دانلود مقاله نقش جهتگیری مذهبی در ساختار هویت فردی

بخشی از مقاله

مقدمه

طرح مبحث هویت و عوامل مؤثر در شکلگیري آن، از جمله نیازهاي ضروري جامعـه کنـونی ماسـت. در جوامع غربی نیز ایجاد هویتی پایا و باثبات بسیار چالشبرانگیز شده است. پـیش از ایـن، هنجارهـاي فرهنگی و اجتماعی بهعنوان مرجع و راهنما براي پیشرفت افراد در نظر گرفته مـیشـد، امـا اکنـون نـوع دیگري از زندگی جایگزین شده است .(Luyckx & et al, 2007, p. 149)

این یک واقعیت است که ساختار هویتی هر فرد از مذهب تأثیر میپذیرد. عقاید مـذهبی، بـا معرفـی هدف نهایی آفرینش و پاسخ به سؤالات وجودي فرد، نقش چشمگیري در تشکیل هویت ایفـا مـیکنـد. محققان بسیاري بر این موضوع صحه گذاشتهاند که معنویت و مذهب بهطور نزدیکـی بـا هویـت پیونـد

یافتـهانـد Markstrom-Adams, & et al, 1994, p. 453-469)؛ Maclean & et al, 2004, p. 429-437؛

Griffith & Griggs, 2001, p. 14-25؛ .(Watson & Morris, 2005, p. 371-379

در دورة نوجوانی همزمان با سایر تغییر و تحولات بدنی و روانی، رشد و تحـول مـذهبی و معنـوي نیز صورت میگیرد. این رشد و تحول ممکن است شامل تجارب دینی جدید، درکی تـازه از باورهـا یـا تجارب مذهبی قبلی، احساس معنا و هدفداري بیشتر در زندگی یا آگاهی افزونتر از نقش خداونـد در زندگی روزمره شود (آذربایجانی، 1385، ص .(28 تماس بـا ارزشهـاي مـذهبی در تشـکیل شخصـیت تأثیر بسیاري دارد و جوانان را وادار میکند که وجود خود را بهمنزله جزء و تابعی از جهان بزرگ بداننـد (احمدي، 1375، ص .(61 مذهب؛ جهانبینی، هنجارهاي اجتماعی و ارتباطات را ارائـه مـیدهـد و ایـن امر تشکیل مفهوم خود شخصی جوانان را تحت تـأثیر قـرار مـیدهـد .(king, 2003, p. 203) بـه اعتقـاد برخی پژوهشگران، مذهب با تأثیر بر سبک زندگی و چگونگی حل تعارضهاي ارزشـی، بـه دو سـؤال اساسی انسان دربارة هدف زندگی و معناي فعالیتها و اسـتعدادهاي او پاسـخ مـیدهـد (جـانبزرگـی، .(1386 مسلماً پیشرفت در عملکرد شـناختی نوجوانـان موجـب مـیشـود کـه آنهـا در جسـتوجـوي فرصتهایی براي ایجاد معنا و چیزهاي دیگر باشند. با شروع تفکر عملیاتی قراردادي، نوجوانان توانـایی فکر کردن و استدلال انتزاعی پیدا میکنند. دین و معنویت فرصـتهـاي پرمعنـایی را بـراي آنهـا فـراهم میکنند تا قدرت عقلانی جدیدشان را آزمایش نمایند و منتقدانه و مـردد در مـورد عقایـدي کـه از قبـل

داشتهاند، دلیل بیاورند .(Markstrom-Adams, 1999, p. 217)

بهعقیدة برخی محققان، مذهب میتواند سبب اعتدال، بهبود رفتارهاي عاطفی ـ اجتماعی و پرهیـز از رفتارهاي پرخطري شود که بهطور مداوم او را براي آزمایشگري فرامـیخواننـد (ر. ك: نـاعمی، .(1387

نقش جهتگیری مذهبی در ساختار هویت فردی  ۹۹

علاوه براین، ثابت شده است که فعالیتهاي دینی بر رشد روانی ـ اجتمـاعی افـراد همچـون امیـدواري، هدفمندي، تعهد، عشق و خودپندارة مثبت مؤثر اسـت .(Markstrom-Adams, 1999, p. 217) از سـویی دیگر، استانلی هال معتقد است که نوجوان با گرایش به مذهب، میخواهد در بحرانها و کشـمکشهـاي روانی خود تخفیفی ایجاد کند (ناعمی، 1387، ص .(127

مطالعات انجامگرفته در قلمرو مذهب و هویـت در برخـی مـوارد داراي نتـایج متناقضـی اسـت؛ در مطالعهاي که پدرسون (2000) با تمرکز بر عامل معنویت مدل هویت فردي انجام داد، نشان داده شـد کـه بین جهتگیري درونی مذهبی (تمایل به زندگی بر طبق عقاید مذهبی) و نمرات بـالاي عامـل معنویـت هویت فردي رابطهاي بسیار معنادار وجود دارد. این در حالی است کـه بـین ایـن عامـل و جهـتگیـري بیرونی مذهبی (تمایل به استفاده از مذهب براي اهداف دیگر) رابطه معنادار کمـی وجـود داشـت و بـین عامل معنویت هویت فردي و جهتگیري جستوجوگرانه نیز رابطه معنادار کمی برقرار بود.

