بخشی از مقاله
چکیده
امروزه حکم پایدار به طور گسترده در برنامه های توسعه به کار می برند براساس تعریف لغت نامه ها پایداری یک تلاش مداوم بر حفظ توانایی و بقاء جلوگیری از شکست و انقراض اطلاق می شود.
در نوشته های کشاورزی پایداری اساساً به حفظ ظرفیت باروری همراه با استمرار بقای منابع پایه است. گفتنی است کشاورزی پایدار نوعی از کشاورزی است که جهت منافع انسان بوده است و کارایی بیشتری در استفاده از منابع دارد و با محیط در توازن است. در پارادیم کشاورزی پایدار یک جامعه انسانی پایدار استاندارد موقعیت است. یک کشاورزی پایدار باید
قادر به حفظ ارزش خود برای جامعه انسانی باشد اثبات اینکه یک سیستم کشاورزی پایدار است یا ناپایدار احتیاج به جمع آوری داده های بسیار و ساختن دانش پایداری بر مبنای منطق دارد. و منطق و عقل سلیم باید منجر به اسن استنتاج شود که برای پایدار ساختن زندگی انسانی روی کره زمین، کشاورزی باید پایدار باشد. در واقع می توان گفت کشاورزی پایدار یک سیستم تلفیقی مدیریت است که به تولید فراوری و عرضه محصولات کشاورزی می پردازد و محتاج برنامه ریزی و انجام اقدامات تلفیقی است که این اقدامات به نوبه خود هم از لحاظ درونی (عناصر متعدد نظام کشاورزی) و هم از لحاظ بیرونی در ابعاد (طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، اکولوژیکی) پایدار باشد.
عناصر کلیدی : پایدار، کشاورزی پایدار.
مقدمه
افزایش جمعیت جهان و فشار بر روی منابع تولید به ویژه با اعمال نادرست زراعی تأمین غذا را حداقل در قسمتی از جهان با بحران مواجه ساخته است. باید پذیرفت که منابع غذایی زمین نامحدود نیست از این رو برای ادامه حیات زمین و موجودات ساکن روی آن راهی بجز تمسک به کشاورزی پایدار نخواهیم داشت. در کشاورزی مفهوم پایداری نیز با توجه به دیدگاه های مختلف متفاوت می باشد. به طور مثال پایداری ممکن است از دیدگاه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و یا فرهنگی مدنظر باشد. (کیومرث صیادیان و علی بهشتی آل آقا، 1384 ، ص 1)
به عبارت دیگر یکی از اساسی ترین نیازهای بشر برای رسیدن به خودکفایی دستیابی به کشاورزی پایدار است کشاورزی پایدار سه هدف عمده اصلی دارد :
1) بهداشت محیطی
2 ) سود دهی اقتصادی
3 ) عدالت اجتماعی و اقتصادی
را با هم تلفیق می کند. تنوعی از فلسفه ها، سیاست ها و تجارب در این اهداف سهیم بوده اند. (موسوی، 1387 ، ص 2)
سازمان خواربار جهانی توسعه پایدار را چنین تعریف می کند : توسعه پایدار عبارت است از مدیریت و حفاظت اساسی از منابع طبیعی و جهت دادن فناوری ها، سنتها به طریقی که اطمینان حاصل شود که نیازهای انسانی برای همیشه در حال حاضر و برای نسلی آینده برآورده می گردد. در این تعریف توسعه پایدار اکولوژیکی بهترین آرمانی ترین توسعه محسوب
می گردد چنین توسعه ای پایداری از زمین، آب، گیاهان و منابع ژنتیکی حفاظت می کند و از نظر محیط زیستی مخرب نبوده و از نظر فن آوری مناسب و از نظر اقتصادی توجیه پذیر باشد. بر این اساس تعاریف فوق توجه به مسائل زیست محیطی و اکولوژیکی یکی از اهداف عمده کشاورزی پایدار تلقی میشود. توجه صرف به تولید و عدم توجه به مسائل زیست محیطی هرچند ممکن است در کوتاه مدت فوق جلوه کند ولی عواقب وخیم آن بروز خواهد کرد. کشاورزی پایدار یک برنامه جامع برای تولید است و برای حصول به آن باید در ابتدای او از یم
ساختار سازمانی مطلوبی برخوردار باشیم که بتواند زیر مجموعه ها را در راستای اهدافی مهمتر سازماندهی کند. (صیادیان، بهشتی، 1384 ، ص 1)
توسعه پایدار
کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه که برای اولین بار این اصطلاح را مطرح کرد، توسعه پایدار را توسعه ای تعریف کرده است که نیازهای نسلی فعلی را بدون ایجاد اشکال در توانایی نسل آینده در برآوردن احتیاجات خود تأمین نماید. (شهسواری، 1372 ، ص 61)
توسعه پایدار به معنای تلفیق اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای حداکثر سازی رفاه انسانی فعلی بدون آسیب به توانایی نسل های آتی برای برآوردن نیازهایشان می باشد. (نجفی و زاهدی، 1384 ، ص 75)
اصل ایده ال توسعه پایدار
اصل ایده ال توسعه پایدار دنبال ایجاد راهبردها و اسباب های برای پاسخ گویی به پنج نیاز در بعد وسیع است :
- تلفیق حفاظت و توسعه ؛
- تأمین نیاز اساسی انسان ؛
- رسیدن به برابری و عدالت اجتماعی ؛
- امکانات برای خودمختاری و تنوع فرهنگی ؛
- حفظ یکپارچگی بوم شناختی.
