جو مي گويند . كلمه شلتوك از كلمه هندي چلتو (Chalte ) گرفته شده است . در زبان انگليسي به شلتوك ( دانه برنج همراه با پوست آن ) Rice Paddy گفته مي شود . (2)
در استان گيلان همچنين به مزرعه برنج ( بيجار ) گفته ؛ به نشاء برنج (تم) (Tome) و به خزانه برنج ( تمبيجار ) (Tomebijar ) گفته مي شود و به مقدار شلتوكي كه براي تهيه خزانه سال بعد در نظر گرفته مي شود . ( تخم جو ) (Tochmejoo) گفته مي شود . در استان گيلان ساقه برنج كه (اشكل ) (Ashkel ) نام دارد سوزانده مي شود و در سطح خزانه بعنوان يك ماده تقويت كننده خاك ريخته مي شود . از پوست دانه برنج كه در مناطق شمال كشور آن را ( سپوس ) (Sopos ) مي نامند براي تقويت مزارع باغات و خوراك دام و طيور استفاده مي شود . (1)

مناطق مهم توليد برنج در ايران
بيشترين توليد برنج در ايران در استان گيلان و مازندران است . بغير از اين دو استان در استانهاي خوزستان ، فارس ، اصفهان ، خراسان ، زنجان ، سيستان و بلوچستان ، كردستان ، كرمانشاه ، آذربايجان شرقي و غربي نيز كشت برنج متداول است .مهمترين مناطق توليد كننده برنج در استان گيلان عبارتند از : آستارا ، طالش ، بندر انزلي ، فومن ، زيبا كنار ، رضوان شهر ، خمام ، لشت ، نشاء ، هشتپر ، لومان ، كوچصفهان ، صومعه سرا ، آستانه اشرفيه ، رودبار ، رودسر ، رشت ، سياهكل ، لاهيجان و لنگرود شرايط اقليمي مناسب براي شاليزار .
برنج گياهي است ويژه كه در مناطق گرم و باتلاقي و كلاً گياهي است نيمه گرمسيري . اين گياه در طول دوره رشد به آب فراوان نياز دارد كه به حدود 30000 متر مكعب در هكتار است . بنابراين بايد در مناطقي كه بارندگي در آن به اندازه كافي وجود داشته باشد كشت شود . در مناطقي كه بارندگي آنها حدود 1000 ميلي متر باشد كشت برنج امكان پذير بوده و محصول خوبي بدست مي آيد . چنانچه بارندگي از اين مقدار كمتر باشد رشد برنج دچار اختلال خواهد شد . وجود سرما نيز باعث توقف رشد برنج خواهد شد و توليد محصول را پايين مي آورد . متوسط دماي مورد نياز برنج حدود 33 درجه سانتي گراد است كه اين رقم در مورد ارقام زودرس كمتر و در مورد اقلام ديررس بيشتر است و ممكن است به 40 درجه سانتي گراد و يا حتي بيشتر نيز برسد . ميانگين دماي محيط كشت برنج بايد بين 22 تا 30 درجه سانتي گراد باشد . هرگاه دماي محيط از 13 درجه سانتي گراد پايين تر آيد برنج با سرما روبرو مي شود . همچنين هر گاه دماي محيط از 40 درجه سانتي گراد بيشتر شود باعث اختلال در رشد ريشه خواهد شد و گياه را از بين مي برد .

ارقام اصلاح شده برنج

در ايران فعاليتهاي پژوهشي بر روي برنج عملاً از سال 1336 در بنگاه كشاورزي لاهيجان و سپس در ايستگاههاي تحقيقاتي برنج رشت در سال 1338 و آمل در سال 1342 آغاز شد و بعد از آن به 14 استان ديگر گسترش يافت و در ارقام خارجي از سال 1336 در اين بنگاه شروع گرديد و در اين مدت برنج هاي زير در لاهيجان وارد شد : دو رقم برنج آمريكائي كه داراي ميزان توليد محصول 4 تا 5/5 تن در هكتار بود .
در ايستگاه تحقيقاتي برنج رشت و ساري (1339 – 1338 ) ارقام خارجي زير وارد شد : 7 رقم برنج ايتاليايي ، 2 رقم برنج هندي ، 5 رقم برنج آمريكائي ، 18 رقم برنج محلي .
در ادامه فعاليتهاي اصلاحي پس از بررسي هاي زياد در ايستگاه تحقيقات برنج رشت

