بخشی از مقاله
در هنر و صنعت فرشبافی نقشه یک بخش مهم و به تعبیری اساسی‌ترین بخش کار به شمار می رود در کنار مسائل و عوامل مهمی که تشکیل دهنده اعتبار و ارزش فرش به حساب می‌آید اصالت و هویت ملی یک یفرش از روی نقشه آن شناخته می‌شود.
به طور کلی هر قوم یا ملیتی دارای فرهنگ خاص خود هستند که با مطالعه بررسی و پرداختن به آن می‌توان آن قوم را از اقوام دیگر تمیز داد نقشه فرش نیز مانند یک کتاب فرهنگ یک قوم را به سادگی و زیبایی هرچه تمامتر برای ما بیان کرده و روشن می‌سازد هرگاه دریابیم که ریشه این نقوش نشات گرفته در کجا و در چه تاریخی است در واقع به ریشه عمق این نقوش و عجین بودن آن با فرهنگ آن قوم می‌پردازیم.
حال با توجه به گستردگی و ریشه‌دار بودن هنر فرش بافی این سئوال را مطرح می‌کنیم که کدام قوم یا ملتی و در چه زمان و تاریخی توانسته است اولین نقش را روی قالی پیاده کند.
پاسخ دادن به این سوال بسیار مشکل و یا شاید غیر ممکن باشد زیرا هیچ سند دقیق و روشنی در مورد اینکه اولین قالی در چه زمانی و در چه مکانی بافته شده است در دسترس بشر نیست. مسلما به وجود آمدن فرش به شکل امروزی نیاز به یک سیر تکاملی بلند مدت دارد زیرا نمی‌توان قبول کرد که انسان به یک باره به این تکنیک رسیده باشد که بتواند آثار ارزشمندی را خلق نماید بنابراین باید در این خصوص به بافته‌هایی که از نظر تکنیکی ضعیفتر هستند توجه کرده و آنها را مورد ملاحظه قرار بدهیم.
شاید اولین زیر انداز بافت دست بشر را بتوان نمد دست به در هم بردن الیاف و درگیر کردن آنها با هم بافت اطلاق می‌شود و ابتدایی‌ترین شکل آن را می‌توان (بافت) نمد دانست زیرا نمدازدرهم فروتن پشمها به وسیلة فشار به وجود می‌آید همچنی با توجه به قرائن و شواهد موجود و آثار بر جای مانده از زندگی انسانها و تمدنهای قدیمی ابتدایی‌ترین نوع بافت به شکل امروزی را می‌توان پارچه گلیم دانست با تحول تکنیکی که این دست بافته‌ها در طول تاریخ داشته‌اند فرش پرزدار متجلی می‌شود فرش پرزدار نیز سیر تحول و تکاملی خاص را در طول تاریخ گذرانده تا به شک
ل امروزی در آمده است نقش فرش نیز به عنوان یک بخش
اساسی و جدانشدنی از فرش سیر تحول و تکامل طولانی را پشت سرگذاشته است همچنان که نمی‌توان تاریخ دقیقی برای بافت اولین فرش تعیین کرد زمان مشخصی را نیز برای اولین نقش قالی نمی‌توان یافت اما در مورد نقش فرش می‌توان با استناد به سابقه هنر نقاشی و بررسیها و تحقیقات انجام گرفته توسط دانشمندان مختلف حدسهایی زد.
اینکه چه طرحی روی فرش پیاده می‌شود این موضوع نشات گرفته از ذهن طراح و یا بافنده طرح است نقاشی به عنوان یکی از اولین هنرهای طریقه انسان به شمار می‌رود. و تاریخ آن به زمانهای قبل از تاریخ (مدون) می‌رسد انسان با رسم نقش‌های مختلف عقاید و نظرات خود را به وسیلة آن بیان می‌کرده و بدین ترتیب به تدریج در یک قوم ، یک سری نقوش به عنوان سمبل فرهنگی – هنری اهمیت پیدا کرده و به مرور زمان توسط هنرمندان رشته‌های مختلف مورد توجه قرار می‌گرفته از جمله آنها می‌توان این موضوع را بیان کرد که هنرمندان بافنده نیز از این امر پیروی کرده و این
نقشها را بر روی دست بافته‌های گوناگون منتقل می‌کردند از آن جا که این نقوش در نزد اقوام مختلف دارای ویژگی خاص فرهنگی آن قوم بوده است از این رو می‌توان با پرداختن به این ویژگیها هنر و اندیشة هنری یک قوم را از هنر قوم دیگر تمیز و تشخیص داد.
هنر قالیبافی به عنوان هنری تکامل یافته و پیشرفته متاثر از هنرهای همچون گچبری سفال گری ، فلزکاری و حجاری است . می‌دانیم که هنرمندان این رشته‌های هنری از زمانهای گذشته با نقش کردن نشانه‌ها و هنر فرهنگی قوم خویش بر روی اثار خود اسناد تاریخی با ارزشی را برای آینده باقی گذاشته‌اند هنرمندان قالیباف نیز تحت تأثیر همین نقوش و با الهام‌گیری از آنها قالیها خود را آذین می‌بخشیدند.
