بخشی از مقاله
بكارگيري فناوري اطلاعات و ارتباطات در عرصه‌هاي مختلف اقتصادي، بازرگاني تاثيرات شگرف اين پديده را بيش از پيش نمايان ساخته است. مزاياي فراوان اقتصادي كاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات در اقتصاد و بازرگاني شامل صرفه‌جويي هزينه مبادلاتي، افزايش بهره‌وري بنگاه و صنعت، تغيير فرايندهاي مديريت و توليد بنگاههاي اقتصادي، كاهش هزينه جستجو، دسترسي بيشتر و آسانتر و ارزانتر به اطلاعات، كاهش محدوديت هاي ورود به بازار، شمار بيشتر عرضه كنندگان، افزايش رقابت، كاهش سود انحصاري ، كاهش هزينه تمام شده و قيمت كالا و تسهيل تجاري موجب توجه روزافزون به اين پديدة نوين شده است.
سازمانهاي بين المللي به رهبري سازمان ملل و سازمان هاي وابسته به آن همانند UNCTAD و UN/CEFACT طي چند سال گذشته، با ارايه استانداردها و راهبردهاي پيشنهادي به كشورهاي عضو، اقدامات عملي براي توسعه تجارت الكترونيكي و زيرمجموعه‌هاي آن يعني بانكداري الكترونيكي، حمل و نقل الكترونيكي بيمه الكترونيكي و ... در جهان به عمل آورده‌اند. دولتها نيز اقدامات گسترده‌اي براي توسعه تجارت الكترونيكي انجام داده‌اند. برخي دولتها در كشورهاي پيشرفته با بسترسازي حقوقي، قانوني، اقتصادي، فني، مخابراتي و ارتباطي و با سياستگزاري و هدايت كلان به توسعه تجارت و بانكداري الكترونيكي همت گمارده‌اند. در اين كشورها بخش خصوصي پويا و كارآمد محوريت را به عهده گرفته و از آخرين تحولات فني در فعاليت‌هاي خود استفاده مي‌كند.
از سوي ديگر در برخي كشورهاي در حال توسعه پيشرو همانند كشورهاي آسياي جنوب‌شرقي، دولت ها علاوه بر سياستگزاري و هدايت كلان، حمايت گسترده‌اي از توسعه تجارت و بانكداري الكترونيكي به عمل آورده‌اند. پيوند با اقتصاد جهاني، اصلاحات اقتصادي مناسب، توسعه منابع انساني، بسترسازي اقتصادي، حقوقي، فني، مخابراتي و ارتباطي و بخش خصوصي نسبتاً كارآمد شرايط مناسبي را براي توسعه تجارت و بانكداري الكترونيكي در اين كشورها بوجود آورده است.
بدين‌ترتيب فعالان اقتصادي در سراسر جهان به ويژه در كشورهاي پيشرفته و در حال توسعه پيشرو با بكارگيري آخرين يافته‌هاي فناوري به ويژه فناوري ارتباطات و اطلاعات بطور فزاينده مبادلات تجارت الكترونيكي خود را گسترش مي‌دهند. در اين راستا برخي بنگاههاي اقتصادي از جمله بانكها با مهندسي مجدد فعاليت‌هاي مديريتي و توليدي و خدماتي خود و بكارگيري كسب و كار الكترونيكي توانسته‌اند سهم بازار خود را در بازارهاي جهاني ابتدا حفظ و سپس ارتقاء دهند. بديهي است براي بنگاههايي كه در اين رقابت عقب بمانند، كاهش سهم بازار اولين پيامد آن خواهد بود.
مصرف‌كنندگان نيز در كشورهاي مختلف تمايل چشمگيري براي انجام مبادلات به صورت الكترونيكي از خود نشان داده‌اند. كاهش هزينه و افزايش سرعت دسترسي به اينترنت و مزاياي اقتصادي و اجتماعي تجارت و بانكداري الكترونيكي از دلايل اصلي توجه مردم به اينگونه مبادلات است.
در ايران نيز طي چند سال گذشته دولتمردان با درك مزايا و اثرات تجارت الكترونيكي به طراحي
و ايجاد تجارت الكترونيكي همت گمارده‌اند. بي‌گمان يكي از وظايف اصلي در توسعه تجارت و بانكداري الكترونيكي كشور، آگاه سازي عمومي است كه در اين راستا، معاونت برنامه‌ريزي و بررسيهاي
اقتصادي وزارت بازرگاني برنامه‌هايي براي طراحي و پشتيباني از برنامه‌هاي آموزشي و پژوهشي به مورد اجرا گذاشته شده است.
مجموعه حاضر حاصل پژوهشي است كه در زمينه نقل و انتقال الكترونيكي وجوه، به سفارش معاونت برنامه‌ريزي و بررسيهاي اقتصادي وزارت بازرگاني و توسط مركز ملي شماره‌گذاري كالا و خدمات ايران انجام شده است. بدين روي لازم است ضمن تشكر از مدير محترم مركز ملي شماره‌گذاري كالا و خدمات ايران از پژوهشگران محترم نيز تشكر و تقدير شود.
