بخشی از مقاله
معماري شهر افسوس و كتابخانة تاريخي اين شهر
فهرست:
شهر اِفسوس
اهميت كتابخانه ها در معماري روم باستان
كتابخانه ها، بناي معماري افسوس
بنای کتابخانه شهر اِفسوس
نگاهي اجمالي به معماري افسوس
شهر اِفسوس
در میان محدوده های شهرستان سلجوق و ازمیر در کنارهای دریای اژه واقع در غرب ترکیه یکی از بنادر و شهرهای باستانی جهان به نام اِفسوس قرار دارد. اولین نشانه های اسکان در این شهر مربوط به ٦٠٠٠ سال قبل از میلاد مسیح می باشد. در پژوهشهای باستانشناسی که در سالهای اخیر صورت گرفت در تپه های آیاسولوک[15] آثار تمدنهای هیتیتی[16] بدست آمد.
در زمان هیتیتی ها این شهر به نام "آپاسالار" نامیده می شده و در ١٥٠٠ قبل از میلاد مهاجرانی که از یونان آمده بودند در این شهر مسکن گزیدند. بعد از ٦٥٠ قبل از میلاد شهر کم کم به اطراف معبد آرتِمیس[17] منتقل گردید. بیشتر بناهای باقی مانده کنونی آثار بجا مانده از شهری است که یکی از سرداران اسکندر مقدونی به نام لیسیماکوس[18] در سال ٣٠٠ قبل از میلاد دستور ایجاد آنرا داده است. اما آثار ارزشمند دیگری مربوط به دوران پیش و بعد از آن نیز در شهر به چشم می خورد. لیسیماکوس شهر را براساس نقشه ای جدید دوباره بنا نمود. براساس این نقشه خیابانها و کوچه های شهر بطور موازی بوده و همدیگر را بطور منظمی قطع می کنند.
عصر هلنی و دوران امپراطوری در روم باستان اوج رونق این شهر بود. بطوری که در زمان امپراطور آگوستوس به عنوان پایتخت ایالتهای آسیائی روم انتخاب گردید. براساس بناهای بجا ماند از آن دوره گمان می رود در قرون اول و دوم قبل از میلاد حدود ٢٠٠ هزار نفر در این شهر زندگی می کرده اند. در این دوره سطح تمام بناها از سنگها مرمر تراشیده شده ساخته شده بود.
در قرن ششم قبل از میلاد این شهر به همراه شهر میلتوس[19] که در جنوب آن قرار داشت بعنوان مراکز مهم فرهنگ و هنر سرزمین لیدی محسوب می گردیدند (تصویر شماره ١). افرادی همچون هیراکلیتوس[20] ، آرتمیدوروس[21] ، شاعرانی همچون کالینوس[22] و هیپوناکس[23]، عالم زبان و گرامر زونودوتوس[24] ، حکیمانی همچون سورانوس[25] و روفوس[26] در این شهر
پرورش یافتند. همه این افراد در زُمره دانشمندان و مشاهیر معروف یونان و روم قرار دارند. با توجه به ساخت بندر در قرن چهارم قبل از میلاد اِفسوس به شهری تجاری تبدیل شده بود. امپراطور هادریان[27] بندر را بارها تعمیر نمود. در قرون اولیه میلادی بدلیل فعالیت بندر در شهر اِفسوس این منطقه شاهراه ارتباطی شرق به غرب را تشکیل داده بود. به واسطه همین فعالیتها شهر به صورت یکی از مراکز مهم سیاسی و اقتصادی زمان خود در آمد و پایتخت ایالتهای آسیای امپراطوری روم محسوب گردید. این اهمیت به حدی بود که معبد آرتمیس[28] بزرگترین معبد خدای آناطولی[29] در این شهر ساخته شد. همانگونه که می دانیم معبد آرتمیس یکی از شاهکارهای هنر معماری است و جزو عجایب هفتگانه دنیا محسوب می شود. بر اثر رسوبات شدید رودخانه مارنس و رود مندرس کوچک سواحل این شهر پر گردید و شهر کم کم از دریا دور گردید و در حال حاضر از سواحل دریای اژه دور مانده است.
در قرون هفتم میلادی این نواحی صحنه لشکرکشی اعراب مسلمان و جنگ آنها با مسیحیان بود. در دوران بیزانس شهر دوباره محل خود را تغییر داده و به محل ابتدائی خود در تپه های آیاسولوک منتقل گردید. در سال ١٣٣٠ میلادی این شهر توسط ترکان سلجوقی تسخیر گردید. شهر در اواخر قرن چهاردهم میلادی (قرن هشتم هجری) بعنوان مرکز حکومتی حکمرانان ترک نژاد "پسران آیدین" (آیدین اوغولاری) انتخاب شده بود. از قرن ١٦ میلادی (قرن دهم هجری) به بعد جمعیت آن رو به کاهش گذاشت و در حال حاضر در روستاها و شهرکهای کوچک واقع در اطراف این منطقه حدود ٣٠٠٠٠ نفر زندگی می کنند (یلدیز، ٢٠٠٣: ٢٢٨ – ٢٢٧؛ تونای، ١٩٧٠: ٣).