دورگيري واريته هاي داخلي و خارجي برنج هاي زير بعنوان برنج هاي اصلاح شده توليد و معرفي مي گردد :
1- گيل 1 : در ادامه فعاليتهاي كراس بريدينگ ( مطالعات به نژادي از طريق تلاقي ) در ايستگاه برنج رشت از تركيب ارقام موسي ، طارم و آنستيكو بدست آمد . اين رقم در سال 1358 انتخاب و معرفي شده است .
2- گيل 2 : در مركز بررسي هاي برنج رشت از تركيب ارقام سالاري و
IR – 498 بدست آمده است .
3- گيل 3 : اين رقم نيز در سال 1358 در ايستگاه برنج رشت بوسيله كراس بريدينگ از تركيب ارقام سالاري و IR – 489 بدست آمده است .
4- گيل 4 : در مركز بررسي هاي رشت ارقام IR – 28 بدست آمده است . اين رقم داراي عملكرد بيشتري نسبت به گيل 1 ، گيل 2 و گيل است . ارقام گيل 1،2،3 و 4 داراي ارتفاع بوته 100 تا 130 سانتي متر بود و ميانگين دوره رشد آنها 130 روز مي باشد ، عملكرد آنها 4 تا 5 تن در هكتار است .
5- هزار : در مركز بررسي برنج رشت از تركيب ارقام دم سياه ايراني و برنج فيليپيني تهيه شده است .
ساير ارقامي كه در مناطق مختلف استان گيلان كشت مي گردند ، عبارتند از: 1) بينام : اين رقم داراي دانه هاي متوسط بوده و ميزان عملكرد آن 4250 كيلوگرم در هكتار مي باشد .
2) 218 : داراي دانه هايي با طول متوسط و عملكرد آن 4500 كيلوگرم در هكتار مي باشد .
3) سپيدرود : داراي دانه هاي بلند و مقدار محصول آن 10000 كيلوگرم در هكتار مي باشد . اين رقم در سال 1356 از طريق كراس بريدينگ در ايستگاه برنج رشت معرفي گرديد .
4) 221 : اين رقم داراي دانه هايي با طول متوسط بوده و مقدار محصول آن 8200 كيلوگرم در هكتار مي باشد .
خزر : در سال 1361 در ايستگاه تحقيقاتي برنج رشت مطالعات بهنژادي از طريق تلاقي منجر به انتخاب و معرفي ارقام خزر گرديد . اين رقم داراي دانه هاي بلند بوده و عملكرد آن 7800 كيلوگرم در هكتار مي باشد .
ارقام خزر و سفيد رود از ارقام پرمحصول برنج هستند و هم اكنون در سطحي حدود 60 هزار هكتار از شاليزارهاي گيلان كشت مي گردند .

222 : اين رقم در ايستگاه تحقيقات برنج رشت تهيه گرديده كه داراي طول دانه متوسط و عملكرد 8500 كيلوگرم در هكتار مي باشد .
سنگر جو : دانه هاي اين رقم بلند بوده و داراي عملكرد 4200 كيلوگرم در هكتار مي باشد .
طارم : دانه هاي اين رقم كوتاه بوده و ميزان محصول آن 5000 كيلوگرم در هكتار است .
غريب : داراي دانه هاي كوتاه و عملكرد 4250 كيلوگرم در هكتار مي باشد . حسن سرا : دانه هاي اين رقم بلند بوده و ميزان محصول آن 3800 كيلوگرم در هكتار است .
رضا جو : دانه هاي اين رقم نيز بلند بوده و ميزان محصول آن 3700 كيلوگرم در هكتار است .
4/3 : دانه هاي اين رقم كوتاه بوده و عملكرد آن 3500 كيلوگرم در هكتار است . (2)

