بخشی از مقاله
كنترل و توليد بذور گواهي شده برنج
مقدمه
تهيه بذر سالم و قوي نقش مهمي در افزايش محصولات كشاورزي دارد. كشورهاي پيشرفته جهان سال‌هاي زيادي را براي دستيابي به يك برنامه مدون براي تهيه و تكثير بذور سالم صرف كرده‌اند. در ايران نيز از بدو تاسيس موسسه اصلاح و تهيه نهال و بذر، برنامه‌هاي تكثير و توليد بذور محصولات مختلف، در دست اجرا بوده است. هدف از كنترل و تهيه بذر سالم، حفظ خلوص ژنتيكي بذور اصلاح شده است كه طي ساليان دراز تحقيق و بررسي در مناطق مختلف كشور با صرف هزينه‌هاي گزاف تهيه مي‌شوند. مراحل تكثير و توليد بذور طبق قوانين و مقررات بين‌المللي كنترل و گواهي بذر به مورد اجرا در مي‌آيد. اصول تهيه بذر گواهي شده كه هدف بالا بردن ارزش كمي و كيفي محصولات كشاورزي است از نظر علم كشاورزي داراي اهميت به سزايي مي‌باشد زيرا بذر با همه اهميت آن، آسيب پذير بوده و تحت تاثير عوامل متعدد تقرار گرفته و در معرض خطر فرسايش ژنتيكي قرار مي‌گيرد چنانچه بذور اصلاح شده پس از معرفي و توزيع بين زراعين در مراحل مختلف تهيه و كنترل بذر در مزارع، انبار، كارخانه‌ها، آزمايشگاه‌ها و غيره به طور صحيح و دقيق كنترل و نظارت نشود اين ارقام با ساير ارقام و محصولات مخلوط شده و زحمات و فرايندهاي چندين ساله به دليل از بين رفتن خواص ارثي گياه هدر رفته و ضرر و زيان فراواني متوجه كشاورزان و كشور خواهد شد.
مراحل توليد بذور اصلاح شده
در اصلاح نباتات براي توليد بذر معمولاً آن را به شرح زير طبقه‌بندي مي‌كنند:
-پرورده 1 يا بذور نوكلئوس: عبارت است از انتخاب هزار خوشه از يك رقم با مشخصات ظاهري يكسان و كشت آنها در سطحي به طول و عرض cm60 بدون جدا كردن دانه، درجه خلوص بذرهاي حاصل صد در صد مي‌باشد.
-پرورده 2 يا بذر مادر: محصول حاصل از پرورده 1 را گويند. در اين طبقه خوشه‌ها خرمنكوبي شده و بذور خالص روي خطوطي به فواصل cm50 كشت مي‌شوند كه با توجه به كمي مساحت مزرعه به راحتي كنترل و حذف خارج از تيپ صورت مي‌گيرد.
-پرورده 3 يا سوپر اليت: محصول حاصل از پرورده 2 را گويند كه در خطوطي به فواصل cm40-30 كشت مي‌شود مزرعه نسبت به حالت قبل بزرگ‌تر و حذف خارج از تيپ با دقت صورت گرفته، درجه خلوص 99% است.
-بذر اليت (Elite): محصول حاصل از سوپر اليت مي‌باشد كه در سطح وسيع‌تري كشت مي‌شود.
بذر اصيل يا مادري (Registered - seed): بذور حاصل از اليت را گويند كه درجه خلوص از اليت كمتر است.
-بذر گواهي شده (Certified Seed): محصول حاصل از بذور مادري با درجه خلوص كمتر از آن را گويند.
-بذر مرغوب يا تجارتي (Commercial - Seed): محصول حاصل از بذرگواهي شده را گويند. در حال حاضر بذور تا طبقه مادري در مراكز يا موسسات تحقيقاتي تهيه مي‌شود و براي تهيه بذور گواهي شده از زراعين و بخش خصوصي در سطح وسيع استفاده مي‌شود كه با بستن قرارداد مخصوص و زيرنظر محققين و كارشناسان تحقيقات، صورت مي‌گيرد.