افزون بر این، یافتههاي هود و دیگران (1986) حاکی از آن بود کـه هـیچ رابطـهاي میـان تعهـد مـذهبی و هویت فردي وجود ندارد. همچنین، فوستر و لافـورس (1999) نیـز دریافتنـد کـه هویـت سـردرگم (آشـفته) معنیداري بالایی با دو جهتگیري درونی و بیرونی مذهبی نسبت به هویت اکتشافی و متعهدانه دارد.
در عین حال، مطالعات بسیاري، رابطه مثبت و معنادار میان احراز هویت و جهتگیري مذهبی را نشان

دادهاند Watson& etal,1998,p.149- 164;Watson&Morris,2005,p. 371-379;Griffith&Griggs,)

.(2001, p. 14-25; Maclean & et al, 2004, p. 429-437 واتسون و دیگـران ( (1989 بیـان نمودنـد کـه

جهتگیري جستوجوگرایانه تعاملی میتواند بهعنوان یک پیشآمد براي شکلگیري تعهد درونی باشد. این نوع جهتگیري جستوجوگرانه، انعکاسی از تلاش براي یافتن پاسخ به موضوعات هـویتی اسـت. پس از آن، واتسون و دیگران (1998) به رابطه میان جهتگیري مذهبی، هویت و جستوجوي معنـا در اخلاق پرداختند. آنها نشان دادند که هویت متعهدانه همبستگی مثبت با جهتگیري مذهبی درونی دارد و همبستگی معکوس با جستوجوگري و جهتگیري بیرونی مذهبی دارد.

ازاینرو، پژوهش حاضر با هدف شناسایی میزان تأثیر جهتگیري مـذهبی در شـکلگیـري سـاختار هویت فردي، انجام گرفت. تا بدینوسیله، راهی براي فهم هرچه بیشتر ابعـاد معنـوي و مـذهبی و نقـش این ابعاد بر ساختار هویتی جوانان گشوده شود. این مقاله به این سؤالات پاسخ مـیدهـد کـه آیـا فراینـد شکلگیري هویت، میتواند متأثر از جهتگیري مذهبی باشد، آیـا بـین جهـتگیـري مـذهبی و هویـت فردي رابطه معناداري برقرار است و آیا جهتگیري مذهبی، نقش تعیـینکننـدهاي در پـیشبینـی هویـت پایدار دارد؟

۰۰۱  ، سال ششم، شماره سوم، پاییز ۲۹۳۱

روش پژوهش

جامعه پژوهشی دانشجویان بین سنین 25 -18 سـال مـیباشـند. نمونـه مـورد مطالعـه، براسـاس روش نمونهگیري تصادفی خوشهاي چندمرحلهاي از بین دانشجویان دختر و پسر دانشکدههاي علـوم انسـانی، علوم پایه، هنر و فنی و مهندسی دانشگاههاي دولتی شهر تهران انتخاب شد. ابتـدا از بـین دانشـگاههـاي دولتی شهر تهران، که شامل دانشکدههاي فوق بودند، بهصورت تصادفی دانشگاه تهران و دانشگاه شـاهد انتخاب و سپس از هر چهار دانشکدة این دانشگاهها، دو رشته تحصـیلی بـهصـورت تصـادفی انتخـاب گردید. در هر رشته نیز یک کلاس بهصورت تصادفی انتخـاب شـد. سـعی بـرآن بـود تـا از هـر رشـته تحصیلی، 25 دانشجو در پژوهش شرکت نمایند. در نهایت، حجم نمونـه شـامل 381 نفـر 133) مـرد و 248 زن) با میانگین سنی 22 سال گردید.

ابزارهای پژوهش

پرسشنامه هویت شخصی: این پرسشنامه توسط احمدي (1375) براساس معیارهـاي تشخیصـی DSM-IV ساخته شده است. این معیارها عبارت از اشکال در اهداف بلندمدت، تردید در انتخـاب شـغل، نداشـتن الگوي مناسب براي رفاقت، نامناسب بودن رفتار جنسی، اشکال در شناخت و معرفت دینی، عدم توجـه به ارزشهاي اخلاقی، رعایت نکردن تعهد گروهی، اختلال در تنظیم وقت، نداشتن الگوي مناسب بـراي تشکیل خانواده و نداشتن دید منفی نسبت به خود میباشد.