نكته قابل ذكر اينكه، هر چند ممكن است متن حاضر داراي نواقصي بوده و در برخي مواقع مطالب ارائه شده با نظرات معاونت مطابقت نداشته باشد، ولي از آنجا كه مي‌تواند براي مطالعه دست‌اندركاران فناوري اطلاعات و ارتباطات و علاقمندان به اين موضوع مفيد باشد، تصميم به انتشار آن گرفته شده است.
فرصت را مغتنم شمرده با اميد به آنكه اين مجموعه براي دست‌اندركاران و علاقمندان تجارت و
بانكداري الكترونيكي مفيد واقع شود، از كليه عزيزان علاقمند دعوت مي‌شود تا نظرات و ديدگاههاي خود را درباره توسعه تجارت و بانكداري الكترونيكي ايران و به ويژه برنامه‌هاي آموزشي، ترويجي و پژوهشي براي اين معاونت ارسال كنند.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
پيشگفتار
فصل اول : تجارت الكترونيكي
1ـ1ـ مقدمه
2ـ1ـ مفهوم تجارت الكترونيكي
3ـ1ـ تاريخچه تجارت الكترونيكي
4ـ1ـ مزاياي ايجاد تجارت الكترونيكي
5ـ1ـ معايب تجارت الكترونيكي
6ـ1ـ مراحل تجارت الكترونيكي
7ـ1ـ مدلهاي تجارت الكترونيكي
8ـ1ـ عواملي كه باعث شتاب تجارت الكترونيكي شده‌اند
9ـ1ـ تجارب كشورها در خصوص تجارت الكترونيكي
10ـ1ـ اثرات تجارت الكترونيكي بر كشورهاي در حال توسعه
11ـ1ـ محدوديت‌هاي رشد تجارت الكترونيكي در كشورهاي در حال توسعه
12ـ1ـ عوامل مؤثر در گسترش تجارت الكترونيكي
13ـ1ـ جايگاه تجارت الكترونيكي در ايران
فصل دوم : انتقال الكترونيكي وج
وه و بانكداري الكترونيكي
1ـ2ـ مقدمه
2ـ2ـ پول و نقش آن در تجارت
1ـ2ـ2ـ نقش‌هاي اساسي پول
2ـ2ـ2ـ ويژگيهاي مطلوب پول
3ـ2ـ2ـ انواع تقسيم‌بندي پول
3ـ2ـ چگونگي پيدايش نظام بانكداري در جهان و سير تكاملي آن
1ـ3ـ2ـ تاريخچه و چگونگي پيدايش بانكداري
2ـ3ـ2ـ تاريخچه پيدايش بانكداري الكترونيكي
3ـ3ـ2ـ مقايسه بانكداري سنتي و بانكداري الكترونيكي
1ـ4ـ2ـ مقدمه
2ـ4ـ2ـ مفهوم انتقال الكترونيكي وجوه (EFT)
3ـ4ـ2ـ اهميت و جايگاه EFT
4ـ4ـ2ـ مزاياي بكارگيري انتقال الكترونيكي وجوه
5ـ4ـ2ـ نحوه عملكرد انتقال الكترونيكي وجوه
6ـ4ـ2ـ انواع سيستم‌هاي انتقال الكترونيكي وجوه
7ـ4ـ2ـ معماري سيستم‌هاي پرداخت الكترونيكي
5ـ2ـ سوئيفت (SWIFT)
1ـ5ـ2ـ مقدمه
2ـ5ـ2ـ تعريف سوئيفت
3ـ5ـ2ـ تاريخچه سوئيفت
4ـ5ـ2ـ مزاياي سوئيفت
5ـ5ـ2ـ كاربرد سوئيفت
6ـ5ـ2ـ مكانيزم عمل سوئيفت
6ـ2ـ كارتهاي بانكي
1ـ6ـ2ـ مفهوم كارتهاي بانكي
2ـ6ـ2ـ تاريخچه كارتهاي بانكي
3ـ6ـ2ـ مزاياي كارتهاي بانكي
4ـ6ـ2ـ انواع كارتهاي بانكي
5ـ6ـ2ـ مكانيزم عمل كارتهاي بانكي
6ـ6ـ2ـ الزامات و تجهيزات سيستم مديريت كارت
7ـ6ـ2ـ مسائل و مشكلات كارتها
7ـ2ـ پول الكترونيكي
1ـ7ـ2ـ مقدمه
2ـ7ـ2ـ تعريف پول الكترونيكي
3ـ7ـ2ـ اهميت و مزاياي پول الكترونيكي
4ـ7ـ2ـ انواع پول الكترونيكي
5ـ7ـ2ـ معايب و پيامدهاي منفي پول الكترونيكي
8ـ2ـ پرداخت الكترونيكي صورت‌حسابها
1ـ8ـ2ـ مقدمه
2ـ8ـ2ـ تعريف پرداخت الكترونيكي صورت حسابها
3ـ8ـ2ـ اهميت پرداخت الكترونيكي صورت حسابها
4ـ8ـ2ـ فرآيند پرداخت الكترونيكي صورت حسابها
5ـ8ـ2ـ مزاياي پرداخت الكترونيكي صورت حسابها
9ـ2ـ امنيت در سيستم‌هاي الكترونيكي انتقال وجوه
1ـ9ـ2ـ مقدمه
2ـ9ـ2ـ مفهوم امنيت
3ـ9ـ2ـ مسائل مربوط به امنيت
4ـ9ـ2ـ فناوريهاي امنيت اطلاعات
فصل سوم : انتقال الكترونيكي وجوه و بانكداري الكترونيكي و موانع گسترش آن در ايران
1ـ3ـ مقدمه
2ـ3ـ بانكداري الكترونيكي در ايران