نحوه توليد بذور گواهي شده
1-انتخاب پيمانكار و انعقاد قرارداد:
ابتدا زمين و وسايل و تجهيزات زراعين علاقمند داوطلب به عنوان پيمانكار تكثير بذر مورد بازديد مشترك كارشناسان موسسه تحقيقات و شركت خدمات حمايتي كشاورزي قرار مي‌گيرد. در صورت تاييد صلاحيت براي عقد قرارداد توليد بذر در سه نسخه بين شركت خدمات و زارع تهيه مي‌شود. پيمانكار موظف است كليه مقررات و ضوابط مندرج در متن قرارداد را رعايت نموده، در صورتي كه قرارداد به طور كامل عمل نشود و بذور نيز مطابق استانداردهاي مصوبه تهيه شود از طريق شركت خدماتي حمايتي خريداري خواهد شد.
-شرايط پيمانكار تكثير بذر:
1-زمين زارع مستعد كشت رقم مورد نظر باشد.
2-مساحت زمين كشاورز حداقل از 2 هكتار كمتر نباشد.
3-مشكل تامين آب نداشته باشد.
4-پيمانكار، ساكن محل توليد بوده و از نظر مالكيت زمين مشكلي نداشته باشد.
5-زارع امكانات توليد در اختيار داشته باشد.
6-پيمانكار محصول خود را به صورت شلتوك بفروشد (فرهنگ شلتوك فروشي در منطقه حاكم باشد).
2-توزيع بذر
قبل از شروع فصل كشت (براي برنج بهمن ماه) توزيع بذر آغاز مي‌شود. به اين ترتيب كه بذور مادري محتوي سم ضد عفوني بذور و برگه راهنماي روش كاشت، داشت و برداشت رقم مورد نظر و نحوه ضد عفوني به وسيله شركت خدمات حمايتي در اختيار پيمانكار قرار مي‌گيرد كه براي جلوگيري از اختلاط ارقام، سعي مي‌شود به هر زارع بيشتر از يك رقم بذر داده نشود.
3-كنترل مزارع از زمان بذرپاشي تا زمان برداشت
زمان بذرپاشي و كاشت، كارشناسان در محل حضور يافته و در مورد انتخاب زمين از نظر كاشت محصول سال پيش، تميز بودن ماشين‌هاي نشاء‌كار يا بذركار، رعايت فاصله مزرعه از ساير مزارع، راهنمايي‌هاي لازم را به عمل مي‌آورند. مزارع از زمان كاشت تا برداشت چندين نوبت مورد بازديد و كنترل محققان و كارشناسان بخش تحقيقات اصلاح و تهيه بذر كه به عنوان نمايندگان موسسه تحقيقات معرفي شده‌اند به همراه كارشناسان شركت خدمات حمايتي كشاورزي قرار مي‌گيرد. ضروري است زمان كنترل به پيمانكار اطلاع داده شود تا خود يا نماينده‌اي براي كسب اطلاعات لازم در محل مزرعه حاضر باشد.
-نكاتي كه طي مدت بازديد مزرعه مورد توجه قرار مي‌گيرد عبارتند از:
1-خالص‌سازي مزرعه از ساير ارقام و ساير محصولات از زمان بذرپاشي تا زمان برداشت
2-وجين و پاك‌سازي مزرعه از وجود علف‌هاي هرز
3-مبارزه به موقع با آفت‌ها و بيماري‌هاي گياهي
4-مصرف به موقع و به اندازه كود شيميايي و آبياري مناسب و ...
آخرين بازديد مزرعه حدود يك هفته قبل از برداشت صورت مي‌گيرد شرايط نامناسب مزرعه از قبيل يكنواخت نبودن سبز مزرعه – وجود ساير ارقام و علف‌هاي هرز زياد و آلودگي به بيماري‌هاي قارچي – خسارت شديد مزرعه از آفت‌ها كه سبب از بين رفتن مزرعه را فراهم كه در نهايت مزرعه مورد تأييد نمايندگان موسسه قرار نخواهد گرفت. و در صورت تاييد، مرحله بعدي، گواهي بذر پس از برداشت خواهد بود.
4-نمونه‌برداري
پس از برداشت و جمع‌آوري محصول، كشاورز اقدام به خرمنكوبي و بسته‌بندي و انبار مي‌كند. از بسته‌هاي برنج كه در كيسه‌هاي كنفي يا پلاستيكي متخلخل نگهداري مي‌شود نمونه‌برداري مي‌شود. ضمناً توصيه مي‌شود شلتوك در كيسه‌هاي نوبارگيري شده و در جايي با تهويه مناسب و به طور صحيح چيده شود تا اكيپ نمونه‌بردار بتوانند به راحتي و به طور تصادفي از حداكثر آنها نمونه بگيرند. وسيله‌اي كه براي نمونه‌برداري برنج استفاده مي‌شود «سووك» ناميده مي‌شود كه حداقل از 3-2 نقطه گوني نمونه گرفته مي‌شود.