شرايط اقليمي مناسب براي شاليزار
برنج را اصولاً محصول گرمسيري و نيمه گرمسيري بحساب مي آورند كه ويژه نواحي مرطوب استوايي در مناطق نسبتاً گرم و باتلاقي و يا معتدل است.(1)
اين گياه در طول دوره رشد آب فراوان نياز دارد كه در حدود 30000 متر مكعب در هكتار است . بنابراين بايد در مناطقي كه بارندگي در آن به اندازه كافي وجود داشته باشد كشت شود . در مناطقي كه بارندگي آنها در حدود 1000 ميلي متر باشد كشت برنج امكان پذير بوده و محصول خوبي بدست مي آيد . وجود سرما نيز باعث توقف رشد برنج خواهد شد و توليد محصول را پايين مي آورد و متوسط دماي مورد نياز برنج حدود 33 درجه سانتي گراد است كه اين رقم در مورد ارقام زودرس كمتر و در مورد ارقام ديررس بيشتر است و ممكن است به 40 درجه سانتي گراد و يا حتي بيشتر نيز برسد .(2)
بهترين درجه حرارت براي جوانه زدن بذر برنج 30 درجه سانتي گراد
مي باشد . بذر در درجه حرارت پايين تر از 10 درجه و بالاتر از 40 درجه سانتي گراد جوانه نمي زند ، لذا براي جوانه زدن هيچكاه نبايد در جاي خنك و يا خيلي گرم گذاشته است . با توجه به مطالب گفته شده مي بايست بذور برنج را در آبي با درجه حرارت مناسب خيساند ( 22- 30 درجه سانتي گراد موجب تسريع در جذب آب و جوانه مي گردد ) ، تا بدين وسيله رشد جنين افزايش يافته و جوانه زدن يكنواخت صورت گيرد .(3)
ميانگين دماي محيط كشت برنج بايد بين 22-30 درجه سانتي گراد باشد هرگاه دماي محيط از 13 درجه سانتي كراد پايين تر آيد برنج با سرما روبرو مي شود . همچنين هرگاه دماي محيط از 40 درجه سانتي گراد بيشتر شود باعث اختلال در رشد ريشه خواهد شد و گياه را از بين مي برد . دماي محيط كشت در طول دوره رشد همواره بايد متناسب با مراحل رشد گياه باشد . دماي مذكور بويژه در زمان گل دادن بايد مناسب و كافي باشد، زيرا در اين دوره گياه به حداكثر درجه حرارت نياز دارد . بهترين دما در اين زمان 23 درجه سانتي گراد است . چنانچه در اين مرحله از رشد برنج

