بخشی از مقاله
چکیده
الگوی شهرسازی اسلامی – ایرانی بعد از ظهور دین مبین اسﻻم و تبیعت آن از مدل و شکل اسلامی ، توسعه شهرسازی اسلامی در قلمروی وسیع موجب شد که این الگو در پهنه ای گسترده مورد توجه قرار گیرد. در مقاله حاضر، با شناخت شهرسازی و معماری بازار خوی، مبنی بر پیروی بازارچه های بازار از شکل و فرم اسلامی و هم چنین با استناد به روش کتابخانه ای و پژوهش بنیادی و با رویکرد توصیفی – تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. در این بررسی ؛ واجد بودن ×ساختار و معماری بازار خوی از مدل یاد شده به عنوان قلب و هسته مرکزی در بافت قدیمی شهر را شاهد هستیم .
×
× واژگان کلیدی : بازار خوی، الگوی اسلامی – ایرانی، معماری، بازار.
- 1 مقدمه
شهر اسلامی نخستین بار در ربع اول قرن بیستم به یک موضوع جدی تحقیقی تبدیل شد. پس از آن مطالعات مختلفی صورت گرفت و مقاﻻتی در این زمینه انتشار یافت. در اواخر دهه ی 1960 ، رهیافت ها و روش شناسی های متمایزی ازاین مطالعه مشخص شد که می توان آنها را ذیل وجود الگویی تحت عنوان شهر اسلامی ، مطالعه دقیق شرایط محلی و بررسی یک و نوع ساختمانی خاص نظیر مسجد جمع بندی کرد. .(grabar, 1969: 26-7) توسعه شهرهای این دوران بر پایه زیرساخت ها و استخوان بندی ظاهری شهرهای قبل از اسﻻم ادامه یافته و همواره سه بخش اصلی و اساسی به صورتی کامﻻً مشخص در شهرهای ایران وجود داشته است که بعد از اسﻻم حفظ شده اند یا این تفاوت که با نوعی معنویت ممزوج گردیده بطوری که مسجد آدینه به صورت یکی از ارکان اصلی زندگی شهری و یکی از نشانه های مشخص کننده شهر شد( شفقی ، . (19 : 1363 روش کلی محققین غربی در سال های نخست قرن بیستم ، توجه به اسﻻم به عنوان پایه ای برای تفسیر ریخت شناسی بود . با این وجود، این پایهچندان گسترده نبود و عمدتاً به تحلیل، اساساً منطقی بود. با این حال نتایج کار آنان به مقدار زیادی به جهت روش شناسی دچار اعوجاج شد. آنها عمدتاً نوعی تحلیل توصیفی از نمود کالبدی شهر را ، بدون تحلیل فرآیند ساخت وساز آن مورد متابعت قرار دادند ( حکیم ، .(360-359 : 1381
-2 پیشینه تحقیق
1
محققان و پژوهش گران بازار را از جنبه های مختلفی مورد مطالعه و بررسی قرار داده اند : شفقی ( بازار اصفهان )، شاطری ( بازار کاشان)، پیرنیا( بازار ایران )، زارعی ( ساخت بازار همدان )، ابراهیم زاده ( بازار تبریز و جایگاه آن در هویت شهری )، میرفتاح ( جایگاه شهری و معماری بازار تاریخی زنجان ) ، کرمانی ( مجموعه های بازار کرمان )،شوایتر (تبریز و بازار تبریز )، سرائی ( تحوﻻت بازار های ایرانی )، وچاتلما پدر ( معماری بازار )، ویرت ( بازار اصفهان ) از آن جمله اند .
-3 هدف تحقیق
هدف از این مقاله ، بررسی الگوی شهرسازی اسلامی – ایرانی براساس الگوها و مدل های شهر های اسلامی – ایرانی و با مورد توجه قرار دادن بازار خوی به عنوان الگویی مورد نظر ، با استفاده از رویکرد توصیفی و تحلیلی است .
-4 روش تحقیق
این مقاله ی تحقیقی، پژوهشی بنیادی است که نگاه حاکم بر آن در تمام بخش ها ، تحلیل محور است که البته در کنار آن از ابزار توصیف و تطبیق داده ها نیز بهره برده است. در بیان پیشینه تاریخی شهرسازی اسلامی بازار خوی ، رویکرد توصیفی – تحلیلی مورد توجه قرار گرفته و هم چنین ویژگی های معماری بکار رفته در بازار خوی به تفضیل معرفی ، ساختار آن با تبیین رویکرد توصیفی - تحلیل می شود.
-5 فرضیات تحقیق
.5-1 آیا بازار چه های، بازار خوی شکل و فرم بازار اسلامی- ایرانی را واجد است ؟ .5-2آیا بازار خوی در معماری خود از مدل شهرسازی اسلامی – ایرانی تبعیت می کند؟
-6 مبانی نظری:
6-1 الگو و مدل شهر اسلامی _ ایرانی
نویسندگان غربی در مطالعه ی شهر اسلامی، یک بار تمام شهرهای جهان اسﻻم (از شمال غرب آفریقا تا چین و از گرجستان تا جنوب شبه جزیره عربستان و کشور سودان) را تحت عنوان شهر اسلامی مورد بررسی خویش قرار داده و بار دیگر تنها شهرهای خاورمیانه ی اسلامی را مطالعه نموده و آن را شهر اسلامی نامیده اند.