3ـ3ـ مشكلات و موانع گسترش انتقال الكترونيكي وجوه و بانكداري الكترونيكي در ايران
1ـ3ـ3ـ مشكلات مربوط به زيرساخت‌هاي اساسي
2ـ3ـ3ـ كمبود سرمايه‌هاي انساني مناسب براي انتقال الكترونيك
ي وجوه در ايران
3ـ3ـ3ـ موانع قانوني كاربرد انتقال الكترونيكي وجوه در ايران
4ـ3ـ3ـ موانع اقتصادي گسترش و توسعه انتقال الكترونيكي وجوه در ايران
5ـ3ـ3ـ موانع فرهنگي ـ اجتماعي گسترش و توسعه انتقال الكترونيكي وجوه در ايران
6ـ3ـ3ـ موانع سياسي گسترش و توسعه انتقال الكترونيكي وجوه در ايران
7ـ3ـ3ـ موانع مربوط به مقاومت كاركنان و مديران بانكها در مقابل تغيير حركت از بانكداري سنتي به بانكداري الكترونيكي
8ـ3ـ3ـ مشكلات مربوط به نظام مديريتي حاكم بر بانكهاي كشور
9ـ3ـ3ـ سنتي بودن سيستم‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي سازمانها و مؤسسات دولتي و بخش خصوصي در ايران
10ـ3ـ3ـ دولتي بودن بانكهاي كشور و وضعيت غيررقابتي بودن آنها
11ـ3ـ3ـ مشكلات امنيتي
12ـ3ـ3ـ اثرات ناشي از تحريم اقتصادي آمريكا
فصل چهارم : راههاي گسترش و توسعه بانكداري الكترونيكي در ايران
1ـ4ـ مقدمه
2ـ4ـ برنامه راهبردي تحول در نظام بانكداري جمهوري اسلامي ايران
3ـ4ـ نقش وظايف بانك مركزي در برنامه تحول در نظام بانكداري جمهوري اسلامي
4ـ4ـ شيوه ايجاد تحول در يك بانك
ضميمه: تعريف واژه‌هاي كليدي
فصل اول
تجارت الكترونيكي
1ـ1ـ مقدمه
با توجه به پيشرفت‌هاي فناوري روزمره و شتابان, جوامع به جوامعي مبتني بر دانش و آگاهي تبديل شده‌اند. توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات به مؤسسات و سازمانها اين امكان را مي‌دهد كه فعاليت‌هاي تجاري و مبادلات خود را با سرعت و انعطاف‌پذيري انجام دهند.عه خواهد كرد. پيشرفت‌هاي به وجود آمده در فناوري اطلاعات و ارتباطات در اواخر قرن بيستم باعث شكل‌گيري تجارت الكترونيكي شده است. تجارت الكترونيكي انقلابي عظيم در شيوه تجارت و كسب و كار به وجود آورده است.
تجارت الكترونيكي و به تعبير وسيع‌تر كسب و كار الكترونيكي شيوه و نحوه زندگي كردن انسانها را نيز متحول مي‌سازد. كشورهاي پيشرفته چندين سال است كه تجارت الكترونيكي را آغاز كرده‌اند و كم كم مسائل و مشكلات آن را تجربه كرده‌اند بنابراين تا حدودي بسترهاي فناوري, قانوني و سرمايه‌هاي انساني و مادي لازم براي توسعه و گسترش آن را فراهم ساخته‌اند و در آستانه تحول اساسي و كامل در شيوه كسب و كار و زندگي هستند, كه در آن به ميزان وسيع از فناوري اطلاعات و ارتباطات استفاده خواهد شد.
علاوه بر كشورهاي پيشرفته, كشورهاي در حال تو
سعه نيز به منظور ايجاد زيرساخت‌ها و بسترهاي لازم براي تجارت الكترونيكي, در حال برنامه‌ريزي و تلاش هستند. در كشور ما هم تلاش‌هاي پراكنده‌اي صورت گرفته است, ولي اين تلاشها تاكنون اثربخش نبوده است زيرا از يك طرف از انسجام و يكپارچگي لازم برخوردار نمي‌باشد و از طرف ديگر فاقد سرعت مناسب هستند.
از آنجا كه هدف غايي كتاب حاضر بسترسازي براي گسترش تجارت الكترونيكي و كسب و كار الكترونيكي در ايران مي‌باشد در اين فصل در خصوص تجارت الكترونيكي بحث و بررسي به عمل مي‌آيد. هدف از ارائه اين فصل آشنايي با ابعاد و زيرساخت‌هاي تجارت الكترونيكي و تبيين نقش و جايگاه انتقال الكترونيكي وجوه و بانكداري الكترونيكي در آن مي‌باشد.