هرچند فنا پذیر بودن قالی به خاطر جنس مواد مصرفی آن که دارای دوام کمتری نسبت به مواد به کار رفته در آثار هنرهای مذکور در بالا باعث شده تا بتوانیم به اولین قالیهای تولید شده دست بیابیم ولی می‌توانیم از روی اثار دیگر هنری یاد شده نقوش رایج در آن زمان را مورد بررسی قرار دهیم.
حال این سوال ممکن است برای ما پیش بیاید که چه عامل یا عوامی باعث شده تا نقشه‌ها در نزد اقوام مختلف با هم تفاوت داشته باشند.
برای پاسخ به این سوال باید بگوییم که ذهن خلاق یک هنرمند خواه ناخواه تحت تأثیر محیط فرهنگی قوم خویش قرار گیرد و در واقع هنرمند احساس را تحت تأثیر این عوامل بروز می‌دهد. محیط زندگی چه از لحاظ آب و هوا شرایط اقلیمی و ... و فرهنگ به عنوان مجموعه‌ای از آداب و رسوم مذهب باورها خرافات افسانه‌و ...
سیر تحول طراحی فرش
تکنیک طراحی فرش نیز همچون خود فرش تحولات گوناگونی را پشت سرگذاشته است ابتدایی‌ترین نوع آن را می‌توان در بافت ذهنی یک قالیباف دانست. هنرمند قالیباف با در نظر گرفتن طرح و یا طرحهایی در ذهن خود و تلفیق آن ، نقشی را در نظر گرفته و آن را روی فرش پیاده می‌کند.
روش پیشرفته‌تر این امر را باید استفاده از نقشه‌های نقطه چین قالی دانست که توسط طراح تهیه شده و سپس به وسیله قالیباف بر روی قالی پیاده می‌شود و در پیشرفته‌ترین حالت یک بافنده ماهر می‌تواند با شطرنجی کردن یک عکس یا نقاشی بدون نقطه چین ،یک فرش را ببافد و یک اثر هنری به وجود آورد.
بنابراین با توجه به مطالب بیان شده به طور کلی بافنده برای پیاده کردن طرح روی قالی می‌تواند از دو روش استفاده کند.
1- روش ذهنی بافی
2- استفاده از نقشه‌های شطرنجی (طراحی شده)
حال برای آشنایی بیشتر، هر یک از دو روش یاد شده به طور جداگانه توضیح داده می‌شود:
1- روش ذهنی بافی
در این تکنیک بافنده یک یا چند طرح قالی را به خاطر می‌سپارد و آنها را روی قالی پیاده می‌کند از آنجا که در این روش بافنده از ذهن خلاق خود کمک می‌گیرد در نتیجه آثار باقی مانده از خود را به عنوان میراث خود و پیشینیان خود برای فرزندانش به ارث می‌گذارد و بدین ترتیب است که نقوش از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود از این رو می‌توان گفت که این نقوش از اصالت و قداست خاصی نزد قوم بافنده قالی برخوردار است.
با پرداختن این نقوش و دقت و بررسی آنها در می‌یابیم که نقوش بیشتر به صورت انتزاعی و ساده شده است و اکثرا به صورت هندسی بافته می‌شوند. هرچند این روش در سالیان گذشته بیشتر مرسوم بوده اما امروزه نیز از این روش در نقاط مختلف استفاده می‌شود در ایران اقوام زیادی به این امر می‌پردازند که عبارتند از عشایر فارس، اقوام ترکمن، عشایر سیستان و بلوچستان مردم کردستان آذربایجان ، روستاهای اصفهان و یزد، کرمان ، کلاردشت (مازندران) و ....
2- روش استفاده از نقشه‌های شطرنجی
در این روش نقشه‌های آماده که با استفاده از کاغذهای شطرنجی طراحی و به صورت نقطه‌چین در آمده و رنگ‌آمیزی شده‌اند به کار برده می‌شوند.
در این روش طراحی قالی استقلال کامل داشته و بخش مجزا و مستقلی برای او در این صنعت در نظر گرفته شده است و در این فصل بیشتر روی این روش بحث خواهد شد و علت این امر آن است که برای به دست آمدن یک فرش مطلوب استفاده از نقشه مناسب بسیارحائز اهمیت است
معایب استفاده از روش ذهنی بافی
روش ذهنی بافت معایبی به شرح زیر دارد که ما را وادار می‌کند تا روش آموزشی را به سمت طراحی نقشه به صورت شطرنجی سوق دهیم.
1- در این روش با گذشت زمان طرحها ساده‌تر شده و به تدریج اصالت خود را از دست می‌دهند زیرا امکان آن وجود دارد که بافنده هرچه بیشتر به فکر تولید بالاتر بیافتد و در نتیجه طرحها خلاصه‌تر و ناقص‌تر شوند.
2- در این روش امکان بروز اشتباه بسیار بیشتر از روش نقشه‌خوانی است.
3- به جهت استفاده بافنده از ذهن خود، در این روش ، استاندارد کمتر می‌تواند رعایت شود .
4- میزان کوبیدگی و کشیدگی کمتر قابل کنترل است.
5- در این روش امکان استفاده از طرحهای جدید و متنوع کمتر وجود دارد در صورت فراهم شدن شرایط آن ، بسیار دشوار است (در این روش بافنده فقط یک یا دو نقشه را می‌تواند ذهنی ببافد).