چالش های فوق کاملاً با یکدیگر بستگی دارند و تنظیم آنها به صورت سلسله مراتبی با الویت بندی آنها بسیار مشکل و اساساً بی مورد است. هر یک از موارد بالا خود هدفی است و در عین حال پیش نیازی برای رسیدن به هدف های دیگر. (فصلنامه اقتصادی کشاورزی و توسعه، 1376 ، ص 173 )
از کشاورزی پایدار به عنوان زیرمجموعه ای از توسعه پایدار نیز تعاریفی ارائه شده است که بدان ها اشاره خواهد شد اما قبل از پرداختن به کشاورزی پایدار باید دانست که پایداری چیست؟
پایداری
امروزه کلمه پایدار را به طور گسترده در برنامه های توسعه به کار می برند اما معنی پایدار واقعاً چه می باشد؟ براساس تعریف لغت نامه پایدار sustainability یک تلاش مداوم برای حفظ توانایی و بقاء و جلوگیری از شکست اطلاق می شوند. (فصلنامه اقتصاد کشاورزی، 1376 ، ص 15)
در نوشته های کشاورزی پایداری اساساً به ظرفیت حفظ باروری همراه با استمرار بقاء ی منابع پایه است (همان منبع).
لغت پایدار بر شرایط یکنواخت و ثبات دلالت دارد؛ عدم شناخت، اطلاعات کافی و تفاهم در ارتباط با آب و هوای جهان، منابع و تنوع، نقش مردم در کشاورزی و رابطه کشاورزی با محیط باعث شده است که پیشگویی در رابطه با آینده کشاورزی جهان مشکل باشد. برخی از افراد معتقدند، هرگز نقطه انتها یا تعادلی وجود ندارد فرآیندی دائمی ادامه خواهد داشت. (منصوری، 1387 ، ص 1)
کشاورزی پایدار
گفتنی است، کشاورزی پایدار نوعی از کشاورزی است که در جهت منافع انسان بوده است و کارایی بیشتری در استفاده از منابع دارد و با محیط در توازن است. (کوچکی، 1379 ، ص 9 )
تعریف فائو از کشاورزی پایدار عبارت است از : مدیریت و حفاظت از منابع طبیعی پایه و هدایت دگرگونی های تکنولوژیکی و نهادی در راستایی که متضمن ارضای مستمر نیازهای نسل حاضر و آینده باشد. چنین توسعه ای که زمین، آب و منابع ژنتیکی گیاهی و جانوری را حفظ کند و از حیث محیطی نامرب و از لحاظ تکنولوژیکی مناسب و از نظر اقتصادی کارآمد و از لحاظ اجتماعی قابل پذیرش است. (زاهدی و مازندرانی، 1377 ، ص 246)
به نظر فائو کشاورزی پایدار الگویی از توسعه است که اقدامات زیر را انجام می دهد. (ابراهیمی و کلانتری ، 1382 ، ص 49)
1 ) تأمین نیازهای غذایی اساسی و تولیدات دیگر کشاورزی مورد نیاز نسل حاضر و آتی ؛
2 ) ایجاد اشتغال دائمی، درآمد کافی و شرایط مناسب زندگی و کار برای کسانی که در فرآیند تولیدات کشاورزی اشتغال دارند ؛
3 ) حفظ و ارتقای ظرفیت تولید منابع طبیعی به ویژه منابع تجدید شونده ؛
4 ) جلوگیری از تخریب جنبه های اجتماعی، فرهنگی جوامع روستایی ؛
5 ) جلوگیری از اختلال در کارکردهای چرخه های اساسی بوم شناختی و تعادل های طبیعی ؛
6 ) جلوگیری از آلودگی های زیست محیطی.