دماي محيط پيرامون بعللي پايين باشد و رطوبت هوا نيز بيش از اندازه طبيعي بالاتر از 80 درصد باشد تلقيح بخوبي انجام شده و دانه تشكيل نخواهد شد ، بعبارت ديگر برنج پوك شده و در نتيجه ميزان توليد محصول به اندازه قابل ملاحظه اي پايين خواهد بود . بطور كلي رطوبت در محيط كشت برنج نبايد كمتر از 40 درصد و بيشتر از 90 درصد باشد .
برنج گياهي است ويژه كاشت در مناطق باتلاقي و بنابراين محيط كشت برنج هميشه بايد به صورت غرقاب باشد . با وجود اين در عمل تنفس اين گياه اختلالي بوجود نمي آيد زيرا برنج مي تواند از اكسيژن محلول در آب استفاده نموده و نياز تنفسي خود را برطرف نمايد . همچنين مي توان مقداري از اين اكسيژن را از طريق ساقه تامين نمايد .
بطور كلي دماي آب در روز بايد دو برابر شب يعني حدود 31 درجه سانتي گراد باشد ، معذالك آب داخل كرنها را بايد در شب خارج نمود تا دماي خاك در شب كاهش يابد و مجدداً با وارد كردن آب خنك دما را كاهش داد . اين عمل مزيت مهمي دارد و آن اين است كه در نتيجه اين عمل تنفس گياه در شب كاهش يافته و از تجزيه مواد آلي توليد شده در روز جلوگيري بعمل مي آيد .
شدت نور نيز در رشد گياه برنج تاثير مهمي دارد. بطوري كه اين گياه براي انجام عمل تلقيح به شدت نور بالايي نياز دارد . ار تفاع از سطح دريا در رشد برنج تاثير زيادي نداشته و اين گياه را مي توان تا ارتفاع 1400 متري از سطح دريا نيز كشت نمود . شرايط اقليمي استانهاي گيلان و مازندران به دلايل زير براي كشت برنج مناسب مي باشند .
جدا شدن جلگه هاي پست خزر از فلات مركزي ايران توسط رشته كوههاي البرز سب ايجاد آب و هواي معتدل مديترانه اي با درصد رطوبت بالا در استان گيلان شده است . مجاورت استانهاي گيلان و مازندران با درياي خزر وجود توده هاي كوهستاني اورال باعث بوجود آمدن منطقه اي باران خيز شده است . مجموع شرايط حاصله باعث شده كه كشت برنج در اين مناطق موفقيت آميز باشد .( ميانگين دماي مناسب براي كشت برنج حدود 24 درجه سانتي گراد است كه اين رقم در تابستان به36 درجه سانتي گراد نيز مي رسد . )
ميزان بارندگي در استان گيلان اغلب بالاتر از 800 ميلي متر است و اغلب ممكن است اين رقم به 2000 ميليمتر برسد كه اين مقدار مناسب براي كشت برنج است . اين استان از نظر رطوبت نيز براي كشت برنج مناسب مي باشد . رطوبت مناسب براي كاشت برنج 70 تا 80 درصد است . شرايط مذكور باعث شد تا كاشت برنج در شمال كشور رونق يافته و با موفقيت همراه باشد . البته گاهي اوقات نيز بارندگي مصادف با زمان تلقيح برنج بوده كه در اين صورت شديداً تاثير منفي روي توليد محصول خواهد داشت. همچنين گاهي اوقات نيز بارندگي هاي شديد و مداومي در زمان كشت برنج انجام مي گيرد كه سبب ورس محصول شده و برداشت آن را با مشكل روبرو مي سازد . (2)

خاك شاليزرا
برنج معمولاً در خاكهايي كه بافت تشكيل دهنده آنها تا 60% رس همراه با مواد آلي پوسيده باشد بهترين محصول را مي دهد . ولي به طور كلي بهترين خاك ارضي ليموني رسي بوده در زمين هاي شني نيز مورد كشت قرار مي گيرد ، فقط عامل محدود كننده آن موضوع آبياري است كه فراوان و كافي موجود باشد و ثانياً كود شيميايي و حيواني لازم به موقع به خاكهاي شني اضافه شده باشد .
PH مناسب براي رشد گياه برنج بين 5/5 تا 5/6 است ، ولي در PH هاي 4 تا 7 نيز گياه بخوبي

رشد نموده است . (1)
برنج در خاكهاي اسيدي رشد مي كند كه عموماً داراي يون سولفات است . در زراعت برنج از انجام شخم هاي عميق بايد خودداري نمود ، زيرا اولاً : برنج داراي ريشه هاي سطحي بوده و حداكثر تا عمق 25 سانتي متر نفوذ مي كند . ثانياً شخم هاي عميق با زير و رو كردن خاكها قسمت هاي زيرين خاك را كه داراي املاح است بالا آورده و در نتيجه باعث افزايش PH خاك مي گردد و اثرات سوء بر جذب عناصر مي گذارد .(2)
خاكهاي شور براي كشت برنج مناسب نسيت ولي گياه در دوره هاي رشدي مختلف مقاومتهاي مختلفي در مقابل شوري دارد و به تدريج هر چه قدر از عمر گياه بگذرد باصطلاح پيرتر شده و مقاومت آن در مقابل شوري بيشتر مي شود . (1)
وجود نمك در مرحله توليد پنجه مانع توليد آن شده و در نتيجه رشد آن متوقف مي شود . (2)
قطر ذرات تشكيل دهنده اين نوع خاك زبر بوده و قطري كمتر از 002/0 ميلي متر دارد . به همين دليل نفوذ پذيري اين نوع خاك نسبت به آب كم بوده و اين خودعامل مهمي در غرقابي شدن زمين شاليزار است . چسبندگي بين ذرات اين خاكها بسيار زياد بوده و در صورت خشك شدن در آنها سله ايجاد مي شود . ( سله به شكافهاي كم و بيش عميق گفته مي شود كه ممكن است در اين نوع خاك بوجود آيد ).
خاك مذكور داراي پتاس ، منگنز ، آهن و فسفر مي باشد . چون برنج داراي ريشه هاي سطحي است لذا در اين خاك مي توان به راحتي رشد نمايد . مواد غذايي دراين خاك زياد جابجا نمي شود و از يك ثبات نسبي برخوردار است . رنگ خاك در مناطق مختلف با توجه به درصد مواد تشكيل دهنده آن متفاوت است . همچنين خاكهاي رسي وقتي كه در تابستان بعد از برداشت برنج خشك گردند با ايجاد سله مانع فرسايش خاك مي شدند .(2)