در هیچ یک از حوزه های فرهنگی دنیا، دین به عنوان صفت یک شهر اطﻻق نشده است؛ مثﻻً هرگز شهر مسیحی، شهر یهودی و شهر بودایی به کار برده نمی شود. بلکه پیوسته با نام هر حوزه فرهنگی، صفات و خصیصه های شهری مشخص شده است. مثﻻً شهرهای آفریقایی، شهرهای آمریکای شمالی، شهرهای آمریکای ﻻتین، و یا چینی و غیره. در سرزمین های غربی و در منابع شهرشناسی و جغرافیایی، شهرها را با عملکرد آنها اطﻻق می کنند. مثﻻً شهرهای دانشگاهی، صنعتی، خدماتی، کشاورزی، مذهبی و غیره. اما برای متخصصین شهری، به ویژه در مجامع علمی غرب، مطالعه شهر اسلامی از اهمیت و منزلت خاصی برخوردار است و آنها در مطالعات شهری خود، به طرح یا مدل شهر اسلامی پرداخته اند. آنها به هسته های مرکزی شهر که مساجد جامع در مرکز و بازارهای سنتی مسقف دورادور آن و محﻻت مسکونی چون کمربندی آن دو را احاطه کرده است،
اشاره نموده و مطالعه ی دقیقی از عملکرد آنها را به دست داده اند. در مطالعات آنها، به بخش های مسکونی شهر که همانا محﻻت باشند، عنایت بیشتری شده است. کمربند بیرونی شهر را دیوار شهر تشکیل می داده که دارای دروازه هایی نیز هست
2
که شهر را با مناطق بیرونی شهر ارتباط داده و تمام شهر را در بر گرفته است و باﻻخره به حلقه و یا برجهای دفاعی شهر که به دیوار شهر متصل است برمی خوریم. پوپ از حصار 160 کیلومتری شهر بخارا در سده دهم و یا از باروهای مضاعف شهر قزوین با 206 برج و یا شهر هرات با 149 برج دفاعی و خندق و درهای آهنی آن سخن گفته است (پوپ،.( 242:1382 در کمربند بیرونی شهرها و متصل به دیوار شهر نیز قبرستان های شهر قرار داشته است. این ساختار، تصویری کلی از یک شهر اسلامی سنتی قبل از صنعتی شدن را ارائه می دهد.
جغرافیدانان آلمانی نخستین پژوهشگرانی بودند که به تهیه ی مدل شهر اسلامی مبادرت ورزیدند و در ادامه به بررسی مدل های ارائه شده از سوی ایشان برای توصیف ساختار شهر اسلامی سنتی می پردازیم:
6-1-1 طرح دتمان
از میان طرح های جغرافیدانان آلمانی، طرح شماتیک "دتمان (Dettman) "نشان دهنده ی یک شهر اسلامی شرقی مطلوب است. دتمان در طرح خود که در سال 1969 تهیه کرده، عﻻوه بر مسجد جامع، بازار را نیز به عنوان مرکز و قلب شهرهای اسلامی به تصویر کشیده است. معموﻻً بنای مسجد جامع در شهرهای اسلامی همیشه در کنار بازار شهر قرار دارد. شایسته ی ذکر است که مکه هم محل زیارت و عبادت بوده و هم بازار در آن قرار داشته و دارد و ارتباط مسجد جامع و بازار در شهرهای اسلامی، شهر مکه را در ذهن انسان تداعی می کند.
بازار، قلب اقتصادی و ستون فقرات شهر بوده و نه تنها محل خرید و فروش کاﻻ، بلکه محل پیشه وریهای مختلف نیز هست. در بازار شهرهای اسلامی معموﻻً هر رسته به یک نوع فعالیت اختصاص دارد و به عبارتی بازارهای اسلامی تخصصی بوده است. در کمربند بیرونی بازار،معموﻻًقسمت مسکونی شهر قرار دارد و هر گروه اجتماعی اقتصادی، برای خود محﻻت خاصی به وجود آورده اند که بر اساس مذاهب، مشاغل، نژاد، زبان، قومیت و حتی گروه های اجتماعی ایجاد گردیده است. در این شهرها حصار شهر به صورت کمربندی، همه ی این عناصر شهری را در خود جای داده و دارای تعدادی دروازه است. قلعه ی دفاعی شهر نیز به حصار، شهر متصل است. در خارج از برج و باروی شهر، گورستان ها قرار دارند و هر گروه مذهبی دارای گورستان جداگانه ای است. بیرون از حصار معموﻻً بازارهای روستایی تشکیل می گردند.
3
شکل :1 طرح دتمان
6-1-2 مدل ویرت
مدل دیگری از شهرهای اسلامی را دیگر جغرافی دان آلمانی به نام "ویرت" تهیه و تنظیم نموده که بی شباهت به مدل دتمان نیست و در حقیقت، اتفاق نظر (Erlangen) ارﻻنگن در دو طرح مشاهده می گردد. ویرت بازار را نه تنها مرکز شهر اسلامی دانسته، بلکه آن را به عنوان ویژگی شهر اسلامی و عامل متمایز کننده ی آن از سایر شهرهای حوزه ی فرهنگی جهان و در حقیقت، شاخص این شهرها قلمداد نموده است. در مدل ویرت بازارها از مرکز شهر به صورت شعاعی توسعه یافته و راه های اصلی از مرکز شهر و در راستای مراکز بازاری به سمت دروازه ها گسترش یافته اند. این راه ها که "گذر" نامیده می شوند، دارای عرض قابل توجهی بوده، معموﻻً مراکز محﻻت را نیز در بر می گیرند.