2ـ1ـ مفهوم تجارت الكترونيكي
رشد سريع فناوري اطلاعات و ارتباطات در دهه پاياني قرن بيستم و شروع قرن بيست و يكم و افق‌هاي جديدي را بر روي كسب و كار و تجارت باز نمود. اين افق‌هاي جديد سبب تحول در امر تجارت گرديد و با سرعت و شتاب وصف‌ناپذيري در حال گسترش مي‌باشد.
تحولات در زمينه فناوري اطلاعاتي و ارتباطي به حدي زياد و مؤثر بوده كه بعضي‌ها عصر حاضر را عصر اطلاعات و تحولات را به انقلاب اطلاعاتي تعبير مي‌نمايند. انقلاب اطلاعاتي سبب ايجاد
شيوه‌هاي نوين و بي‌سابقه در توليد, پردازش و انتقال اطلاعات مي‌گردد. شيوه‌هاي جديد به علت اينكه موجب افزايش كارايي, بهره‌وري, اثربخشي و بالا بردن سرعت در برقراري ارتباطات, و كاهش هزينه‌ها شده است, از طرف شركتها و سازمانهاي تجاري با استقبال زيادي مواجه گرديده است و در عرصه نوين رقابت, مزيت‌هاي رقابتي زيادي را براي آنها به همراه خواهد داشت.
در سال 1991 اينترنت در سراسر دنيا فقط 3 ميليون كاربر داشت و از طريق اينترنت تجارتي صورت نمي‌گرفت ولي در سال 1999 بالغ بر 150 ميليون نفر به اينترنت دسترسي پيدا كردند و تقريباً آنها خريدهاي خود را به صورت پيوسته از پايگاههاي تجارت الكترونيكي انجام مي‌دادند .
با توجه به مزيت‌هاي زيادي كه تجارت الكترونيكي در بردارد پيش‌بيني مي‌گردد در آينده نزديك, با سرعت زيادتري مورد استفاده قرار گيرد و انقلاب ديگري را در عرصه تجارت به وجود آورد. اين انقلاب جديد نحوه خريد و فروش كالا و خدمات توسط مؤسسات تجاري و اشخاص را متحول مي‌سازد.
قبل از پرداختن به مقوله تجارت الكترونيكي لازم است تعريف روشني از آن ارائه گردد. هر چند با توجه به عمر كوتاه تجارت الكترونيكي هنوز تعريف دقيق, روشن, جامع و مانع از اين اصطلاح به ارائه نگرديده است, ولي اين بدان معني نيست كه در اين زمينه كاري نشده و يا تعريفي ارائه نشده است. بلكه تعاريف بسيار زيادي ارائه شده است, اما در بين انديشمندان اين رشته اتفاق نظر وجود ندارد. در ادامه به پاره‌اي از تعاريف اشاره مي‌شود و سپس يك تعريف جمع‌بندي شده ارائه و مورد استفاده قرار مي‌گيرد..
”باجاج“ تجارت الكترونيكي را اين گونه توصيف مي‌نمايد: ”تجارت الكترونيكي يعني مبادلة اطلاعات تجاري بدون استفاده از كاغذ است كه در آن نوآوري‌هايي مانند مبادله الكترونيكي داده‌ها, پست الكترونيكي, تابلو اعلانات الكترونيكي, انتقال الكترونيكي وجوه و ساير فناوريهاي مبتني بر شبكه به كار برده مي‌شود. تجارت الكترونيكي نه تنها عملياتي را كه در انجام معاملات به طور دستي و با استفاده از كاغذ صورت مي‌گيرد به حالت خودكار درمي‌آورد, بلكه سازمانها را ياري مي‌كند به يك محيط كاملاً الكترونيكي قدم بگذارند و شيوه‌هاي كاري خود را تغيير دهند.“
در تعريف ديگري تجارت الكترونيكي اين گونه تعبير شده است: ”انجام تجارت روي اينترنت, فروش كالاو خدماتي كه به صورت ناپيوسته توزيع مي‌شود و ]يا فروش[ به صورت پيوسته يعني ارائه محصولات ]مثل كتاب الكترونيكي, نرم‌افزار[ كه از طريق نرم‌افزارهاي كامپيوتري به دست مصرف‌كننده مي‌رسد.“ مبادلات مي‌تواند بين بنگاههاي تجاري, شركتها و مصرف‌كننده انجام شود. اما اينترنت
شامل يك طيف وسيع‌تر از فعاليت‌هاي بالقوه تجاري و تبادل اطلاعاتي است. به عنوان نمونه اينترنت به شركتها, اشخاص و دولتها يك زيرساخت الكترونيكي را پيشنهاد مي‌كند كه قادر است بازارهاي مجازي مزايده براي كالاها و خدمات ايجاد كنند. مثلاً ebay.com جزو اولين سايت‌هايي است كه موفق شد چارچوبي ايجاد كند كه در آن مصرف‌كنندگان بتوانند كالاها و خدمات بسيار متنوعي را با افراد ديگر (C2C) و يا (C2B) داد و ستد كنند .
هدف از بكارگيري تجارت الكترونيكي توسعه روشهاي
قديمي تجارت نيست بلكه ارائه روشي جديد در انجام امور بازرگاني محسوب مي‌شود. با توجه به اين روش جديد بازرگانان قادرند محصولات خود را به شكل تمام وقت و به تمام خريداران در سرتاسر جهان مستقل از مرزهاي جغرافيايي و ملتها عرضه كنند.