تصویر ١: نقشه مربوط به دروان اوج و شکوفائی تمدن لیدی و شهرهای باستانی مربوط به آن در غرب آسیای صغیر
طبق آمار رسمی دولت ترکیه هر ساله نزدیک به دو میلیون توریست خارجی از بناهای بجا مانده از آثار تمدن لیدی در این شهر بازدید می نمایند. این شهر تنها شهر باستانی جهان می باشد که تماماً از سنگ مرمریت ساخته شده است. آثار مهمی که در وسعت ٨ کیلومتر مربعی این شهر وجود دارند عبارتند از : معبد آرتیمس(خدای مادر): این معبد اولین معبد ساخته شده از سنگ
مرمریت در جهان می باشد. بزرگی آن در ابعاد ١٣٠ × ٦٨ متر و نمای اصلی آن همانند معابد دیگر آرتیمس به سمت غرب می باشد؛ دروازه شرقی؛ بنای مجلس عام[30] با گنجایش ١٤٠٠ نفر؛ تالار اجتماعات رسمی؛ تالار شهرداری[31]؛ میدان دومیتینوس[32]؛ دروازه هراکلیوس(خدای قدرت)؛ خانه های ویلای ساخته شده از مرمریت که مجهز به حمام و سیستم گرمایشی هستند؛ حمامها و توالت های عمومی؛ معبد هادریانوس[33]؛ آرامگاه خواهر کلوپاترا؛ آب نمای هرون، کتابخانه عمومی و دهها بنای دیگر (نگاه کنید به تصویر شماره ٢).
تصویر٢: موقعیت آثار ارزشمند موجود در مرکز شهر. کتابخانه و راههای ارتباطی آن مشخص است.
اهميت كتابخانه ها در معماري روم باستان
شهر اِفسوس یکی از شهرهای مهم تمدن روم باستان در آسیای صغیر می باشد. این شهر که در سواحل دریای اژه و کناره رود مندرس کوچک واقع شده امروزه به ترکی بنام اِفس خوانده می شود. آثار بجا مانده از این شهر از نظر تاریخی جایگاه ویژه و ارزشمندی دارد. در میان آثار باستانی بجا مانده در این شهر بنای یک کتابخانه به چشم می خورد. این کتابخانه که در حدود سال ١٢٥ میلادی توسط ژولیوس آکویلا سلسوس به یادبود پدرش ساخته شده است به نام کتابخانه
سلسوس معروف شده است. این کتابخانه جزء معدود بناهای اختصاص داده شده برای کتابخانه است که تاکنون تقریباً سالم باقی مانده است. این کتابخانه که جزو اولین کتابخانه های عمومی است که در آسیای صغیر براساس فرهنگ روم باستان ساخته شده مورد توجه بسیاری از پژوهشگران واقع شده است. در این نوشته سعی بر آن است تا با توجه به آثار باقی مانده از این بنا مشخصات و خصوصیات کتابخانه های دوره باستان روم از نقطه نظرهای مختلف مورد بررسی قرار گیرد.
كتابخانه ها، بناي معماري افسوس
يكي از اركان اصلي معماري شهر افسوس كتابخانه هاي اين شهر است.کتابخانه های عهد باستان همانند کتابخانه های امروزی انواع مختلفی داشته و براساس اهداف مختلفی تاسیس شده بودند. این کتابخانه ها با توجه به سازمانهای که وابسته به آنها بودند و بیشتر آنها مراکز آموزش و یا دینی بود دارای ویژگیها و مشخصات متفاوتی بودند. در میان این کتابخانه ها بخصوص کتابخانه های بنا شده در روم باستان به کتابخانه های برخورد می کنیم که به هیچیک از سازمانهای دولتی، آموزشی و یا دینی وابسته نبودند و در مقابل قابل استفاده برای عموم مردم بودند. ما به دلیل همین مشخصه خاص آنها می توانیم به آنها عنوان کتابخانه های عمومی
را اطلاق نمائیم. هر چند در میان این کتابخانه ها مواردی بودند که با اهداف دینی و مذهبی ساخته شده بودند ولی به مردم عادی نیز به ارائه خدمات می پرداختند. اما کتابخانه های که فقط با هدف ارائه خدمت به مردم راه اندازی شده بودند برای اولین بار در زمان امپراطور آگوستوس[1] (٢٧ قبل از میلاد – ١٤ میلادی) احداث شده اند. در زمان حکمرانی این امپراطور با تلاشهای آسینوس پولیو[2] اولین نمونه از کتابخانه های عمومی احداث گردید. این کتابخانه که به عنوان یک کتابخانه عمومی واقعی به حساب می آمد بعداً نقطه آغازین برای راه اندازی سایر کتابخانه
های عمومی گردید. احتمال داده می شود که این کتابخانه در ٦٤ میلادی توسط نرون امپراطور روم به همراه شهر روم سوزانده شده باشد (یلدیز[3]، ٢٠٠٣: ٣١٢ – ٣١١). در بعضی از منابع فکر ایجاد کتابخانه عمومی به ژولیوس سزار نیز نسبت داده شده است (پیلینوس[4]، ١٩٥٨: ١١ -١٠).به پیروی از این تفکر کتابخانه های عمومی در ایالتهای مختلف وابسته به روم نیز رواج پیدا کرد. از میان کتابخانه های مهمی که در دوران امپراطوری در روم باستان بعنوان کتابخانه های عمومی در خارج از سرزمین اصلی روم ساخته شدند می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
● کتابخانه های که در یونان توسط رومیها ساخته شده بود همانند کتابخانه های عمومی شهر فیلیپی[5] و پاتراس[6]. این کتابخانه ها بنام مقامات رسمی شهر و ماموران دولتی در یونان ساخته شده بود ولی مردم عادی شهر نیز اجازه استفاده از آنها را داشتند؛
● کتابخانه های که در ایالتهای آسیائی روم ساخته شده بود همچون اِفسوس، آفرودیت[7]، کرمنا، ساگالاسوس[8] و جزیره قبرس؛