اثرات اقتصادي مصرف كود در شاليزار
كود يكي از مهمترين عوامل توليد محصول برنج است . از سالهاي 1900 به بعد استفاده از كود باعث افزايش محصول گرديده است . كود قادر است به ميزان محصول برنج بيفزايد ولي اين افزايش محصول تابع عواملي از قبيل نحوه استفاده كود ، مقدار استفاده از كود ، شرايط اقليمي و شرايط اكولوژيكي خواهد بود . همانطور كه كود باعث بالا رفتن ميزان محصول مي شود ، ولي استفاده

بيش از حد توصيه شده و همچنين كاشت واريته هايي كه پاسخ مثبت به معرفي كود نمي دهند هر كدام از اين عوامل به ترتيب 20 تا 50 درصد و 20 تا 40 درصد مي تواند در كاهش محصول موثر باشند.
عواملي از قبيل دير كاشتن بذر ، نامساعد بودن واريته و نژاد گياه زراعي ، نامناسب بودن خاك در هنگام بذر كاري ، كمي بذر ، تاثير علفهاي هرز ، عدم تعادل كود ، گسترش و پخش نادرست آنها در زمانهاي نامناسب ، نامساعد بودن ويژگيهاي فيزيكي و شيميايي خاك ، خاكهاي آهكي و غيره مي توانند در كاهش بازدهي كودها موثر واقع شوند . لذا توجه به نكات فوق بسيار مهم و ضروري مي باشد تا باعث كاهش محصول برنج نگردد .
در زراعت آبي به هر هكتار حدود 200 كيلوگرم كود مي دهند و مقدار محصول برنج تقريباً دو تن در هر هكتار است كه خيلي كمتر از مقدار محصول معادل 200 كيلوگرم خواهد بود . يا به عبارت ساده تر با مصرف 200 كيلوگرم كود در هر هكتار بايد عملكرد بيشتر باشد در حالي كه چنين نيست . با توجه به اين نكته اگر آمار وزارت كشاورزي درست باشد بنابراين نتيجه مي گيريم كه اين كاهش عملكرد بستگي به نحوه كود دادن و شرايط اقليمي و اكولوژيكي دارد .

با استفاده از برنامه ريزي هاي درست و آموزش كشاورزان در استفاده صحيح از كود را در نظر مي گيرند و اگر بنا باشد كه مصرف كود باعث كاهش محصول گردد مسلماً از استفاده كردن آن خودداري مي نمايند . پژوهشگران در بررسي هاي مختلف به اين نتيجه رسيده اند كه مي توان به ازاي هر كيلوگرم ازت ، فسفر و پتاس (N , P2O5 , K2O ) ، 10 كيلوگرم محصول منظور داشت . بطور خلاصه مي توان نتيجه گيري كرد كه استفاده صحيح و درست از كود نه تنها باعث كاهش محصول نمي گردد ، بلكه به ميزان قابل توجهي نيز عملكرد برنج را افزايش مي دهد . (2)

بررسي وضعيت كودهاي شيميايي در اراضي شاليكاري

( جهان ، ايران ، استان گيلان )
با تاوجه به آمار مصرف كود در اراضي شاليكاري در دنيا و عملكرد آن در واحد سطح مشخص مي باشد كه سهم پتاسيم در فرمولهاي كودي در اراضي شاليكاري دو استان گيلان و مازندران بسيار اندك و بعضاً صفر بوده (جدول 1)

