بخشی از مقاله
مقدمه و طرح سؤال
در تاريخ كشورها و سرزمين‌ها برخي از حركت‌ها و جنبش‌ها به خاطر تازگي و كاركردشان اهميت ويژه‌اي پيدا مي‌كنند و چه بسا زمينه‌اي براي پيشرفت و يا پسرفت به حساب مي‌آيند. جنبش تنباكو در ايران يكي از اين مقاطع تاريخي است كه مردم ايران را نسبت به قدرت خويش براي مقابله با پيش‌آمدهايي كه حيثيت ملي آنها را به مخاطره مي‌انداخت، آگاه ساخت. مردمي كه ياد گرفته بودند هر آنچه شاه و دربار براي آنها رقم مي‌زند بپذيرند و خود را ملزم به اطاعت از آن مي‌يافتند هرچند از اجراي آن كراهت داشتند.
در اين دوره تحولات در كشورهاي اروپايي وارد مرحله‌اي حساس شده بود و سرمايه‌داري پا را از مرزهاي خود فراتر گذاشته بود و در پي سود و منفعت خويش خواسته‌ها و مطالعات مردمان آن سوي مرزها را به هيچ مي‌انگاشت. بنابراين جنبش تنباكو يك جنبش كاملاً مربوط به مسائل اقتصادي است يعني ريشه اصلي‌اش به اقتصاد برمي‌گردد و اين عملاً ناشي از يك مسئله بسيار مهم و آن به وجود آمدن و رشد امپرياليسم است. اين مسئله تنها به ايران مربوط نمي‌شود و آسيا را هم در بر مي‌گيرد. در ايران رژيم، رژيم زمين‌داري است و با رژيم
سرمايه‌داري چندان ميانه خوبي ندارد. لذا است كه به واسطه پديد آمدن تعارض منافع زير ساخت‌هاي اقتصادي اجتماعي دچار تضاد شده و مقابله با پديده بيروني نمود عيني به خود مي‌گيرد. براي تحليل انقلابها و جنبش‌ها در ايران براساس چارچوب نظري چارلزنلسون مي‌توان گفت كه هر جامعه يك ساخت دارد و ساخت جوامع با يكديگر متفاوت است و هر ساختي يك عملكرد و كارد به خصوصي دارد. در ساخت اجتماعي ايران هم يك عملكردي وجود دارد كه اين ساخت‌ها را به هم مربوط مي‌كند كه به آن ساخت جامعه مي‌گويند. اين كاركرد،
ساخت ارزشي را به وجود مي‌آورد و اين ساخت ارزش تغييرات مربوط به تجانس را به موجب مي‌شود. حال اگر بين ساخت ارزشي و محيط تجانس باشد مشكلي پيش نمي‌آيد ولي اگر عدم تجانس بين ساخت ارزشي و محيط به وجود بيايد آن وقت نظام نامتعادل اجتماعي رخ مي‌نمايد و اين چيزي بود كه در جنبش تنباكو اتفاق افتاد. به هر حال در اين تحقيق در پي آن هستيم تا ببينيم نقش روسيه در اين جنبش چه ميزان بوده است. آيا همانطور كه برخي ادعا مي‌كنند سر منشأ و سرنخ ماجرا در دست روسها بوده و مردم را آنچنان كه مي‌خواستند هدايت مي‌كردند يا فقط به خاطر حفظ منافع خود مخالف اعطاي امتياز به رقيب خود بوده‌اند، و اين مردم و علما بودند قيام را آغاز كردند و به نتيجه رسانيدند. ما در اين تحقيق سعي كرده‌ايم با تكيه بر اسناد و مدارك تاريخي موضوع را قدري بشكافيم. اما به نظر مي‌رسد نقش روسيه يك نقش تقويت كننده و تكميلي بوده تا يك نقش بنيادي و محوري، بررسي ادعاهاي طرفين و مدارك تاريخي اين را ثابت مي‌كند.