با توجه به نو بودن مفهوم تجارت الكترونيكي هنوز اغلب مردم فكر مي‌كنند تجارت الكترونيكي معادل خريد و فروش از طريق شبكه اينترنت مي‌باشد. در صورتي كه اين فقط جزء كوچكي از تجارت الكترونيكي محسوب مي‌شود. تجارت الكترونيكي امروزه مفهوم بسيار وسيعي دارد كه جنبه‌هاي مختلف تجارت, اقتصاد و بانكداري را دربرمي‌گيرد. تجارت الكترونيكي شامل خرده‌فروشي,
عمده‌فروشي كالاهاي قابل لمس (مثل اتومبيل) و كالاهاي غيرقابل لمس (مثل اطلاعات, نرم‌افزار), ارائه سرويسهاي مختلف به مشتريان نظير مشاوره‌هاي پزشكي, حقوقي, مشاوره‌اي مديريتي و تخصصي و ديگر موارد تجارت مثل راه‌اندازي مناقصات و مزايده‌ها و تبادل كالا با كالا و همچنين شامل هر گونه تراكنش مالي / تجاري بين مؤسسات و افراد مختلف مي‌گردد.
كنسرسيوم صنعت كمرس نت از تجارت الكترونيكي تعريف زير را ارائه نموده است:
”تجارت الكترونيكي“ عبارت است از استفاده از كامپيوترهاي يك يا چند شبكه براي ايجاد انتقال اطلاعات تجاري كه بيشتر با خريد و فروش اطلاعات, كالا و خدمات از طريق اينترنت مرتبط مي‌باشد. رسالت تجارت الكترونيكي فقط ارتباط نيست بلكه پي‌ريزي و تقويت روابط تجاري است .
كلاكوتا و وينستون (1997) معتقدند كه ارائه يك تعريف از تجارت الكترونيكي بستگي به اين دارد كه از نظر چه كسي بخواهيم تجارت الكترونيكي را تعريف نماييم:
از ديدگاه ارتباطات, تجارت الكترونيكي عبارت است از تحويل اطلاعات, كالا يا خدمات يا پرداخت‌ها از طريق خطوط تلفن, شبكه‌هاي كامپيوتر يا ابزارهاي ديگر.
از ديدگاه فرآيند كسب و كار, تجارت الكترونيكي عبارت است از كاربرد فناوري به سمت و سوي اتوماسيون مبادلات تجاري و جريان كارها.
از ديدگاه خدماتي, تجارت الكترونيكي عبارت است از يك ابزاري كه به وسيله آن شركتها و مؤسسات, مشتريان و مديريت, هزينه‌هاي خدمات را كاهش مي‌دهند, كيفيت كالاها را بهبود مي‌بخشند و سرعت ارائه خدمات را افزايش مي‌دهند.
از ديدگاه پيوسته تجارت الكترونيكي باعث ايجاد توانايي خريد و فروش كالا و اطلاعات از طريق اينترنت و ساير سرويسهاي پيوسته مي‌شود.
تعاريف فوق هر كدام, جنبه‌اي از جنبه‌هاي تجارت الكترونيكي را مد نظر داشته است ولي هيچ كدام جامع و مانع نمي‌باشد. زيرا هر كدام با زدن لنزي بر چشمان خود براي لحظه‌اي چشم‌انداز تجارت الكترونيكي را به تصوير كشيده‌اند.
به طور كلي تجارت الكترونيكي بر توليد (ايجاد) و بهره‌برداري از فرصت‌هاي جديد كسب و كار تأكيد دارد. و به عبارت ديگر ”ايجاد ارزش اقتصادي“ يا ”انجام كار بيشتر با هزينه كمتر“ در تجارت الكترونيكي مد نظر است.
تجارت الكترونيكي كوشش مي‌نمايند فرآيند اجرايي مبادلات مؤسسات و كسب و كار را بر روي شبكه‌هاي گوناگون, قانوني نموده و تعمق ببخشد. توسعه اين فرآيندها مي‌تواند باعث عملكرد كاراتر (كيفيت بهتر, رضايت بيشتر مشتريان و تصميم‌گيري بهتر در سطح مؤسسات و سازمانها), كارايي اقتصادي بيشتر (هزينه‌هاي كمتر) و مبادلات سريع‌تر (سرعت بالاتر, پرشتاب, يا مبادلات پيوسته) گردد. به طور خاص تجارت الكترونيكي اجراي تبادل اطلاعات بين دو يا چند بخش
(مؤسسات, سازمانها, اشخاص) را با استفاده از ارتباطات شبكه‌اي ميسر مي‌سازد. اين شبكه‌ها مي‌توانند تركيبي از سيستم تلفن معمولي (POTS) , تلويزيون كابلي , خطوط اجاره‌اي و بي‌سيم باشند. مبادلات مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات در حقيقت راه جديدي براي انجام امور كسب و كار و حتي انواع جديد كسب و كار را به وجود آورده است. به همين علت اخيراً مفهوم كسب و كار الكترونيكي به طور گسترده‌اي مورد استفاده قرار گرفته است.