6- تعداد رنگهای مورد استفاده در روش ذهنی بافی بسیار کمتر و محدودتر از روش نقشه‌خوانی است.
تمام معایب ذکر شده در بالا در روش نقشه‌خوانی ، به نوعی حل شده و با تقسیم کار بین طراح و بافنده کیفیت قالی بالا می‌رود.
انواع نقشه قالی
نقشه قالی به چهار دسته تقسیم می‌شود.
1- نقشه‌های نقطه چین شده
2- نقشه‌هایی که بخشی از آن نقطه چین شده و بخشی دیگر از آن بدون نقطه است.
3- نقشه‌هایی که بدون نقطه چین می‌باشند.
4- استفاده از عکس یا نقاشی بدون استفاده از نقطه‌چین
1-نقشه‌های نقطه‌چین شده
در این روش طرح پس از پیاده شدن بر روی کاغذ شطرنجی توسط طراح یا فرد دیگری که ممکن است شغلش محنصرا نقطه زدن باشد نقطه می‌خورد و سپس رنگهای زمینه گل و برگها توسط فرد دیگری روی آن پیاده می‌شود همچنین ممکن است عکس روش گفته شده عمل شود یعنی ابتدا گل و برگها را رنگ آمیزی کنند و سپس محدودة آن را نقطه چین نمایند.
عمل نقطه چین کردن به بافنده کمک می‌کند تا دقیقا محل قرار گرفتن یک رنگ را روی چله تشخیص بدهد با استفاده از این روش دقت عمل بافنده افزایش یافته و طرح مورد نظر به صورت مناسب مطلوب و بدون اشتباه بر روی قالی پیاده می‌شود.
ویژگیها
از ویژگیهای این روش می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- با استفاده از این روش می‌توان محل دقیق هر رنگ را مشخص کرد.
- به کارگیری این روش به بافنده کمک می‌کند تا بتواند ابعاد فرش را به صورت استاندارد ببافد.
- نقشه به بافنده کمک می‌کند تا میزان کوبیدگی و کشیدگی بافت را تشخیص دهد و درهنگام لزوم به رفع آن بپردازد.
- استفاده از این روش برای آموزش بافنده‌های تازه کار بسیار مناسب و ضروری بوده و در ارتقاء مهارت آنها بسیار مفید است.
- این روش به خاطر جامعیت خود به راحتی در نقاط دیگر قابل استفاده بوده و بدون آنکه بافنده اطلاعی از خود نقش یا فلسفه آن داشته باشد می‌تواند آن را با مهار ببافد.
2- نقشه‌هایی که بخشی از آن نقطه چین شده وبخشی از آن بدون نقطه‌چین است.
در این روش برای تهیه نقشه مورد نظر از کاغذ شطرنجی استفاده می‌شود و قسمتی از نقشه (همانند روش اول) به وسیله نقطه انجام می‌گیرد و بخشی دیگر از آن مانند نقاشی معمولی و بدون استفاده از نقطه‌چین کار می شود و فقط طرح را به صورت رنگی نمایش دهد.
کاربرد این روش هنگامی است که بخواهیم یک نقاشی ظریف روی کاغذ شطرنجی پیاده کنیم در این حالت قسمتهای مختلف همچون لباس،پس زمینه کلاه‌ها و عمامه‌ها انسانهای طراحی شده را می‌توان با استفاده از روش نقطه‌چین کردن به جدول آورد ولی هنگامی که می‌خواهیم به دستها چشمها و ابروها و مژه‌ها و سایه‌های روی صورت و دست و پاها بپردازیم . خانه‌های شطرنجی ما جوابگوی ظرافت این اجزا نخواهند بود. حتی اگر بتوانیم قسمتی از آنها را نقطه‌چین کنیم نسبت موجود بین اجزاء صورت کاملا به هم می‌خورد و از حالت طبیعی خود خارج می‌شود و یا اصلا نمی‌توانیم نقطه‌ای برای آن جزء پیدا کنیم. قسمتهایی همچون مژه‌ها و نوک بینی را به هیچ وج
ه نباید به صورت نقطه چین روی کاغذ آورد.
برای بهتر شدن و تشکیل این قسمتها به هنگام بافت باید از روش نیم گره و آویز استفاده کرد در این روشها ما در هر خانه کاغذ شطرنجی می‌توانیم حدود 9 رنگ یا بیشتر داشته باشیم بنابراین با استفاده از روش دوم و به کارگیری روش نیم گره و آویز می‌توانیم دست و پاها و اجزاء صورتها را با دقت و ظرافت هرچه تمامتر و زیبایی هرچه بیشتر پیاده کرده و به دست آوریم.
این نوع نقشه مخصوص فرشهای فوق ممتاز و تابلویی است که رجشمار این فرشها ممکن است تا 80 یا 90 رج هم بالا برود ولی با این وضع ممکن است صورتهایی در نقشه وجود داشته باشد که باز باید به روش نیم گره و آویز بافته شوند به طول مثال کلمات خطاطی شده از آن دست می‌باشند که باید بدون استفاده از نقطه‌چین آنها را روی کاغذ آورد نوشته‌های خطاطی شده بر روی هر کاغذ چه درشت باف و چه ریز باف باید بدون نقطه‌چین باشند زیرا در صورت نقطه‌چین شدن از حالت نرمی و منحنی خود خارج می‌شوند بنابراین بهترین روش برای بافت خط استفاده از روش نیم گره و آویز است.