نگاهي اجمالي به منابع
نخستين اثر مستقل و تك نگارانه دربارة جنبش تنباكو، كتاب تاريخ دخانيه شيخ حسن كربلايي است. حاج علي فرزند محمدرضا، پدر شيخ آقا بزرگ طهراني هم رساله‌اي در تاريخ دخانيه نوشته كه متاسفانه تاكنون يافت نشده است. پس از آن كتاب مستقل ديگري كه نوشته شده كتاب «تحريم تنباكو، اولين مقاومت منفي در ايران» ابراهيم تيموري است كه به سال 1328 خورشيدي چاپ شده است. وي از كتاب شيخ حسن، كمال استفاده را كرده و نامي از آن به ميان نياورده است. البته خود او هم تلاش زيادي در جمع‌آوري اسناد و مدارك كرده است.
اثر مستقل ديگر، عنوان «تحريم تنباكو» از خانم نيكي، ر،كدي است كه توسط شاهرخ قائم مقامي ترجمه و به سال 1356 خورشيدي در تهران به چاپ رسيده است. تحليلي از نقش سه گانه شيخ فضل‌الله نوري در نهضت تحريم تنباكو اثر مستقل ديگري از آقاي ابوالحسني (مندر) است كه به سال 1360 توسط انتشارات پيام آزادي در تهران چاپ شده است. «پيكار پيروزي تنباكو» از محمد نهاونديان (تهران، چاپ پرتو) و كتاب «ريشه و روند جنبش تنباكو» (بدون ياد از نام مؤلف) و كتاب «انديشه ديني و جنبش ضد رژي» از آقاي حسين آباديان (تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1376 آثار مستقل ديگري هستند كه در اين باره انتشار يافته‌اند.
كتابي نيز با عنوان «بازرگان» از خانم هما ناطق دربارة دادوستد با بانك شاهي ورژي تنباكو در تهران به سال 1373 چاپ شده است.
كتاب ويژه‌اي هم دربارة مرحوم سيد علي‌اكبر فال اسيري مجتهد فارس با عنوان «نقش مجتهد فارس در نهضت تنباكو» از آقاي محمدرضا رحمتي در تهران و به توسط بنياد تاريخ انقلاب اسلامي چاپ شده است.
ما در اين تحقيق تلاش نموده‌ايم از منابعي بيشتر بهره ببريم كه به شكلي به موضوع مرتبط بود و در آنها به نقش روسيه در جنبش اشاره شده باشد. از جمله اين منابع برخي خاطرات از جمله خاطرات دكتر فوريه در ايران است.
همچنين اسناد وزارت خارجه انگليسي و فرانسه از ديگر منابع است كه به آنها مراجعه شده است. بخش ديگر منابعي در واقع منابع مطالعاتي و تحقيقاتي است كه با مراجعه به آنها سعي شده تا نتيجه تحقيقات آنها به شكلي در اين پژوهش منعكس شود.
از جمله منابعي كه به كرات به آنها استناد شده كتاب روس و انگليس در ايران اثر فيروز كاظم‌زاده است. تاريخ قاجاره اثر آ.ك.س لمبتون از ديگر منابعي است كه به قدر نياز به آنها مراجعه كرده‌ايم.
زمينه‌هاي فرهنگي جنبش
يكي از زمينه‌هاي جنبش تنباكو در ايران نارضايتي مردم و علما از نفوذ فرهنگي و اقتصادي بيگانگان در كشور بود. اين نفوذ كه حيثيت و هويت ملي و فرهنگي يك جامعه سنتي را با خطر مواجهه كرده بود تبديل به يك جنبش ضد بيگانه شد. شيخ حسن كربلايي فضا را اين چنين توصيف كرده است: چنان افعال و اطوار زشت و ناپسند فرنگيان در نظرها به زيبايي جلوه گرفت كه مسلمان زادگان ايران، با آن وجدانهاي سليم و سليقه مستقيم، قبايح افعال و اطوار ننگ مغزانة فرنگيان را با شوق و شعف هر چه تمام‌تر، شعار ]شعائر[ خود گرفته، سهل است كه ماية مباهات خود دانسته، بدان قبايح نيز بر مردم مملكت افتخار و مزيت جستند؛ و با همة اين، باز هم فرنگي مآبي دست از مسلمانان برنگرفت تا بر طبايع ايشان نيز استيلا يافته، استعداد طبيعيه تا مسلمانان را هم از ريشه برانداخت.