مقدار نمونه‌گيري شده به ميزان محصول پيمانكار، متفاوت است ولي براي محصولات مختلف نبايد از حداقل معيني كمتر باشد. ميزان آن براي برنج حداقل 400 گرم تعيين شده است. نمونه‌ها را در پاكت‌هاي پلاستيكي ريخته و پس از نوشتن مشخصات بذر كه شامل: وزن نمونه، نام توليد كننده، محل توليد، نوع رقم، تعداد نمونه، تاريخ نمونه‌برداري و نام مأمور كنترل و ... است روي كارت‌هاي ويژه كنترل بذر و الصاق آنها داخل پاكت‌هاي محتوي بذر، نمونه‌هاي پلمپ شده براي تجزيه به آزمايشگاه كنترل و گواهي بذر موسسه، تحويل مي‌شود.
5-تجزيه بذر
هدف اصلي از تجزيه بذر تعيين كيفيت و خلوص بذر در آزمايشگاه است. خلوص يعني عاري بودن بذر از اجزاي خارجي و بذر گونه‌هاي ديگر گياهي. اصولاً ناخالصي‌هاي موجود در بذر بر سه قسم است:
1-ناخالصي‌هاي بي‌ضرر مثل بذور شكسته، پوكي، اجزايي از ساقه گياه، شن و ماسه و خاك و سنگريزه و...
2-بذر علف‌هاي هرز
3-بذور ساير ارقام و ساير محصولات
سهم هر يك از اين گره سه‌گانه ناخالصي‌ها در بذور و ميزان بذر خالص از طريق توزين و شمارش معين، پس از محاسبه درصد هر گروه و درصد رطوبت بذر و درصد قوه ناميه بذر، تعيين مي‌شود.
نحوه آزمايش و تجزيه بذر
از نمونه‌هاي اصلي (پس از ثبت در دفتر مخصوص، شماره آزمايشگاهي و شماره محصول) مقدار معيني بذر به طور تصادفي كه حداقل شامل 2500 دانه كه براي برنج حدود 70-60 گرم است جدا نموده و از آن مقدار مواد جامد شامل خاك و سنگريزه، كلوخ، كاه و كلش و دانه شكسته و پوست كنده برنج و... از بذور خالص و بذور علف‌هاي هرز و ساير ارقام را جدا كرده و وزن مي‌كنيم و سپس ناخالصي‌ها و بذور خالص را جداگانه محاسبه كرده در صورت مطابقت آن با استانداردهاي بين‌المللي، گواهي تاييد صادر مي‌شود و چنانچه مواد مذكور بيش از استاندارد تعيين شده باشد گواهي عدم تاييد آزمايشگاه با نوشتن درصد خلوص بذر، درصد ناخالصي‌ها، درصد رطوبت بذر و... روي فرم گواهي آزمايشگاه كنترل و گواهي بذر به شركت خدمات حمايتي تحويل شود. همچنين وزن هزار دانه و در مرحله بعدي درصد قوه ناميه بذر كه تاييد آن بسيار مهم است، اندازه‌گيري مي‌شود.
طرز تهيه نمونه مورد عمل
براي تهيه نمونه مورد عمل بايد دقت كرد كه نمونه‌ها طوري تهيه شود كه نماينده واقعي نمونه اصلي باشد براي اين منظور از دستگاه‌هاي تقسيم كننده بذور استفاده مي‌شود و نمونه اصلي تا مقدار نمونه مورد عمل، تقسيم مي‌شود. اگر تقسيم كننده موجود نبود مي‌توان نمونه اصلي را روي يك سطح پهن كرده و با قاشق كوچك از جاهاي مختلف آن مقداري برداشت تا معادل نمونه مورد عمل به دست آيد و هيچگاه با دست به نمونه، چيزي اضافه يا كم نشود.
-رطوبت بذر: براي تعيين رطوبت موجود در بذر بايد مطابق مقررات بين‌المللي تجزيه بذر، نمونه‌هاي حاصل از نمونه‌برداري را در ظروف محفوظ‌الرطوبه بسته‌بندي و به آزمايشگاه فرستاد سپس در آزمايشگاه با استفاده از رطوبت سنج‌هاي حساس و يا روش‌هاي ديگر از جمله دو روش زير با آون، رطوبت بذر تعيين مي‌شود.