دستهای ظریف ، صورتهای شکیل ، چشم و ابروهای دقیق، مژه‌ها و بینی ، اجزایی هستند که برای بافت آنها باید بافنده از مهارت خاص و بالایی برخوردار باشد به عبارت دیگر بتواند محل قرار گرفتن رنگها را به طور دقیق تشخیص دهد.
از نمونه‌های مشهور استفاده از این روش می‌توان به فرشهای بافته شده در نگارخانه فرش موسوی اشاره کرد که توسط استاد ابوالحسن موسوی سیرت یکی از طرحان بزرگ و بافنده‌های ماهر و مشهور فرش ایران اداره می‌شود.
3- نقشه‌های بدون نقطه‌چین
در این روش کاغذ شطرنجی طراحی شده فقط رنگ می‌شود و در چنین حالتی فقط یک بافنده ماهر می‌تواند از عهده بافت و پیاده کردن دقیق این نوع نقشه برآید و بدیهی است که بافندگان عادی و معمومی به سختی می‌توانند نقشه‌های بدون نقطه‌چین را ببافد همانطور که قبلا گفته شد نقطه چین کردن نقشه باعث می‌شود تا محل دقیق قرار گرفتن هر رنگ بر روی چله‌ها
مشخص شود و بدین ترتیب بافنده می‌تواند تشخیص دهد که در هر گره از چه رنگی استفاده کند.
اما بافندگان ماهر کمتر به این کار نیاز دارند مهارت آنها به آن حدی رسیده است که خود تشخیص می‌دهند که در هر رج چه رنگی را در محل کدام گره قرا ردهند.
ولی در اینجا این سوال مطرح می‌شود که آیا هر بافنده‌ای که در کار بافت مهارت پیدا کرد می‌تواند از این روش استفاده کند.
جواب سوال فوق مثبت است زیرا هر بافنده‌ای با اندکی مهارت می‌تواند این عمل را انجام دهد ولی، اینکه او تا چه حدی با طراحی و طراحی سنتی آشنا باشد و تا چه میزان بتواند طرح را به زیبایی هرچه تمامتر ببافد کاری است که احتیاج به ممارست مهارت و تجربه خاصی دارد.
نقطه چین کردن نقشه فرش مهارتی خاص را می‌طلبد فرد طراح ممکن است خود اقدام به نقطه چین کردن نقشه کند و یا ممکن است فردی به طور جداگانه کار نقطه‌چین کردن را انجام دهد . در هر صورت فرد نقطه‌چین کننده باید اطلاعات کافی از اصل طراحی سنتی، نقاشی، هندسه و .... داشته باشد برای مثال فرد نقطه زن برای پیاده کردن یک برگ به صورت نقطه‌چین باید از زیباترین حالت آن اطلاع داشته باشد که همه اینها ضمن اینکه به آگاهی و اطلاعات فنی طراحی مربوط می‌شود با تجربه به دست می‌آید این تجربه از زحمات طولانی و ممارست فراوان این افراد طی سالیان متمادی پدید آمده است بنابراین هر فردی به راحتی از عهده نقشه‌های نقطه‌چین نشده بر نمی‌آید و این امر مستلزم صرف وقت زیاد و دشواریهای فراوان می‌باشد.
برای یک بافنده ساده نقشه نقطه‌چین شده راحت‌تر و مطمئن‌تر است و از سوی دیگر کار با این نوع نقشه‌ها زمان بافت را برای او پایین می‌آورد از این روش بیشتر در استان آذربایجان و بویژه شهر تبریز استفاده می‌شود در این منطقه بافندگان بسیار ماهری وجود دارند که به راحتی با این روش آشنا بوده و در کمال مهارت و توانایی به بافت اشتغال دارند.
4- استفاده از عکس یا نقاشی بدون به کارگیری روش نقطه‌چین
همانطور که در قسمت قبل بیان گردید یک بافنده ماهر می‌تواند یک نقاشی را بدون نقطه‌چین و فقط با استفاده از کاغذ شطرنجی ببافد این بافندگان با تجربه بیشتر می‌توانند یک عکس یا یک نقاشی را بدون استفاده از کاغذ شطرنجی ببافند.
این بافندگان عکس یا نقاشی را به وسیله یک شبکه مربع به نحوی تقسیم بندی می‌کنند که هر صد گره در یک مربع قرار می‌گیرد و سپس با بینش و آگاهی و تجربه‌ای که طی سالیان متمادی در امر بافت کسب کرده‌اند به راحتی و دقت و مهارت فراوان می‌توانند آن عکس یا نقاشی را
ببافند.شایان ذکر است که بافندگان این نوع فرشها بیشتر در تبری اقامت دارند و تعداد آنها بسیار محدوداست.
روشهای دیگری نیز مشابه این عمل انجام می‌شود در این روش طراح فقط طرح مدادی را طراحی می‌کند و داخل هر جزء را با شماره علامت‌گذاری نموده و دورگیری آن را نیز با شماره دیگری مشخص می‌کند که هر شماره بیانگر رنگ خاصی است با استفاده از شبکه مربع مذکور در بالا بافنده می‌تواند نسبت به بافت این نوع نقشه اقدام نماید.