3ـ1ـ تاريخچه تجارت الكترونيكي
هر چند اصطلاح تجارت الكترونيكي جديداً مطرح شده است ولي استفاده از فناوريهاي الكترونيكي در انجام امور بازرگاني و تجاري به سالهاي قبل بازمي‌گردد. به عنوان مثال استفاده از كارت به جاي پول در اوايل دهه 1950 در كشور آمريكا آغاز شد. در اين دهه اولين كارت پلاستيكي جهت پرداخت هزينه‌هاي خريد كالا يا خدمات توسط مؤسسة آي دينرز توليد شد.
از آن تاريخ به بعد استفاده از انواع كارتها توسط مؤسسات خدمات عمومي به عنوان بليط قطار, اتوبوس و راه‌آهن شهري, مؤسسات مالي نظير بانكها و يا مؤسسات غيرمالي نظير مخابرات, ثبت احوال و مؤسسات مالي اعتباري بين‌المللي مثل ويزا , مستركارت , آمريكن اكسپرس , معمول و گسترش يافت.
با الكترونيكي شدن كارتها و به كارگيري پايانه‌هاي رايانه‌اي در نقطه فروش
(POS) در سال 1983 ابعاد استفاده از كارتها در تجارت گسترده‌تر شد.
علاوه بر كارتها كه در شكل‌گيري تجارت الكترونيكي مؤثر بوده, بكارگيري وسيع رايانه توسط شركتهاي بزرگ در دهه 75 ميلادي نيز مؤثر بوده است. در اين دهه شركتهاي بزرگ و چندمليتي شبكه‌هاي اختصاصي رايانه‌اي بوجود آوردند تا از اين طريق بتوانند با سرعت و سهولت بيشتري اطلاعات تجاري را بين خود و توليدكنندگان ديگر مبادله نمايند. اين روش انتقال الكترونيكي داده‌ها را ”مبادله الكترونيكي داده‌ها (EDI) “ مي‌نامند.
از مبادله الكترونيكي داده‌ها مي‌توان براي مخابره الكترونيكي مدارك و اسناد مانند سفارش خريد, فاكتور, اعلاميه حمل, تأييديه وصول كالا و ساير مكاتبات استاندارد بازرگاني بين طرفين تجاري استفاده نمود. اين فناوري را همچنين مي‌توان براي ارسال اطلاعات مالي و پرداختهاي الكترونيكي بكار برد.
شايد آنچه بيش از همه بر تجارت الكترونيكي تأثير گذاشت و سبب گسترش روزافزون آن شد, بوجود آمدن اينترنت بود. اينترنت شبكه بين‌المللي متشكل از شبكه‌ها و شاهراههاي اطلاعاتي جهاني است. اينترنت همچنين منابع اطلاعات موجود در عرضه‌كنندگان سرويسهاي بي‌شمار را در اختيار كاربران مختلف قرار مي‌دهد. از طريق اينترنت ميليونها رايانه به يكديگر متصل مي‌شوند و شبكه جهاني را به وجود مي‌آورد. در اين شبكه جهاني هر نوع كاربري يافت مي‌شود: افراد,
دانشگاهها, سازمانهاي دولتي, مؤسسات و شركتهاي خصوصي, فروشگاهها, بانكها و... . هر چند در ابتدا اينترنت جهت اهداف نظامي طراحي گرديد و سپس در زمينه فعاليت‌هاي تحقيقاتي و مطالعاتي مورد استفاده قرار گرفت. ولي به سرعت نحوه استفاده از آن در
امر تجارت شناخته شده و مورد بهره‌برداري وسيع قرار گرفت.
تجارت الكترونيكي با استفاده از اينترنت از دو طريق انجام مي‌شود: نخست اجراي مبادله الكترونيكي داده‌ها از طريق اينترنت, به اين معني كه اينترنت به عنوان يك شبكه رايگان يا ارزان به جاي شبكه‌هاي گران‌تر ارزش افزوده (VAN) براي ارتباطات بازرگاني مورد استفاده قرار مي‌گيرد؛ ديگر وب جهاني يا بازاري است كه كالا, اطلاعات و خدمات را براي فروش عرضه مي‌نمايد و
خريداران مي‌توانند به وسيله مرورگرها اين بازار را ببينند و در آن خريد كنند .
در قرن بيستم ميلادي در دهه 90 ميلادي به مرور تجارت الكترونيكي به مفهوم جديد آن از طريق شبكه‌هاي خصوصي و عمومي و اينترنت در آمريكا آغاز شد. در سال 1994 حجم معاملات تجاري به صورت الكترونيكي در آمريكا حدود 325 ميليارد دلار برآورد شده است. آمريكا آن لاين كامپيوسرو , پراديگي مهمترين شبكه‌هاي تجاري الكترونيكي در آمريكا مي‌باشند. علاوه بر آن شبكه خريد اينترنت كه بزرگترين بازارهاي خرده‌فروش را اداره مي‌نمايد, كه كنسرسيومي از شركتها است كه استفاده از اينترنت را براي تجارت الكترونيكي ترويج مي‌نمايد, نقش برجسته‌اي در گسترش اينترنت و تجارت الكترونيكي در آمريكا داشته‌اند.