نويسنده تاريخ دخانيه در ادامه مي‌نويسد:
اين شد كه از اين پس كلمه ملت را كه سبب اصلي خرابي كار ايران فهميده بودند، نفوذ و موقع پيشين از دلها برفت و افكار فرنگستان كه ضامن سعادت و نيكبختي ملت و مملكتش مي‌دانستند. هر روزه در نظرها رونقي تازه گرفت و به تدريج مقام فرنگيان در ايران خيلي بلند و منتسبات فرنگستان كلّية خيلي دل‌پسند افتاده و بدين و تيره هر كار فرنگي و فرنگي مآبي را در ايران ]رواج[ افزوده شده و بازار اسلام و مسلماني را همي (رونق) بكاهيد، تا آنجا كه بزرگان ايران را از سازش و آميزش با مردم فرنگستان، عظم بسياري از منكرات اسلاميه يكسر از نظر به در رفت؛ سهل است كه نوبت، كم‌كم به معلومات وجدانيه و مسلمات فطريه رسيد.
زمينه‌هاي اقتصادي جنبش تنباكو
نفوذ اقتصادي بيگانگان در ايران يكي ديگر از عوامل عمده پيدايش جنبش تنباكو بود. مردم، تجار و بازرگانان وقتي مي‌ديدند كه سرنوشت اقتصادي مملكت خود به دست بيگانگان افتاده است به دنباله بهانه به منظور نشان دادن واكنش بودند و اين بهانه با اعطاي امتياز توتون و تنباكو به دست آمد.
در اينجا قسمتي از نامه يك تاجر به علماي عراق كه توسط شيخ حسن كربلايي در زمينه دخالت خارجي‌ها در مسائل مملكتي و ضررهاي آن به اقتصاد كشور در كتاب تاريخ دخانيه آورده شده متذكر مي‌شويم:
«نوع اهالي اين بلد عمده و معظم كه چشم و چراغ ايرانيان است، خاصه صنف تجار را، كار اين روزها خيلي سخت و دشوار شده و چگونه سخت و دشوار نباشد و حال آن كه چندين سال است تا كنون كه ]به[ سبب مداخل و استيلاي فرنگيان، رشتة تجارت ايران بالمرّه از دست تجار مسلمان بيرون رفته است.
اين جماعت فرنگيان، گذشته از اين كه در كلية بلاد ايران، خاصه در اين بلد معظم، كم‌كم خيلي زياد شده و در رشتة بسياري از كارها، مدخلت جسته‌اند، اين جماعت به يك وضع تقلبي در كار تجارت ايرانيان داخل شده و رشته كارها را در هم و برهم زده‌اند كه تجار مملكت را علي‌الخصوص با التزام به احكام شريعت، ديگر دادوستد صرفه ]وعاندي[ ندارد، سهل است كه اين وضع دادوستدهاي اسلامي، به جز خسارت، نتيجه و حاصلي نتواند داشت. اين است كه از چندين سال تاكنون، هر ساله در هر بلد جمعي از تجار مسلمان ورشكسته و خانه‌نشين شده و اين باقي مانده هم كه امروزه علي الرسم به حجره و كاروانسرا مي‌آيند، با كمال كسالت و افسردگي هركسي در اين خيال كه تا هنوز به وسيله چركين ورشكستگي ننگين شده خود ]اختياراً[ از كار تجارت كناره گرفته و ابتداً خانه نيشن باشد.
مقايسه امتيازاتي كه كشورهاي ضعيف‌تر به قدرتهاي بيگانه داده بودند از ديگر دلايل مخالفت مردم با امتياز تنباكو بود. چه براساس اسناد ميزان سود و بهره‌اي كه از بابت امتياز توتون و تنباكو به ايران داده مي‌شد به مراتب كمتر از امتيازات از نوع خود در ساير كشورها از جمله عثماني بود.