با توجه به تقسیم بندی بالا در می‌یابیم که تعداد افرادی که می‌توانند نقشه‌های نقطه‌چین نشده را ببافند نسبت به جمع بافندگان کل ایران بسیار اندک هستند بنابراین در امر آموزش و یادگیری و همچنین تولید بالاتر باید به روش نقشه‌های نقطه‌چین شده اهمیت بیشتری داده شود.
کامپیوتر و نقش آن در طراحی فرش
کامپیوتر به عنوان یک صنعت نوین در طراحی فرش و نقشه می‌تواند یاری دهنده صنعت فرش ایران باشد . سرعت بالا دقت کامل و کیفیت فوق العاده از ویژگیهای این دستاورد مهم صنعت قرن بیستم است . نقشه‌هایی که با این وسیله می‌توان به دست آورد به علت کیفیت فوق العاده مورد توجه همگان است قرینه سازی با این دستگاه بسیار با دقت انجام می‌شود و نقطه‌ها در قسمت قرینه و واگیره‌ها همه مشابه هم هستند.
سرعت بالای دستگاه کامپیوتر باعث می شود تا بر میزان تولید افزوده شود و طرحهای بیشتر و متنوع‌ترین به قاعده جدول بیابد . نقشه‌های چاپ شده به وسیله چاپگر کامپیوتر بسیار دقیق و منظم بوده و رنگها و طرز نقطه‌چین شدن خانه‌ها بسیار دقیق انجام می‌گردد. و نقشه‌خوانی را برای بافنده بسیار آسان می‌سازد.
با این روش می‌توان رنگ بندیهای مختلف نقشه فرش را در مونیتور کامپیوتر مشاهده کرده و آنگاه با انتخاب رنگ‌بندی مناسب اقدام به چاپ آن کنیم که این موضوع خود دارای اهمیت فراوان در کار طراحی و استفاده از رنگ است.
با همه این مزایا کامپیوتر خود قادر به طراحی فرش نیست و فردی که سکان رهبری کامپیوتر را در دست دارد نقش اساسی را بر عهده داشته و کار اصلی را او انجا می‌دهد این فر حتما باید اطلاعات و تجربه کافی در امر طراحی نقشه فرش داشته باشد و در چنین حالتی کامپیوتر فقط می‌تواند به عنوان یک عامل سرعت و کیفیت مطرح باشد.
بنابراین طراحان فرش هیچگاه ارزش خود را با ورود کامپیوتر از دست نمی‌دهد و همچنان نقش اصلی را در امر طراحی فرش بر عهده دارند.
نقشه خوانی
سه روش برای نقشه خوانی وجود دارد.
1- خود بافنده نقشه را در اختیار داشته باشد و با نگاه کردن به آن قالی را ببافد.
2- فرد دیگری که معمولا خود نیز در حال بافت است نقشه را با صدای بلند می‌خواند و یک یا چند بافنده دیگر طبق آن گره می‌زنند. این روش هنگامی استفاده می‌شود که طرح قالی به صورت واگیره‌ای و تکراری است (2/1 و 4/1 و 8/1 و....)
در این روش یک بافنده که نقشه را در اختیار دارد نقشه را با صدای بلند می‌خواند و خود نیز آن را می‌بافد و بافنده یا بافنده‌های دیگر نیز مشابه آن را در قسمت دیگر فرش پیاده می‌کنند.
برای مثال اگر از نقشه‌های واگیره‌ای 2/1 و 4/1 و 8/1 و ... استفاده می‌شود و نقشه‌خوان قسمت سمت چپ را در اختیار داشته باشد به هنگام بافت بافنده نقشه‌خوان از سمت چپ به راست گره می‌زند و بافنده سمت راست همان گره را از سمت راست به چپ روی چله‌ها می‌زند تا در وسط قالی به هم برسند. در صورتی که از نقشه‌های تکراری استفاده شود هر دو بافنده در یک جهت گره‌های خود را پیاده می‌کنند
3- استفاد ه از کامپیوتر نقشه‌خوان ؛ این دستگاه به تازگی وارد صنعت فرشبافی شده است و هنوز به طور همه‌گیر مورد استفاده قرار نگرفته و در برخی از مناطق و سازمانها به کار گرفته شده است . این دستگاه به بافنده کمک می‌کند تا رنگ مورد نیاز را برای هر گره بدون خواندن نقشه مشخص کند.
البته نقشه‌های بدون نقطه‌چین از این قاعده مثتثنی هستند و انتخاب رنگ حتما باید توسط یک بافنده ماهر انجام گیرد.
با توجه ودقت در مطالب بیان شده این بخش نتیجه می‌گیریم که استفاده از نقشه در بافت فرش ویژگیهای زیر را به همراه می‌آورد.
1- بالا رفتن سرعت بافت
2- بالا رفتن دقت در بافت
3- استفاده از طرحهای متنوع
4- راحتی در پیاده کردن طرح برای بافنده
5- آموزش آسان برای همه علاقه‌مندان به بافت فرش
6- زیبایی و یکدست بافت
7- به دست آوردن کیفیت بالا
8- جاودان ماندن طرحها و نقشه‌ها
همه این عوامل تولید و ارزش افزوده فرش را بالا می‌برد و به صنعت و هنر قالی ایران رونق می‌بخشد.