يكي از مواردي كه در توسعه تجارت الكترونيكي در آمريكا و به تبع آن در جهان مؤثر بوده است, يادداشت تاريخي بيل كلينتون رئيس جمهوري وقت آمريكا در سال 1993 مي‌باشد. وي طي يادداشتي به تاريخ 26 اكتبر 1993 دستورالعملي به منظور ساده و روان‌سازي تداركات صادر كرد كه دولت را به محيط تجارت الكترونيكي وارد ساخت. به اين ترتيب بزرگترين پروژه مبادله الكترونيكي داده‌ها با اين فرمان موجوديت يافت. وي انتظارات خود را به شرح زير مطرح كرد:
”به علت تشريفات اداري, كاغذ بازي دست و پا گير, تأخيرهاي غيرضروري و كاهش بهره‌وري مصمم شده‌ام شيوه خريد كالا و خدمات از سوي دولت مركزي را به طور بنيادي تغيير داده و بهبود بخشم و به منظور حصول اطمينان از اين امر مقرر مي‌دارم كه تجارت الكترونيكي در خريدهاي دولت مركزي هر چه سريع‌تر به مورد اجرا گذاشته شود .“
با امضاي اين دستورالعمل, دولت آمريكا موظف شد در كمترين زمان ممكن, تجارت الكترونيكي را براي خريد و فروش كالاها در سطح آمريكا به شكل عملي درآورد. طبق اين دستورالعمل چهار مرحله براي رسيدن به تجارت الكترونيكي معين گرديد:
1ـ مرحله اول تا مارس 1994 : ساختار و معماري يك تجارت الكترونيكي كه قابل استفاده در ايالات متحده آمريكا باشد تعيين شود و وظايف بخشها و سازمانهاي مختلف براي انجام اين امر معين گردد.
2ـ مرحله دوم تا قبل از سپتامبر 1994 : يك تجارت الكترونيكي اوليه كه دولت فدرال و توليدكنندگان خصوصي را قادر به تبادل اطلاعات مربوط به خريدها و قيمت محصولات مي‌كند به طور عملي در سطح كشور پياده شود.
3ـ مرحله سوم تا قبل از جولاي 1995 : يك سيستم كامل تجارت الكترونيكي در سطح كشور پياده شود كه قابليتهاي سيستم اوليه را با پشتيباني تبادل پول الكترونيكي و استفاده از بانكهاي اطلاعاتي گسترش دهد.
4ـ مرحله نهايي تا قبل از ژانويه 1997 : سيستم كامل تجارت الكترونيكي با تمام قابليتهاي ممكن در سطح كشور پياده گردد. يد و برنامه جامعي تهيه نمود كه در تمام رده‌هاي سازماني دولت مركزي يك ظرفيت استاندارد براي تداركات الكترونيكي ايجاد شود.
اين دستورالعمل نقش بسيار مهمي در توسعه تجارت الكترونيكي در ايالات متحده داشت و شتاب آن را چندين برابر كرد.
علاوه بر كشور آمريكا, ساير كشورهاي پيشرفته مثل كشورهاي اروپايي و ژاپن نيز در زمينه تجارت الكترونيكي اقدامات مشابهي را به عمل آورده‌اند. كشورهاي تازه صنعتي شده جنوب شرق آسيا نيز با سرعت زيادي در حال گسترش تجارت الكترونيكي مي‌باشند. در سالهاي اخير حتي كشورهاي كمتر توسعه يافته و در حال رشد نيز نسبت به مقوله تجارت الكترونيكي حساس شده و در حال انجام اقداماتي در اين زمينه مي‌باشند.
تجارت الكترونيكي در مؤسسات, سازمانها و دولتها از تقاضاي روزافزون آنها براي استفاده از
فناوري رايانه در جهت بهبود بخشيدن به فرآيند كسب و كار, مبادلات با مشتريان, و مبادله اطلاعات بين مؤسسات مختلف و داخل خود آنها, نشأت مي‌گيرد.
با توجه به مطالب ارائه شده تاريخچه تجارت الكترونيكي را بشرح ذيل خلاصه مي‌كنيم.
در دهه 1950 ميلادي كارتهاي پلاستيكي در عرصه تجارت ظهور كرد. در طول دهه 1970 با معرفي انتقال الكترونيكي وجوه (EFT) بين بانكها بر اساس شبكه‌هاي خصوصي, بازارهاي مالي دچار تغيير اساسي گرديدند. انتقال الكترونيكي وجوه (EFT) پرداختهاي الكترونيكي همراه با اطلاعات مربوط به وجوه ارسالي را بهينه نمود.
در طول سالهاي بعد از 1970 و اوايل دهه 1980 تجارت الكترونيكي در كشورهاي پيشرفته به شكل پيامهاي الكترونيكي (مثل مبادله الكترونيكي داده‌ها EDI و پست الكترونيكي ) در سطح وسيعي بين شركتها رايج گشت. فناوري پيامهاي الكترونيكي در حقيقت سبب شد كارهاي مبتني به كاغذ در فرآيندهاي كسب و كار كاهش يابد و به دنبال آن اتوماسيون افزايش يابد. مؤسسات به طور سنتي براي مبادلات خود از شيوه كاغذ مثل چك, سفارش خريد, اسناد بارگيري و حمل, استفاده مي‌كردند. اين مبادلات به شكل الكترونيكي تبديل شد. ”مبادله الكترونيكي داده‌ها“ به شركتها و مؤسسات اجازه مي‌داد كه اسناد مورد نياز و اطلاعات, دستورها و مجوزها را به شكل الكترونيكي بين خود رد و بدل نمايند.