جدول 1 – نسبت كود مصرفي و عملكرد هكتاري برنج در چند كشور جهان و ايران .
كشور سطح كشت برنج (هزار هتار) نسبت عناصر غذايي (كيلوگرم در هكتار) عملكرد برنج (كيلو در هكتار)
ازت
N فسفر
P2O5 پتاسيم
K2O جمع مواد غذايي مصرفي
مصر 558 143 36 0 179 8173
كره جنوبي 1103 170 70 80 320 6179
اسپانيا 54 178 56 46 280 5945
ايتاليا 162 119 88 72 279 5558
ايران 555 115 108 4 227 4035
چين 30172 145 54 24 223 6017
آمريكا 1358 147 17 21 184 6275
مكزيك 149 120 33 0 153 4540

عليرغم نياز فراوان گياهان به پتاسيم به خصوص برنج با عملكرد بالا و برداشت پتاسيم فراوان توسط آن و تداوم بهره برداري از خاكها و عدم رايج بودن مصرف كودهاي پتاسيمي سبب تخليه پتاسيم خاكهاي زراعي شمال كشور از استان گيلان تا استان گلستان گرديده است . برسي ها نشان

داده كه خاكهاي استان گيلان و مازندران از نظر پتاسيم فقير مي باشند بطوريكه فقط 15 درصد از خاكهاي اين دو استان متجاوز از 200 ميلي گرم در كيلوگرم پتاسيم قابل دسترس داشته و بقيه يعني ( 85 درصد ) كمتر از 200 ميلي گرم در كيلوگرم دارند . (جدول 2 )
جدول 2 – وضعيت پتاسيم اراضي شاليكاري دو استان ( گيلان و مازندران )
پتاسيم ميلي گرم در كيلوگرم درصد اراضي سطح زير كشت دو استان ( هزار هكتار)
100-0 40 184
200-100 45 207
200 15 69
جمع 100 460

در گيلان و مازندران مجموعاً 460 هزار هكتار اراضي شاليكاري وجود دارد . عليرغم اينكه حدوداً 15 درصد از اين خاكها پتاسيم بالاتر از 200 ميلي گرم در كيلوگرم دارند چنانچه حد بهراني پتاسيم را براي ارقام پرمحصول برنج 250 ميلي گرم در كيلوگرم در نظر گرفته شود آمار ارائه شده در فوق موئد و نشان دهنده مشكلات ناشي از تخليه پتاسيم در شاليزارها مي باشد . بطور كلي آن قسمت از اراضي شمال كشور كه داراي پتاسيم در حد مطولب هستند شامل قسمت محدود از زمينهاي زراعي تحت كشت گندم و باغات ميوه هم چنين اراضي مجاور سفيد رود ( بدليل وجود رسوبات

آبرفتي كه داراي رسهاي غني از پتاسيم است ) ، هستند بطور كلي جهت رساندن ميزان پتاسيم به حد با توجه به برداشت گياهان از اين عناصر شستشو در اثر آبياري و نزولات و تثبيت توسط رسهاي 2:1 بيش از 95 درصد اين اراضي نياز به مصرف كودهاي پتاسيمي دارند .(4)
مصرف بيش از حد كودهاي فسفاته در اراضي شاليكاري باعث بهم خوردن تعادل عناصر غذاي و مانع ذب عناصر ريز مغذي بخصوص روي در اين اراضي گشته بطوري كه 1/67 درصد از اراضي استان گيلان داراي فسفر بالاتر از حد اپتيمم ( 10 پي پي ام ) بوده ( حداقل 2 و 3 ) تقريباً دو سوم اين اراضي داراي فسفر قابل ملاحظه مي باشد و نياز به كودهاي فسفر نداشته و از طرفي مقدار نياز گياه برنج به فسفر در مقايسه با ازت و پتاسيم به مراتب پايين مي باشد . براي برداشت 15 تن شلتوك ( كل وزن توام بوته و دانه ) متجاوز از 150 كيلوگرم ازت – 30 كيلوگرم فسفر – 150 كيلو گرم ازت – 30 كيلوگرم فسفر – 150 كيلوگرم پتاسيم – 15 كيلوگرم منيزيم – 14 كيلوگرم گوگرد ، از خاك برداشت مي شود . در كود دهي ارارضي شاليكاري بخصوص براي فسفر و پتاسيم حتماً آزمايش خاك را بايد در نظر داشت و با توجه به نقش ريز مغزيها بخصوص ZN ( روي ) CU ( مس ) B‌ (بر) اهميت داده شود، زيرا يك تن برنج به 675 كيلوگرم منگنز ، 135 گرم آهن، 40 گرم روي ، 18 گرم مس ، 15 گرم بر و 2 گرم موليبدن نياز دارد . لذا با توجه به شرايط احيايي شاليزارها نيازي به عناصر آهن و منگنز وجود نداشته بلكه در برخي اراضي مسمويت اين عناصر عامل محدود كننده مي باشد ولي مصرف ساير عناصر ضرورت دارد. (4) جدول ( 3 )