کشاورزی پایدار در اصل نوعی سیستم کشاورزی است که در آن با به کار بردن حداقل نهاده و عوامل مصنوعی و شیمیایی خارجی بتوان عملکرد مطلوبی به دست آورد به نحوی که حداقل تأثیر سوء را بر روی محیط زیست داشته باشد و بر این اساس کشاورزی پایدار در دراز مدت کیفیت محیط زیست و منابع طبیعی را ارتقاء می دهد، غذا پوشاک انسان را تأمین می کند. از نظر اقتصادی کشاورزی پایدار پویا است و همچنین کیفیت زندگی کشاورز و کل جامعه انسانی را افزایش می دهد. (مجید قربانی جاوی، 1382 ، ص 1)
ویژگی کشاورزی پایدار
ویژگی یک سیستم کشاورزی پایدار عبارت است از :
1 ) پویایی سیستم : در سیتم بیولوژیک آنچه که ایستا است به ندرت پایدار می باشد. بنابراین یک کشاورزی پایدار نوعی کشاورزی است که در پاسخ به تقاضاها و انتظارات متفاوتی که ازکشاورزی در طول زمان مطرح می شود از روش هایی برای تولید استفاده می کند که متناسب موقعیت و شرایط بوده و موجب بهبود نظام کشاورزی می شوند.
2 ) هماهنگی با طبیعت : یک سیستم پایدار کشاورزی، سیستمی از تولید محصولی است که به جای تضاد با سیستم های طبیعی با آنها هماهنگ است بنابراین شیوه های مورد استفاده در تولید نیز باید این هماهنگی را حفظ کند.
3 ) تنوع : کشاورزی پایدار علی الاصول سیستمی است متنوع. به صراحت می توان گفت که تجارب موجود درک کافی برای برنامه ریزی و طراحی متنوع سازی را فراهم کرده است.
4 ) اتکاء به منبع تجدیدپذیر : کشاورزی پایدار باید در اصل متکی به منابع تجدیدپذیر باشد و حفظ و احیاء آن را هدف قرار دهد.
5 ) اتکاء به سرمایه انسانی : کشاورزی پایدار باید سیستمی باشد که در آن نهاده فکر، هوش و نیز پایش و مراقبت مهم تر از نهاده های تکنولوژیکی در آینده افزایش خواهد یافت. معهذا مسلماً نوع تکنولوژی مورد نیاز آینده افزایش خواهد یافت. معهذا مسلماً نوع تکنولوژی موردنیاز آینده با تکنولوژی های فعلی (خواه مکانیکی یا شیمیایی) که کشاورزی کشورهای صنعتی در حال حاضر از آن برخوردارند متفاوت خواهد بود.
6 ) کیفیت و سلامت تولید : کشاورزی پایدار باید کشاورزی باشد که نقش تغذیه خوب و سالم را برای سلامتی جامعه بشناسد و بپذیرد که زارع یا تولید کننده در این مورد مسئولیت خاص دارد، مسئولیت این که نه فقط خطرات مسمویت را برطرف کند بلکه توان بالقوه تمایز بین متوسط، خوب و عالی را داشته و در هدف گذاری ها، افزایش ارزش غذایی در مواد غذایی عمده را (در محدوده آن چه می توان فهمیده شود) منظور و اعمال نماید.
7 ) تلفیق زیست شناسی و جامعه شناسی : پایداری باید بیش از محصولات زراعی، متوجه منابع ژنتیکی گیاهی و حیوانی، آب و خاکی که برای تولید محصولات مورد استفاده قرار می گیرد، گردد.
یک سیستم پایدار الزاماً نباید کاملاً خودکفا باشد. مصرف کارای منابع (اعم از اینکه باشد یا مصنوعی باشد ) کلید پویایی اصلاح مداوم است و آزمون ارزشمندی نهاده ها به منظور تصمیم گیری در استفاده از آنها باید به «پایداری پویا» کمک کند.
8 ) توجه به زیبا شناسی : یک سسستم مزرعه اگر از نظر زیباشناسی برآنهایی که در آن کار یا در نزدیک زندگی می کنند، لذت بخش باشد و اگر به جای اینکه زخم و کله ای بر منظره و دورنمای طبیعت باشد (اغلب چنین است) موجب زیباتر شدن آن گردد با احتمال بیشتری پایدار خواهد بود. زیرا انسانها با احتمال بیشتری به طور فردی و جمعی به پایدار بودن چیزی که به آنها لذت می دهد، کمک خواهند کرد.