در اين اواخر در مملكت ما دو سه فقره امتياز به اجانب داده شده است كه امثال آن شرايط خفيفه ]، حقيقتاً[ در هيچ مملكتي ديده و شنيده نشده است امروز دولت انگليس با آن همه اقتدار در زنگبار و فرانسه در داهومي (بنين) و دولت ايتاليا در حبشستان با آن شرايط خفيفه امتياز حاصل نتواند نمود؛ حقوق هيچ مملكت و ملتي بدين پايه رايگان فروخته نمي‌شود؛ آيا واسطه كار هيچ وجدان ندارد ]و به هوش نمي‌آيد[ و پيش خود نمي‌انديشد كه اين امتيازات متضمن حقوق عموميه است؟
رقابت‌هاي روس انگليس در ايران
در دوران قاجار محور عمده حل و فصل مشكلات سياسي، اجتماعي و اقتصادي رژيم حاكم را، سياست موازنه مثبت (جلب رضايت دو ابرقدرت روس و انگليس، از طريق اعطاي امتيازات و منافع مختلف به آنها) تشكيل مي‌داده است! تا جائيكه به عنوان شيوه‌اي سهل الوصول براي حفظ و بقاي شاه و برابر تكاثر طلبي استعمارگران بين‌المللي به كار گرفته مي‌شد. و اساساً رژيم حاكم بر هيچ وجه برمبناي منافع مردم محروم كشورمان و هويت و استقلال اسلامي ميهني عمل نمي‌نموده و تنها چيزي كه مبناي ارزش‌گزاري و برنامه‌هاي آن را تشكيل مي‌داد حفظ منافع دربار و قدر قدرتي شاه وقت بوده است.
اين وابستگي به اجانب به نحو بارزي در نامه سيد جمال الدين اسدآبادي به ميرزاي شيرازي منعكس شده است.
و (شاه) نصف ديگر مملكت را هم به عنوان حق سكوت به دولت روسيه ـ داده اگر شود ـ آنهم عبارتست از:
1ـ مرداب رشت و راه انزلي تا خراسان و آنچه از خانه‌ها و مسافرخانه‌ها و باغستانها تابع ان راه است. ولي دولت روسيه به دماغش خورده و اين هديه را نپذيرفته، او در صدد است اگر اين معاهده‌ها ـ كه به تسليم كشور به اجانب منتهي مي‌شود به هم نخورد، خراسان را مستعمره خود كرده و به آذربايجان و مازندران نيز دست بياندازد، اين اولين نتيجه‌اي است كه بر رياست اين احمق مترتب مي‌شود. خلاصه اين مرد تبهكار، كشور ايران را اينطور به مزايده گذاشته و خانه‌هاي محمد و ممالك اسلامي را به اجنبي مي‌فروشد ولي از پست فطرتي و فرومايگي كه دارد به قيمت كم و وجه اندك حاضر به فروش مي‌شود. بله وقتي پست فطرتي و حرص با خست و ديوانگي آميخته شود، چنين خواهد شد.
از مدتها پيش بر ناصرالدين شاه و صدر اعظم وي، ميرزا حسين‌خان مشيروالدوله، آشكار شده بود كه از سوي روسيه تهديدي بنيادي نسبت به استقلال ايران صورت مي‌گيرد و ايران با توجه به موقعيت متزلزل امور مالي‌اش، بدون متحد نمي‌تواند در مقابل نفوذ روسيه مقاومت كند. بنابراين، آنان درصدد برآمدند كه توجه قدرتهاي بزرگ را به توسعة اقتصادي كشور جلب كنند، به اين اميد كه اگر اين قدرتها در كشور سرمايه‌گذاري كنند به حفظ استقلال ايران كمك خواهند كرد. در آن زمان، هيچ يك از قدرتهاي بزرگ به جز روسيه و بريتانيا به ايران علاقه نشان نمي‌دادند و بدين ترتيب بود كه امتياز رويتر سرانجام به يك تبعة بريتانيايي اعطا شد. روسها از اعطاي اين امتياز به شدت خشمگين بودند و در ديگر كشورهاي اروپايي نيز نسبت به اين امتياز انتقادات زيادي شد و بالاخره در 1873م، شاه تحت فشار روسيه اين امتياز را لغو كرد.