جدول 3 - وضعيت عناصر غذايي پتاسيم و فسفر در اراضي استان گيلان برابر نمونه برداري و آزمايش خاك
سال زراعي تعداد نمونه درصد پتاسيم K% درصد فسفر P%
>200PPM <200PPM >10PPM <10PPM
78-77 1518 9/13 1/86 3/62 7/37

79-78 1009 3/11 7/88 6/60 4/39

با توجه به جدول 5 وضعيت فسفر اراضي خاكي از مصرف بي رويه آن در سالهاي گذشته بوده كه در مقايسه با نمونه برداريهاي سال قبل 2/2 درصد كاهش يافته لذا 60 درصد اراضي استان نياز به فسفر ندارد .
روند پتاسيم دراراضي استان به دليل عدم استفاده از كود پتاسيمي طي ساليان دراز ( 40 سال ) تخليه شديد پتاسيم خاك ، حاكي از آن است كه 85 تا 45 درصد اراضي نياز به پتاسيم داشته و با توجه به اينكه اين تخليه 6/2 درصد افزايش را نشان مي دهد ، جهت ترميم ذخيره خاك و اشباع كلوئيدها و رساندن ميزان آن به حد اپتيمم بدليل تنوع خاكهاي استان كه عمدتاً بغير از اراضي

ساحلي داراي بافت سنگين بوده و رسهاي 2:1 غالب بوده بطوريكه داراي قدرت تثبيت بالائي از كودهاي پتاسيمي را دارا مي باشند ، نياز به استفاده بهينه و تداوم مصرف كودهاي پتاسه در اراضي استان ضروري
مي باشد و روند آن در سال زراعي ( 77-76 ) تا كنون بشرح جدول زير بوده است :
جدول 4 – جدول توزيع كود در استان گيلان طي سالهاي (79-76) و نسبتهاي كودي .
نوع كود سال زراعي ازته فسفاته پتاسه ريزمغذيها ماكروكامل نسبت عناصر كودي

N P K ريزمغزيها
77-76 51568 20098 2972 - - 100 39 6 -
78-77 49331 9288 16164 8/17 - 100 19 33 03/0
79-78 52000 11080 11994 6/53 2000 100 21 23 3/0
80-79* 57000 7000 30000 2088 10000 100 12 53 6/3
• مقادير كودهاي قيد شده براي سال 50-79 پيشنهادي مصرف بهينه كودهاي شيميايي در استان در سال آتي است .

سياستهاي تعديل مصرف بهينه كودهاي شيمايي استان گيلان در سال زراعي 80-79
در اجراي سياستهاي مصرف بهينه كودهاي شيميايي و مزارع و باغات كشور در جهت افزايش محصولات و افزايش كمي و كيفي محصولات و افزايش عملكرد در واحد سطح گنجاندن كودهاي ريز مغذي در فرمولهاي كودي برنامه هاي وسيعي در اين امر از سوي سازمان كشاورزي استان گيلان با همكاري موسسه تحقيقات خاك و آب انجام گرديده كه با توجه به آمار جدول شماره 4 مي توان به موارد زير اشاره نمود :
1- با توجه به اينكه در چهار دهه گذشته مصرف كرد دو استان منحصر به ازت و فسفر بوده بازنگري در اين امر انجام گرديده كه مصرف كودهاي پرمصرف بر اساس نياز گياه و محصول مورد نظر آزمون خاك انجام گردد.
2- با توجه به بررسي هاي بعمل آمده دروضعيت عناصر غذايي ارضي استان گنجاندن پتاس و فرمولهاي كودي بعنوان يكي از ضروري ترين عناصر مورد نياز در راس برنامه هاي توصيه بهينه و متعادل سازي كودهاي شيميايي قرار گرفت .