این پرسشنامه، 10 گزینهاي داراي یک مقیاس لیکرت 4 درجهاي است. این پرسشنامه نمـره منفـی ندارد و براساس آن، نمرات بالاتر از 9 نشاندهندة عدم ثبات هویت فردي و وجود بحران هویت اسـت. ضریب پایایی این پرسش نامه، با استفاده از ضریب آلفاي کرونباخ در بین نمونهاي از دانشآمـوزان شـهر اصفهان 0/92 (احمدي، (1375 و در بین نمونهاي از دانشآمـوزان شـهر یـزد 0/83 (دهشـیري، ( 1384 محاسبه شده است. در این پژوهش، ضریب پایایی آن0/73 بهدست آمد.

پرسشنامه خودشناسی براساس جهتگیري مذهبی اسلامی: این پرسشنامه توسط آذربایجانی (1385) با اسـتفاده

از آیات قرآن و متون روایی شیعه ساخته شده است. پرسشنامه حاوي 70 سؤال است که دو زیرمقیـاس اخلاق 24) سؤال) و عقاید و مناسک 46) سؤال) را دربردارد.

اعتبار محتواي این پرسشنامه توسط متخصصان و صاحبنظران علـوم دینـی و اعتبـار سـازة آن، از طریق گروه نمونهاي به حجم 378 نفر از دانشجویان دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد تهـران (واحـد شـمال) و طلاب حوزة علمیه قم مورد تأیید قرار گرفته اسـت. ارزیـابی محتـوایی آن 0/775 و مقیـاس عقایـد و

نقش جهتگیری مذهبی در ساختار هویت فردی  ۱۰۱

مناسک با آلفاي 0/947 و مقیاس اخلاق با آلفاي 0/793 و در مجمـوع، جهـتگیـري مـذهبی براسـاس اسلام با آلفاي 0/936 بهدست آمده است (ر. ك: آذربایجانی، .(1385

در این پژوهش، ضریب پایایی این پرسشنامه 0/95 (اخلاق با ضریب آلفا 0/74 و عقاید و مناسـک با ضریب آلفا (0/96 محاسبه شد.

یافتههاي پژوهش

اطلاعات کلی و ویژگیهاي جمعیتشناختی نمونه مورد مطالعه، به تفکیک جنسیت در جدول 1 نشـان داده شده است. آمار موجود در این جدول، حاکی از این است که نمونه مورد مطالعه (n =381) متشـکل از 133 پسر (%34/9) و 248 دختر (%65/1) میباشـد. نسـبت دو برابـري تعـداد دختـران بـه پسـران در نمونه، ناشی از شرایط انتخاب تصادفی رشتههاي مورد مطالعه است و شاید تـا حـدي ناشـی از نسـبت بیشتر دختران در دانشگاهها باشد.

جدول :1 توزیع فراوانی نمونه مورد مطالعه به تفکیک جنسیت
متغیر جنسیت پسر دختر جمع
فراوانی درصد فراوانی درصد فراوانی درصد
رشته علوم پایه 24 18 58 23/4 82 21/5
تحصیلی علوم انسانی 32 24/1 83 33/5 115 30/2
فنی- مهندسی 44 33/1 39 15/7 83 21/8
هنر 33 24/8 68 27/4 101 26/5
جمع 133 34/9 248 65/1 381 100

همانگونه که جدول فوق نشان میدهد، نسبتهـاي تقریبـاً مشـابهی از هـر چهـار رشـته تحصـیلی نمونهگیري شده است. بنـابراین، بـا اطمینـان بیشـتري مـیتـوان دانشـجویان رشـتههـاي متفـاوت را در متغیرهاي مورد مطالعه مقایسه نمود. به منظور بررسی وجـود همبسـتگی میـان جهـتگیـري مـذهبی و هویت فردي از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. جدول 2 ضرایب همبستگی میان هویـت فـردي و جهتگیري مذهبی و خردهمقیاسهاي آن را نشان میدهد.

جدول :2 ضرایب همبستگی (پیرسون) میان هویت فردي و جهتگیري مذهبی و زیر مقیاسهاي آن

متغیر جهتگیري مذهبی اخلاق عقاید و مناسک
هویت فردي -0/412** -0/461** -0/339**

p < 0 /0005 **

ازآنجاکه در مقیاس هویت بهکار گرفتهشده در این مطالعه، نمرات بالاتر نشـاندهنـده ناپایـداري هویـت فردي و وجود بحران هویتی است، رابطه میان جهتگیري مذهبی و هویت فردي، بـهصـورت رابطـهاي منفـی نمـودار شـده اسـت (آزمــون دو دامنـه، p <0/0005، n=381، .(r=-0/412 بـر ایـن اسـاس، بــین جهتگیري مذهبی و هویت ناپایدار همبستگی معنیدار منفی وجود دارد. بهعبارت دیگر، گرایش بیشـتر

۲۰۱  ، سال ششم، شماره سوم، پاییز ۲۹۳۱

فرد به مذهب با هویت فردي شکلیافتهتـر و پایـدارتر همـراه اسـت. بـراي تعیـین سـهم مقیـاسهـاي جهتگیري مذهبی در پیشبینی نمرات هویت فردي، از رگرسیون چندمتغیري اسـتفاده شـد. جـدول 3 نتایج حاصل را نشان میدهد.