در بهترین جمع بندی یک «کشاورزی پایدار» به دنبال کمال است. حوزه های اندکی از فعالیت انسانی وجود دارد که می تواند کمال خود را آنطور که به صورت انحصاری در کشاورزی نشان داده می شود، به اثبات برساند. (نجفی، 1386 ، ص 12)
- عوامل مؤثر در کشاورزی پایدار ؛
- عوامل فیزیکی و شیمیایی مانند خاک، اقلیم، رطوبت، تشعشع، طول روز و از سویی تغییرات و اثر متقابل آنها بریکدیگر ؛
- عوامل بیولوژیکی برحسب نوع گیاهان زراعی یا دام و همچنین اثر آن بر عوامل بیماری زا، علف هرز و آفات و موجودات مفید ؛
- تکنولوژی های در حال تغییر که برای کشاورزی قابل دسترس است ؛
- مدیریت مناسب در کشاورزی ؛
- سلامت اقتصادی و اکولوژیکی کارآمد بودن هزینه ها ؛
- سیستم تولید کوتاه مدت در کشاورزی پایدار به شیوه ای گفته می شود که کشاورزی در چارچوب آن بتواند به طور مداوم قابلیت هایی را برای مدیریت عوامل تولید (زمین، کارگر و سرمایه) اعمال کند. تا بدین وسیله علاوه بر تأمین نیازهای خود به منابع طبیعی نیز آسیبی وارد نشود. (حامد منصوری، 1387 ، ص 2 )
خصوصیات اکولوژیکی و زراعی سیستم های کشاورزی پایدار
در کشاورزی پایدار به منظور تولید در دراز مدت به نحوی که سازگار، شرایط محیطی باشد باید نهاده های کم انرژی و مقادیر کم مواد شیمیایی مورد توجه قرار گیرد. از سویی در سیستم های پایدار استفاده از اثرات متقابل و فرآیندهای اکولوژیکی (ارتباط میان موجود زنده و محیط اطرافش) ضروری است.
لازم به توضیح است کشاورزی فشرده، فاقد ثبات اقتصادی و یا تخریب محیط زیست همراه است. تفاوت کشاورزی پیادار کشاورزی فشرده در این است که در کشاورزی پایدار بر ثبات عملکرد در طولانی مدت با حداقل تأثیر بر محیط تأکید می شود. در حالی که کشاورزی فشرده بر اهداف کوتاه مدت و حداکثر عملکرد متکی است از سویی اهداف کشاورزی پایدار را نمی توان فقط با کاهش دادن نهاده ها برطرف کرد. بلکه باید سیستم های زراعی جدید و ابداعی طراحی شوند.
در سیستم های فشرده، کشت خالص گیاهان زراعی یک ساله منجر به افزایش تفاوت عناصر غذایی و حساسیت محصولات به آفات می شود. ارگچه پدیده های اکولوژیکی در تمام اکوسیستم های زراعی وجود دارند ولی مصرف زیاد نهاده ها مانعی برای فرایندهای اکولوژیکی است.
سیستم های پایدار براساس اصول اکولوژیکی استوار بوده است و نهاده های شیمیایی و انرژی تأثیر چندانی در آنها ندارد. بنابراین اکوسیستم زراعی پایدار بر نهاده کم تأکید داشته است و نسبت به سیستم هایی که با نهاده زیاد اداره می شوند. به اصول منطقی و مدیریت صحیح تری نیاز دارند. چند کشتی، شخم حداقل، اگر وفارستری (درخت، گیاه زراعی) و تلفیق زراعت و یا دامداری همگی پتانسیل تولید را حفظ می کنند. اغلب این عملیات سابقه تاریخی دارند و بعضی از آنها بسیار قدیمی هستند و در سیستم های زراعی سنتی با درک روابط اکولوژیکی مربوطه همراهند. و امروزه از این اصول برای سیستم های جدید کشاورزی استفاده می شوند.
شایان ذکر است که سیستم های پایدار نباید نوعی بازگشت به عقب پنداشت چرا که در این نوع از کشاورزی مفاهیم جدید و قدیمی تلفیقی شده از فناوری های جدید در آن استفاده می شود از سویی طراحی و مدیریت سیستم های کشاورزی پایدار باید براساس اصول اکولوژیکی باشد.
کشاورزی باید از نظر اکولوژیکی مناسب از نظر اقتصادی توجیه پذیر و از نظر اجتماعی مطلوب باشد در کشاورزی پایدرا دو اصل کلیدی وجود دارد. که در آن استفاده از مواد شیمیایی به خصوص آفت کش ها و کودها باید به حداقل برسد و از سویی در آن مزرعه به صورت جامع نگریسته شود.