شاه و سپهسالار پس از اين بخشش (امتياز رويتر) و با پولي كه به عنوان رشوه از رويتر گرفتند، در سال 1290 هجري قمري، از طريق روسيه به فرنگ رفتند. ولي در پايتخت روسيه با اعتراض شديد دولت تزاري نسبت به اين عهدنامه روبرو شدند كه دنبالة اين سفر به اعطاي امتيازات ديگري به روسيه منجر شد!
انگليسي‌ها كه به علت حضور رقيب، عهدنامه رويتر را زياد قابل اجرا نمي‌ديدند، بيشتر به بهره‌برداري سياسي از آن پرداختند و خود جداگانه با روسيه بر سر حفظ امنيت سرحدات هندوستان و در عوض چشم‌پوشي از تصرف خانات آسياي مركزي و از جمله شرق درياي خزر كه جزء خاك ايران محسوب مي‌شد به توافق رسيدند و از سوي ديگر ناصرالدين شاه براي تلافي ظاهري اين عمل، تشكيل قواي قزاق را در سال 1296 هـ.ق به روسها واگذار نمود.
چندسال بعد از (قضيه رويتر) انگلستان كه زمينه را براي گرفتن امتيازهاي بيشتر از طريق رژيم شاه كاملاً مساعد مي‌ديد، وي را توسط صدراعظم «امين السلطان» براي ديدار از اروپا دعوت كرد. اما روسيه تزاري كه خود را در اين متضرر مي‌ديد از ناصرالدين شاه كه اجازه عبور از خاك روسيه را مي‌خواست تقاضاي امتيازاتي به نفع خود نمود. در نتيجه شاه به دولت روس متعهد شد كه:
مرداب انزلي و رودخانه‌هايي كه مصب آنها در اين مرداب هستند و تمام رودخانه‌هايي كه به بحر خزر مي‌ريزد براي كشتي‌هاي روس آزاد باشد و اينكه روسها در هر جا كه مناسب و مفيد بدانند در خاك ايران راه آهن بسازند و علاوه بر اين، دولت ايران تا 5 سال به هيچ دولت خارجي اجازه ساختن راه آهن را ندهد.
در سفر (سوم) ناصرالدين شاه به فرهنگ و توقف او در انگلستان (شعبان 1306 هـ . ق) پيشنهاد و اعطاي امتياز توتون و تنباكوي ايران به انگلستان مطرح شد به اين منظور دولت انگليس يكي از اتباع خود به نام ماژور تالبوت را به عنوان طرف قرارداد معرفي كرد. سرانجام در رجب 1307 هـ . ق پس از مراجعت شاه به ايران اين امتيازنامه در 15 ماده تنظيم و به امضاي ناصرالدين شاه رسيد.
نويسنده كتاب تاريخ دخانيه چگونگي سفر شاه به فرنگ و دادن امتياز را چنين نوشته است:
قضا را در همين اثنا اعليحضرت اقدس همايون پادشاه اسلاميان پناه در سنة 1306 سومين باره، عزيمت خسروانه به تجديد سير و سياحت فرنگستان و گلچين از اوضاع ترقيات آن سامان گرفت. ]![ در اين سفر جمعي از بزرگان مملكت را نيز به شرف التزام و ركاب همايوني مفتخر و سرافراز فرموده كه پس از اطلاع و آگاهي كامل از اوضاع ترقيات و تنظيمات فرنگستان، تدبير ادخال و اجراي آن گونه ترقيات و تنظيمات را در وطن‌گري با هم بينديشند.