3- بدليل مصرف بي رويه فسفر و بالا بودن آن در اراضي سياست عدم مصرف و متعادل وسازي و كاهش ميزان آن در سطح اراضي استان بخصوص شاليزارها مورد توجه قرار گرفت . ( جدول 5 توصيه كودهاي شيميايي براي محصولات استان ).
4- با توجه به اينكه در شرايط فراهم بودن و متعادل سازي كودهاي ماكرو و نياز گياهان به عناصر ريز مغذي و شناسايي كمبودها و محدوديتها جهت ارتقاء كيفيت و كميت محصولات ضروري بوده و كودهاي ريز مغذي نيز در فرمول هاي كودي گنجانده شده است .

5- به منظور جايگزيني مناسب كودهاي چند عنصري ( كامل ماكرو ، كامل ميكرو ) بجاي كودهاي تك عنصري و سهولت استفاده از اين كودها نيز در اراضي و باغات استان مد نظر گرفته است .
6- با عنايت به جدول 3 توزيع كود استان روند افزايش كودهاي پتاسه در طي چهار سال زراعي گذشته و همچنين كودهاي ريز مغذي و كاهش متعادل سازي كودهاي ازته و فسفره حاكي از آن مي باشد كه در وضعيت فعلي كليه نسبتهاي متناسب با نسبتهاي جه

اني كود و به نسبت (53-12-100 ) رسانده شده است .(4)
جدول 5 – جدول توصيه عمومي كودها براي برنج
نوع محصول كودهاي پر مصرف كودهاي كم مصرف (ريزمغزيها) و ساير كودها
ازته فسغاته پتاسه سلوفات مس سولفات
روي سولفات
منيزيم اسيد
بوريك دولوميت كود
يليكاتي يا ماكروي كامل + سولفات روي
برنج-رقم محلي 120 - 100 10 20 - 10 500 - 300+20
برنج – خزر 180 50 200 10 30 - 10 500 - 400+30
برنج ندا-نعمت سپيدرود 250 50 300 10 40 - 10 500 - 400+40

كودهاي مناسب براي شاليزار
كودهايي كه در مزارع شالي كاري بكار مي روند عبارتند از :
كودهاي سبز - كودهاي دامي - كودهاي شيمايي

1- كودهاي سبز

كودهاي سبز باقيمانده گياهان است كه پس از برداشت محصولات قسمتي از آن در خاك باقي مي ماند و داراي اهميت زيادي براي حاصلخيزي خاك است . مثل كلش و سبوس ، برگ ، ساقه و باقيمانده
ريشه ها .
اضافه شدن مواد آلي به خاك توسط گياه بستگي به نوع كشت و آب و هوا دارد . كلش به برگ و ساقه گياهن تيره غلات گفته مي شود كه عمده ترين مواداوليه توليد كننده و قسمت آلي و هوموس خاك را تشكيل مي دهد و از نظر پتاس و كلسيم غني است . افزودن اين ماده در خزانه باعث افزايش مواد غذايي سطح خاك مي گردد . كلش داراي مواد شيميايي زيادي است ولي عموماً فاقد اسيد هوميك است .كلش را مي توان مستقيماً به خاك افزود و يا اينكه ابتداء آن را در محل مخصوصي تبديل به كود نمود و سپس به خاك اضافه كرد . شخم كود سبز بايد سطحي

باشد ، زيرا اگر شخم عميق صورت گيرد كلش در زير خاك بدون تخمير و پوسيده مانده و موجب اختلالاتي در خاك مي گردد . كودهاي سبزي كه در شاليزارها استفاده مي گردد عموماً شبدر يا يونجه است .
با توجه به اينكه هر هكتار زراعت برنج در طول هر دوره رشد به 80 تا 150 واحد ازت نياز دارد و خاك برنج كاري بايد هميشه از عناصر مصرفي غني باشد مقدار ازت خاك نبايد از 2/1 در هزار هكتار كمتر باشد .