کاغذ شطرنجی و انواع آن
تعریف: کاغذ شطرنجی یا کاغذ نقشه یا کاغذ موتیف کاغذی است که نقشه و طرح قالی بر روی آن کشیده می‌شود این کاغذ جدول بندی شده و هر مربع بزرگ آن به ده خانه طولی و ده خانه عرضی تقسیم می‌شود و هر مربع کوچک علامت یک گره است.
تقسیم‌بندی کاغذهای شطرنجی:
این تقسیم بندی با توجه به نیاز و استاندارد قالیبافی صورت می‌گیرد تقسیم‌بندی کاغذهای شطرنجی به صورت زیر است.
1- کاغذهای فارسی باف (روش چله کشی و گره فارسی)
2- کاغذهای ترکی باف (روش چله‌کشی و گره ترکی)
مقیاس اندازه‌گیری طول در قدیم «ذرع» یا «گز» بوده است که معادل 104 سانتیمتر و برابر 16 گره 5/6 سانتیمتری و تقریبا 41 اینچ است.
در منطقه آذربایجان ذرع 112 سانتیمتر محاسبه و در نظر گرفته می‌شود که شامل 16 گره 7 سانتیمتری است و رجشمار قالی نیز با این روش انجام می‌گیرد.
در مقیاس فارسی باف تعداد گره در هر 5/6 سانتیمتر رج قالی محاسبه می‌شود برای مثال قالی که در 5/6 سانتیمتر خود 60 گره داشته و به روش فارسی باف بافته شده باشد قالی 60 رج نامیده می‌شود در مقیاس ترکی باف تعداد گره در هر 7 سانتیمتر خود رج قالی را تشکیل می‌دهد و به طور مثال یک قالی که در 7 سانتیمتر خود 75 گره داشته باشد قالی 75 رج گفته می شود.
فرمول رجشمار
رجشمار قالی با فرمول زیر محاسبه می‌شود.
تعداد گره × 5/6 یا 7 سانتیمتر = رجشمار قالی
عرض قالی
برای مثال در یک قالی 6 متر (2×3) که در عرض خود 857 گره دارد و به روش ترکی باف بافته شده باشد رج شمار قالی به روش زیر به دست می‌آید.
30=995/29 857×7 (سانتیمتر) = رج قالی
200 (سانتیمتر)
در کاغذهای فارسی تعداد گره در 5/6 سانتیمتر محاسبه می‌شود همچین اصطلاح «رگ» در این نوع کاغذها استفاده می شود که عبارتست از یک ردیف بافت که کل عرض را شامل می‌شود در این نوع کاغذ تعداد گره در عرض کاغذ را رگ می‌گویند و در کاغذهای شطرنجی ترکی اصطلاح رج رایج است و همان تعداد گره در 7 سانتیمتر است.
کاغذهای شطرنجی از 20 رج الی 60 رج چاپ می‌شوند و انواع کاغذهای شطرنجی عبارتند از 20 رج ، 25 رج ، 30 رج، 35 رج، 40 رج، 45 رج ، 50 رج ، 55رج و 60 رج.
هرچه رجشمار این کاغذها بالاتر برود مربعها ریزتر شده و نهایتا طرح ظریفتری روی آن می‌توان پیاده کرد.
هدف استفاده از کاغذهای شطرنجی در نقشه‌کشی
کاغذ شطرنجی محل قرار گرفتن هر گره را معین می‌کند و به بافنده کمک می‌کند تا بتواند بدین وسیله رنگها را از هم تفکیک نماید. همچنین این وسیله باعث می شود تا اشکال طراحی شده با نظم خاص و زیبایی هرچه تمامتر روی قالی پیاده شوند با این روش می‌توان از پیش آمدن اشتباه در ابعاد و تنابهای طرح و نقشه جلوگیری کرد همچنین استفاده از کاغذ شطرنجی کمک می‌کند تا از بروز اشکالات تکنیکی همچون اندازه حاشیه و زمینه به میزان کوبیدگی دربافت جلوگیری به عمل آید.
تمام این عوامل باعث می‌شود تا بافنده با خیالی آسوده و مطمئن به بافت قالی خود بپردازد و کمتر دچار اشتباه و سردرگمی شود این روش سرعت بافت و تولید را نیز تا حد بسیار زیادی افزایش می‌دهد و همچنین طیف گسترده‌تری از علاقه‌مندان به قالیبافی می‌تواند از آن استفاده کنند.
در مقابل با روش ذهنی باف عده محدودی می‌توانند طرحی را روی قالی پیاده کنند ولی بهره‌گیری از کاغذ شطرنجی و نقشه عده بیشتری را به این کار قادر می‌سازد.
چگونگی تهیه نقشه
تعریف نقشه فرش: برنامه اجرایی کار بافت فرش بر طبق طرح مورد نظر را نقشه فرش می‌گویند.