شيخ حسن كربلايي در زمينة زيركي انگليسي‌ها براي استفاده از موقعيت و نقش امين‌السلطان در اين باره چنين ادامه مي‌دهد:
معلوم است حريف كهنه‌كار و هوشيار، پس از تمهيد اين همه مقدمات كار، البته استنتاج نتيجه را فرصت يافته و غنيمت خواهد شمرد. اين بود كه در همان ايام اقامت موكب همايوني در انگلستان، ماژور تالبت نامي از مردم انگليس كه سابقة ادعايي با دوست ايران داشت رشتة خيلي بلند و رساي امتياز عمل دخانيه كل ممالك محروسة ]ايران[ را خواستگار وصل جو شده، چنگ توسل به دامان شرف شأن يكي از بزرگان (امين السلطان) كه مصدر كارهاي بزرگ مملكت بود در آويخت. بزرگ محترم نيز شايد بدين ملاحظه كه برحسب مكنون خاطر خطري همايوني ما را در اين سفر جز ادخال و اجراي اين گونه، كارهاي سودمند نتيجه‌دار به ايران مقصدي در نظر نخواهد بود، پذيرفت.
ديورند از مأموران انگليسي ـ هندي كه در دستگاه سرفردريك رابرتس در جنگ دوم انگليس و افغانستان به عنوان منشي سياسي خدمت كرده و در وزارت خارجه هندوستان به مقام معاونت وزارت رسيده بود درباره ديدگاه سفارت انگلستان در ايران نسبت به دربار و روسها نوشته است.
قشوني در كار نيست. سربازان با رباخواري امرار معاش مي‌كنند... اگر يك بريگاد (تيپ) روسي به سوي تهران حركت كند تصور نمي‌كنم كه يك گلوله هم به طرف آن شليك شود. ناصرالدين شاه از ملاها مي‌ترسد، زيرا هر كار بخواهند مي‌كنند و به راستي دولتي وجود ندارد بهترين فرصت براي اصلاح امور آن است كه بين ما و روسها توافقي شود اما مي‌ترسم كه نتوان به اين كار اميدوار بود. ما در نظر ناصرالدين شاه مهاري هستيم براي روسها و روسها از بسياري جهات به نحوي عجيب از ما هراسان‌اند. هيچ‌گونه احساس حقارتي در كار نيست، اگرچه در واقع قدرت حقيقي در دست روسها است.
در همان زمان يك نشريه انگليسي در اين باره نوشته است.
سياستمداران توانا و با تجربه معتقدند كه دخالت وزارت خارجه در امور ايران، رقابت روسها را برخواهد انگيخت و از هم اكنون شروع فعاليت قدرت اخير آشكار است. در حال حاضر نمايندگي دولت روسيه در ايران با يكي از كاربرترين و زيركترين ديپلماتها يعني موسيو دبوتزوف است كه آگاهي كاملي از امور شرق دارد و بي‌شتاب و با دو انديشي اقدام مي‌كند. روسها كه هيچ يك از سهامي را كه در لندن به فروش مي‌رسد نخريده‌اند عملاً تلاش مي‌كنند كه مانع از اقدامات انگليسي‌ها شوند و در كار آنها مشكلاتي پديد آورند.
به هر حال مخالفت روسيه، با تنباكوي رژي، از همان ابتدا آشكار شد. سفير انگليس در تهران كه دريافته بود روسيه با چنين انحصار وسيعي براي اتباع بريتانيا مخالفت مي‌كند و از طرفي نيز مايل بود كه وسايل پيشرفت مادي و ثابت ايران را فراهم كند، از اعطاي اين امتياز به يك شركت بين‌المللي طرفداري مي‌كرد. چند هفته، پس از تلگرام مورخ 51 مارس، وي چنين گزارش داد: براي اجتناب از اصطكاك با روسيه، شركتي كه در مورد اين امتياز كار مي‌كند، بايد بين‌المللي گردد و از سرمايه‌داران فرانسه، آلمان، روسيه و ديگر كشورهاي اروپايي دعوت به همكاري شود.
اعطاي امتياز تنباكو و سپس لغو آن، مبارزه بين روسيه و انگليس را در ايران كاهش داد و اثر اين امر را در سياست داخلي ايران آشكار كرد. اين امر نشان داد كه چگونه براي بريتانيا غير ممكن است كه از موقعيت خاص روسيه در ايران غافل بماند. از مدتها قبل آشكار شده بود كه هرگونه امتياز سياسي حتي ديررس براي بريتانيا در ايران با مخالفت روسيه مواجهه خواهد شد. مخالفت روسيه با امتياز رويتر و تنباكوي رژي بر اين واقعيت مبتني بود كه يك مخالفت به زمينه‌هاي تجاري نيز كشيده مي‌شد.