الف-آون يا اتو 130 درجه حرارت:
مقدار 5 گرم از بذور را درون ظرف‌هاي فلزي دردار به مدت 120-60 دقيقه در آون 130 درجه سانتي‌گراد حرارت قرار مي‌دهند پس از آن از آون خارج كرده و با ترازو وزن كرده و از روي فرمول زير:
= وزن ظرف با درب
= وزن ظرف با درب و مواد پيش از خشك كردن
= وزن ظرف با درب و مواد پس از خشك كردن
رطوبت موجود در بذر محاسبه مي‌شود
ب-آون يا اوتو 105 درجه:
طرز آزمايش و محاسبه مثل روش قبل است با اين تفاوت كه حرارت آون يا اتو در اينجا 105 درجه سانتي‌گراد است.
قوه ناميه
قوه ناميه بذر يكي از مهمترين خواص كيفي بذر است بايد در آزمايشگاه تعيين شود. در قوانين و مقررات بين‌المللي تجزيه بذر شرايطي براي تعيين قوه ناميه بذور محصولات مختلف از قبيل: نوع بستر، حرارت، نور و مدت دوران آزمايش و... مشخص گرديده است. با آزمايش قوه ناميه، درصد بذوري كه قابل جوانه‌زني هست معلوم مي‌شود. براي تعيين قوه ناميه، تعداد 400 دانه بذر خالص به طور تصادفي برداشته و بسته به اندازه و درشتي بذور در تكرارهاي 100 و 50 و 25 عددي كاشت مي‌شود. زمان اولين شمارش و شمارش نهايي براي بذور مختلف توسط سازمان بين‌المللي آزمايش بذور مشخص شده است.
در شمارش اوليه تعدادي جوانه‌هاي عادي (جوانه‌هاي داراي ريشه‌چه و ساقه‌چه سالم و طبيعي) جدا كرده و روي كارت آزمايشگاهي يادداشت مي‌شود. و در شمارش نهايي نيز جوانه‌هاي عادي، غيرعادي، بذر سخت و نرم جوانه نزده و بذور فاسد، شمارش مي‌شود كه روي كارت يادداشت مي‌شود. از ميانگين تعداد جوانه‌هاي عادي در تكرارهاي كاشته شده، درصد قوه ناميه بذر مورد آزمايش، به دست مي‌آيد. امروزه با استفاده از روش موضع‌نگاري تترازوليوم مي‌توان طي يك تا دو روز قوه ناميه بذور را به روش بيوشيميايي و بدون توجه به دوره خواب آن اندازه‌گيري نمود. در اين روش از طريق اندازه‌گيري فعاليت‌هاي آنزيمي بذور، قوه ناميه آن مشخص مي‌شود. علاوه بر دستگاه‌هاي اندازه‌گيري قوه ناميه و وسايل و متعلقات آن (ترمومتر – قلم ثبات – رطوبت و حرارت – سرپوش‌ها و صفحه‌هاي مشبك شيشه‌اي و فلزي) نياز به ظروف مخصوص اندازه‌گيري قوه ناميه بذور براي پر كردن با ماسه و يا قرار دادن فيلتر در آنها مي‌باشد و به جاي ظروف چيني و شيشه‌اي امروزه از ظروف پلاستيكي به همراه درپوش استفاده مي‌گردد.
خواب بذر
بعضي از بذور پس از برداشت تا مدتي در خواب بوده و طي دوران مقرر و شرايط مخصوص جوانه نزده و سبز نمي‌شود. اين بذور بايد مدتي بگذرد تا دوران خواب آنها سپري شده يا با مواد شيميايي و روش‌هاي خاص خواب آنها شكسته شود.
مهمترين وسايل فني براي بررسي و تجزيه بذر
قاشقك و پنس‌هاي مختلف براي جداسازي بذور، ذره‌بين‌هاي پيشاني و دستي، بينوكالرهايي با درشت‌نمايي‌هاي مختلف، دستگاه‌هاي تقسيم‌كننده برقي و دستي، دستگاه بوجاري آزمايشگاهي (Blower)، رطوبت سنج، دستگاه جوانه زني (Germinator)، ترازوي حساس و معمولي و آون و... همچنين ظروف ضد الكتريسيته ساكن براي جمع‌آوري ناخالص‌ها و نيز آيينه بذر براي شناسايي بذور علف‌هاي فاقد تخم به وسيله پرتونمايي و غيره استفاده كرد.