طرح فرش در ایران
مجموعه وضع ظاهری فرش که عبارت از نقش ، رنگ‌آمیزی ، بافت ابعاد و تناسب این عوامل در متن و حاشیه می‌باشد طرح فرش را شامل می شود طرح فرش ایران آمیزه‌ای است از هنر و صنعت و معتقدات و فرهنگ ایرانی که طی قرون و اعصار شکل گرفته متجلی گشته تکمیل گردیده به اوج رسیده و به جهانیان به عنوان بارزترین نشانه ذوق و سلیقه و عصاره هنر مردم این مرز و بوم ارائه شده است.
فرش ایران که نتیجه تجربه و عمل سالیان متمادی از تاریخ هنر و صنعت این مردم است در دوران حیات خود همچون سایر دست آورده‌های بشری با نشیب و فرازها قرین بوده زمانی در اوج تجلی و زمان دیگردر حال رکود به سر برده است.
عهده صفویان یعنی قرون 9 تا 11 هجری قمری (16-17 م) دوران شکوفایی و کمال هنر فرشبافی ایران بوده است زیرا طرح نقش نقشمایه رنگ آمیزی این دست باف در آن عصر از لحاظ کمی و کیفی به حد اعلای خود رسیده است به طوری که تا عصر حاضر نیز هنرمندان در کلیه رشته‌های اصلی و جانبی صنعت فرش ابدعات هنرمندان آن دوران را مورد توجه قرار داده و متأثر از آنها طرحهای جدید ارائه کرده و می‌نمایند.
طراحان عده صفویه ترکیبهای بدیع و هم آهنگ و زیبا از رنگ و نقش را بدان گونه خلق کرده‌اند که در آن اسلیمی‌ها و خطوط دورانی و پر پیچ و تاب ختایی و فراز و نشیب و تقارن و تفریق و تکرار نقشمایه‌ها به همراه رنگ آمیزی جالب و چشم نواز اعجاز می آفرینند.
این طرحهای جالب حتی از محدوده مرزهای مکان و زمان فراتر رفته نسلهای پیاپی را در نوردیده و به سراسر جهان و در دل هنرمندان و هنر دوستان در اقصی نقاط عالم راه یافته‌اند به طور خلاصه طرح فرش را اعم از آنکه با مقدمه و پیش بینی لازم فراهم گردد و یا به وسیله بافندگان روستایی و عشایر و ایلات این سرزمین بدون تدوین مقدمات و به طور ذهنی به وجود آمده و بافته شود می‌توان برانگیخته از معتقدات و مکنونات قلبی باورها و خواسته‌های طراح آن دانست که دست هنرمند بافنده آن را بر پیکر فرش با بهره‌گیری از مواد جان می‌بخشد و همچون تابلویی زیبا به علاقمندان تقدیم می‌دارد. آثار هنری دستی مردم در سراسر جهان از جمله نقاشی ، تذهیب ، تشعیر ، منبت کاری ، خاتم. کاشی‌کاری ، مینیاتور ، خوش نویسی و رنگرزی که قالی چکیده و عصاره آن است ، نشان می‌دهد که همواره طبیعت الهام بخش اصلی و مهم هنرمندان در خلق آثار هنری و ارزشمند ایشان بوده است .
قلم نقش آفرین هنرمندان طرح با بهره‌گیری از منبع لایزال طبیعت در طول تاریخ دیرپای فرش ایران تنوعی بی حد و مرز به طرح و نقش این دستباف هدیه کرده است تا آنجا که محققان شمار طرحهای فرش ایران را با تعداد طراحان و بافندگان آن قابل قیاس دانسته‌اند.
فرش شناسان طرحهای فرش ایران را به گونه‌های مختلف گروه‌بندی نموده‌اند و این اختلاف نظر هر قدر که باشد طبیعی می‌نماید . زیرا :
اولا نقش یک فرش با توجه به نقشمایه‌های آن ممکن است به گونه‌های مختلف تغییر پذیرد و به انواع گروههای طرح متعلق شود به طور مثال فرش با طرح لچک و ترنج و خطوط اسلیمی که دارای طره کامل باشد را با توجه به سه عامل مذکور یعنی لچک ترنج خطوط اسلیمی و طره می‌توان به گونه‌های مختلف توصیف نمود. چه رسد به آنکه نقشمایه‌های فرعی فرش از جمله گلها و گیاهان و صورتهای حقیقی و خیالی موجود در آن نیز مورد توجه قرار گیرند که در این چنین حالتی نقش فرش به گونه‌های مختلف و متنوع‌تری گروه‌بندی می شود.
ثانیا چگونه دیدن بیننده در تشخیص طرح یک فرش موثر است زیرا نقاط و خطوط توجه فرش از دید بینندگان مختلف متفاوت می‌باشد.
عوامل الهام فرش ایران
تحقیقات انجام شده بر روی انجام طرح فرش ایران و نظریات فرش شناسان نشان می‌دهد که طرح فرش بافته شده به وسیله مردم ایران زمین الهام گرفته از عوامل زیر است.
الف- طبیعت اطراف طراح و بافنده و نمودهای آن از جمله گلها ، گیاهان ، درختان مناظر افراد حیوانات ، اشیاء و ....
ب- خطوط ، سطوح ،حجمها ، شکلهای مختلف
ج- مکنونات قلبی، اعتقادات ، تمنیات ، ابتکارات ، اقتباسها ، تقلیدهای طراحان و بافندگان .