علما و مردم
اينكه علما و مردم عامل اصلي جنبش تنباكو در ايران بوده‌اند از سوي برخي مورد ترديد قرار گرفته است. اگرچه ما ضمن تاكيد بر دسيسه چيني‌هاي روسها در اين باره بايد تاكيد كنيم رشته كار در دست مردم و علما بود و نقش روسيه را بايد يك نقش تكميلي ارزيابي كرد كه در صورت فقدان آن جنبش به حركت خود ادامه مي‌داد. در ضمن نمي‌توان ميزان نقش روسيه را در اين ماجرا واقعاً مشخص كرد. يكي از محققين در اين باره مي‌نويسد: علي رغم شروع اميد بخش (شركت تنباكوي رژي) اضطرابي در تمام كشور گسترش يافت و نشانه‌هايي از دخالت طبقات مذهبي به چشم مي‌خورد. اينكه فعاليت‌هاي آنان در اين مرحله تا چه حد به تحريك روسها انجام گرفته ـ همچنانكه امين‌السلطان اشاره مي‌كند. و تا چه حد در نتيجة بدگماني آنان از دخالت خارجي در كشور بوده است، روشن نيست.
اگرچه برخي بر تحريك علما از سوي روسيه تاكيد كرده‌اند اما سندي در اين باب به دست نداده‌اند. در ماه مارس آرامش فريبنده پديدار شد. شركت شاهنشاهي تنباكوي ايران آماده شده بود كه كارهاي خود را آغاز كند ـ با پشتيباني كامل امين السلطان كه اكنون صاحب تقريباً پانصد سهم از سهام شركت بود. اما سفارت روس تارهاي گران دسيسه‌چيني را در سراسر ايران تنيده و براي جلب حمايت روحانيان تا شهرهاي مقدس عراق گسترده بود.
اين ادعا توسط اشخاص ديگري نيز مورد تاكيد قرار گرفته و اما به نظر مي‌رسد فضاي موجود در دربار كه همواره از بيگانگان ترس وحشت داشته به بيرون نيز انتقال يافته و اين گونه منعكس شده است. در حاليكه گفتيم نقش روسيه در اين ماجراها فقط جنبه تقويتي داشته و عامل بنيادين براي شورش و قيام نبوده است.
در تحريك مردم و تجار آذربايجان مأمورين دولت روسيه كه با امير نظام و حاج ميرزا جواد آقا مجتهد رابطة نزديكي داشتند بي‌دخالت نبودند بطوريكه با دادن پول و وعده به استحضار دولت روسيه از هيچ كوششي فروگذاري نداشتند...
29 محرم ـ امروز معلوم شد كه در تبريز از چند روز قبل جمعيتي جلوي عمارت وليعهد اجتماع كرده با تهديد و به سختي رعايت احكام قرآني را مطالعه مي‌كنند چون دولت مي‌ترسد كه اين مردم از قول به فعل بپردازند از سفير روس خواسته است كه دولت روسيه در كار تبريز مداخله كند.
در خارج از ايران تمام مردم شيعه مخصوصاً در بين‌النهرين حكم (ميرزا) پيروي كردند و دولت روسيه نيز چون اين جريان را تقويت مي‌نمود به بهانه دستور رئيس مسلمين در قفقازيه و ديگر نقاط مسلمان‌نشين روسيه قدغن كرد در قهوه‌خانه‌ها و ساير مجامع عمومي سيگار و چپق و قليان استعمال نكنند.
اين اتهام كه علما از سوي روسها تحريك شده‌اند همانطور كه قبلاً اشاره شد اولين بار توسط امين السلطان مورد تاكيد قرار گرفته است كه در محل خود به علت اين موضوع پرداخته‌ايم.
در بايگاني سفارت انگليس سابقه‌اي وجود دارد كه نشان مي‌دهد امين السلطان راجع به دومين طغيان بزرگ ضد رژي، يعني اعتراض تبريز گفته است.
حالا ثابت شده است كه مجتهد (ميرزا جواد آقا مجتهد تبريزي) نقش فتنه‌آميز بزرگي در تمام آشوبهاي اخير مربوط به رژي ايفا كرده و با مجتهد بزرگ در سامره و علماي مشهد و بطور محرمانه با سر كنسول روس در تبريز در ارتباط بوده است.
اين اتهام به شكلي مطرح شده است كه حتي اقدامات مردم و علما در شيراز هم به تحريك سركنسول روس در تبريز نسبت داده شده است.
امين السلطان به كندي گفت كه صدور اين اعلاميه (در تهديد علما در شيراز براي همكاري نكردن با رژي) زير سر كنسول روس در تبريز است. بوتزوف در تمام رعاياي روسيه را آگاه كرد كه مي‌توانند وجود امتيازنامة تنباكوي رژي را ناديده بگيرند و بي‌هيچ مانع ورادع، خريد و فروش تنباكو پردازند.
بوتزوف با اين كار ضربتي بر ژوي فرود آورده و با جنبش ضد رژي به طور ضمني همداستاني نموده بود.
اينكه دولت روسيه به علما براي مقابله با رژي كمك و مساعدت مالي داده‌اند با وجود طرح، اثبات نشده و در صورتي كه مدركي تا كنون به دست آمده بود قطعاً همگان از آن آگاه مي‌شدند.
ناظم الاسلام كرماني در اين باره چنين شهادت داده است.
از قراريكه مسموع مي‌شود از طرف روسها بعضي اقدامات مي‌شود و بعضي را پول مي‌دهند نمي‌دانم مقصود از اين پولها چه مي‌باشد و روسها براي چه پول خرج مي‌كنند آقايان علما و اجراء دستخط شاه عدالتخانه را تقاضا مي‌كنند جمعي از دوست داران وطن در خيال اصلاح ادارة دولت گروهي در خيال عزل عين الدوله و نصب امين السلطان مي‌باشند. اينها هيچ كدام راجع به روس نمي‌باشد خرج كردن روس و انگليس و دلسوزي آنها براي ما از روي چه مأخذ است. جناب ذوالرياستين فرمود پول دادن انگليس و روس را به بعضي من هم شنيده‌ام ليكن
معلوم نيست واقعيت داشته باشد. نگارنده گفت من از جاهاي ديگر اطلاع قطعي ندارم وليكن بطور قطع و يقين مي‌دانم كه در چند شب قبل از اين هزار تومان از طرف روسها براي آقاي طباطبايي برده‌اند و جنابش را فرموده است اين هزار تومان از طرف روسها به توسط ملك و رشيد بيگ برده شده است. آقاي طباطبايي فرموده است كه اگر اين پول را مي‌دهند كه من بر نفع آنها اقدامي كنم اين امري است محال و اگر بايد بر ضرر آنها اقدام كرد كه هيچ عاقلي پول نمي‌دهد كه در مقام ضرر دهنده خرج شود وانگهي من آنچه پول بخواهم ملت من خواهد داد و از من مضايقه ندارد پس چگونه من ملت خود را گذارده از دشمن ملت خود پولي كه نمي‌دانم به چه قصد به من مي‌دهند قبول كنم با لجمله آقاي طباطبايي پول را قبول نكرده و رد فرمود.
گزارشي كه برخي از نويسندگان پس از پايان جنبش تنباكو آورده‌اند بهترين دليل ادعاي ماست. ما بدون دخل و تصرف قضيه را از كتاب تحريم تنباكو اثر ابراهيم تيموري مي‌آوريم.
واقعه تحريم تنباكو درايران مدتها در ممالك اسلامي نقل هر محفلي بود و روزنامه و مجلات تا چندي درباره اين موضوع قلمفرسايي مي‌كردند و تمام دول به نمايندگان و مأمورين خود در تهران و بغداد دستور دادند شرح احوال ميرزاي شيرازي را به طور مفصل تحقيق و گزارش دهند تا بدانند اين شخص بزرگ كيست.