تقسیم بندی طرحهای فرش ایران
طرحهای فرش ایران را می‌توان به دو بخش و هشت گروه زیر تقسیم می‌شوند:
بخش نخست
طرحهایی که از عوامل طبیعی الهام گرفته‌اند و خود 3 گروه اصلی به شرح زیر تقسیم گردیده‌اند.
گروه اول – طرح فرش ایران با نقشمایه اصلی خطها، سطحها، جسمها و اشیاء
گروه دوم – طرح فرش ایران با نقشمایه اصلی صورت حقیقی و یا خیالی جانداران
گروه سوم – طرح فرش ایران با نقشمایه اصلی طبیعت سبز و مشهور به آن
بخش دوم
طرحهایی که با توجه به دست آوردهای بشری از جمله نقش و نقشمایه فر ش یا محلی طراحی و بافت و یا نام ایل و قبیله و اقوام و افراد یا نقش ابنیه و آثار تاریخی ، دینی ، مذهبی نامگداری شده است. و این طرحها شامل پنج گروه هستند که عبارتند از :
الف- طرح فرش ایران مشهور به ابنیه تاریخی، دینی ، مذهبی
ب- طرح فرش ایران مشهور به نام ایلات عشایر ، اقوام و افراد
ج- طرح فرش ایران مشهور به نام شهرها ومکانها
د- طرح فرش ایران مشهور به نام نقش و نقشمایه آن
هـ - طرح فرش ایران ، تلفیقی / اقتباسی
در این قسمت هر یک از طرحها به طور کامل توضیح داده می‌شود.
1- طرح فرش ایران با نقشمایه اصلی خطها ، سطحها ، جسمها و اشیاء
خط سطح و جسم در فراهم سازی ساختار طرحهای فرش اعم از متن یا حاشیه از اهمیت خاصی برخوردار هستند و استفاده از انها در این دستباف دارای قدمت بیشتری نسبت به سایر بن نگاره‌ها است. این نقشمایه بر دو گونه است که به شرح زیر توضیح داده می‌شود.
گونه یکم: طرحهایی از فرش که نقشمایه اصلی آن خطها و سطحها می‌باشد بن نگاره‌هایی با خطوط شکسته و احجام هندسی و زاویه‌دار به جهت سادگی و سهولت بافت در بین ذهنی بافان قالی روستایی و عشایر ایران از زمانهای گذشته متداول بوده است حتی امروزه که کارگاههای بزرگ قالیبافی شهری با بافتن طرحهایی با خطوط اسلیمی و گردان مشغولند فرشهای دارای طرحهای ذهنی بیش از نیمی از کل تولید قالی و قالیچه این سرزمین را به خود اختصاص می‌دهد.
خطوط نقشمایه‌ای فرش نسبت به یکدیگر و افق دارای حالتهای گوناگونی هستند و هر یک از این حالات دارای مفهوم و معنی خاص خود می‌باشد.
به طور کلی فر شایران از لحاظ خطوط نقشمایه‌ای به دو دسته اصلی زیر تقسیم بندی می‌شود
الف- طرحهای فرش ایران با نقشمایه خطوط شکسته و شکلهای هندسی که آن را طرح ذهنی می‌نامند.
ب- طرحهای فرش ایران با نقشمایه خطوط گردان که آن را طرحهای اسلیمی گویند
گونه دوم : طرحهایی از فرش که از نقشمایه آن اجسام و اشیاء هستند.
جسم از نقشمایه‌های رایج در فرش ایران است اجسام و اشیاء مورد استفاده در طراحی فرش همان وسایلی است که در اطراف طرح یا بافنده وجود دارند و او در طی زندگی روزانه خود آنها را می بیند لمس می‌کند و به آنها نیازمند است و با آنها سرو کار دارد به عبارت دیگر با آنها زندگی می‌کند.
2- طرح فرش ایران با نقشمایه اصلی صورت حقیقی یا خیالی جانداران
تجسم صورت انسان یا سرو تنه حیواناتی مانند اسب ، شیر ، پلنگ ، فیل و غیره اعم از حقیقی یا خیالی ، از زمانهای گذشته در انواع هنرهای دستی ایرانیان از قبیل کاشی کاری نقاشی کند کاری، فلز کاری و نیز هنر و صنعت فرش متداول و معمول بوده است.
برخی طرحهای دارای صورت در فرش دستباف ایران عبارتند از
1- طرح آدمکی
2- طرح حیوان‌دار
3- طرح صورتی
4- طرح لیلی و مجنون
5- طرح ماهی
3- طرح فرش ایران با نقشمایه‌اصلی طبیعت سبز و مشهور به آن
طبیعت سبز همواره بهترین الهام بخش نقاشان و طراحان در ایجاد تابلوهایی زیبا و طرحهایی چشمگیر برای فرش بوده است به همان میزان که گل و گیاه و درختان در طبیعت وجود دارند طرحهای تشکیل یافته از نقشمایه‌هایی که طبیعت را برای بیننده مجسم می‌سازند فراوانند ذیلا به تعدادی از این طرحها اشاره می‌شود و در اینجا ذکر این نکته دارای اهمیت است که هر یک از طرحهای مورد اشاره دارای انواع گوناگون و بی‌شمارند.