در اواسط دهه 1980 نوع استفادة جديدي از فناوري تجارت الكترونيكي بين مشتريان گسترش يافت. اين شيوه جديد عبارت بود از خدمات پيوسته , كه تعاملات اجتماعي جديد (مثل مكالمه و گفتگوي الكترونيكي) و اشتراك دانش و اطلاعات علمي (مثل گروههاي اخبار و برنامه‌هاي انتقال فايل ) را به وجود آورد.
در طول سالهاي آخر دهه 1980 و اوايل دهه 1990 فناوري پيامهاي الكترونيكي به جزء تفكيك‌ناپذيري از جريانات كاري مؤسسات تبديل شد كه به آن سيستم‌هاي يكپارچه محاسباتي مي‌گفتند. اين شيوه باعث ايجاد كارايي و اثربخشي بيشتر براي مؤسسات گرديد.
در دهه 1990 ظهور وب‌هاي جهاني (www) بر روي اينترنت, تحولي شگرف در عرصه تجارت الكترونيكي به وجود آورد. وب موجب گرديد تا تجارت الكترونيكي به شيوه ارزانتر فعاليت‌هاي تجاري را انجام دهد. وب همچنين سبب شده است تا مؤسسات كوچكتر بتوانند پابپاي شركتهاي چندمليتي عرض اندام نمايند.
4ـ1ـ مزاياي ايجاد تجارت الكترونيكي
وقتي صحبت از مزاياي تجارت الكترونيكي به عمل مي‌آيد, در حقيقت تجارت الكترونيكي با تجارت سنتي مقايسه مي‌شود. در تجارت سنتي كه بر پايه كاغذ استوار است, وارد نمودن مكرر اطلاعات يكسان و واحد موجب بروز مشكلاتي مي‌گردد كه اين مشكلات با استفاده از تجارت الكترونيكي مرتفع مي‌گردد. اين مشكلات عبارتند از:
1) در تجارت سنتي زمان زيادي صرف وارد نمودن اطلاعات تكراري و ارسال آنها مي‌شود.
2) در تجارت سنتي با توجه به اينكه داده‌ها به دفعات وارد سيستم مي‌شوند, احتمال بروز خطا افزايش يافته و دقت عمليات كاهش مي‌يابد.
3) در تجارت سنتي به نيروي كار بيشتري براي ورود اطلاعات, پي‌گيري, ارسال و غيره نياز است. نيروي انساني بيشتر, هزينه‌ها را بالا مي‌برد در نتيجه قدرت رقابت را كاهش مي‌دهد.
4) عمليات دستي بر پايه كاغذ در تجارت سنتي ضريب عدم اطمينان را بالا مي‌برد.
هر چند با بهره‌گيري از رايانه امروزه بسياري از امور عملياتي تجاري بنگاهها به شيوه رايانه‌اي انجام مي‌پذيرد (اموري مثل تنظيم فاكتور, سفارش خريد, و اسنادي نظير آن) اما با وجود اين بايد اسناد زيادي را چاپ و طبقه‌بندي نمود, براي مشتريان ارسال كرد و نسخه‌هايي از آنها را بايگاني نمود. اسناد ارسالي براي مشتريان بايد مجدداً در سيستم اطلاعاتي مديريت آنها به طور دستي وارد شوند. اينها همه مستلزم صرف وقت و هزينه مي‌باشد كه با بكارگيري تجارت الكترونيكي اين مشكلات تا حدودي مرتفع مي‌گردد.
با اين توضيحات, به ويژگيها و مزيت‌هاي تجارت الكترونيكي مي‌پردازيم.
1ـ در تجارت الكترونيكي تأخير ناشي از تهيه و ارسال مدارك از بين مي‌رود.
2ـ در تجارت الكترونيكي از آنجا كه داده‌ها به دفعات وارد سيستم نمي‌شوند احتمال بروز خطا كاهش مي‌يابد.
3ـ صرفه‌جويي در نيروي كار به علت عدم نياز به ورود مجدد داده‌ها به سيستم و كاهش هزينه آن. بررسيهاي علمي نشان داده است كه استفاده از روشهاي تجارت الكترونيكي نسبت به تجارت سنتي هزينه‌هاي عمليات تجاري را بين 20 تا 75 درصد كاهش مي‌دهد.
4ـ در تجارت الكترونيكي به علت اينكه زمانهاي تأخير كاهش مي‌يابد جريان اطلاعات از رواني و اطمينان بيشتري برخوردار خواهد بود.
5ـ در تجارت الكترونيكي وصول پيام به طور الكترونيكي و بدون وقفه به فرستنده اعلام مي‌گردد.
6ـ تجارت الكترونيكي محدوديت‌هاي زماني و مكاني تجارت را برداشته است, به عبارت ديگر تجارت را به تجارت جهاني تبديل كرده است.
دسترسي آسان, مطمئن و سريع به اطلاعات و برقراري ارتباطات با خريداران و فروشند
گان از اهميت ويژه‌اي برخوردار است كه با بهره‌گيري از مبادله الكترونيكي داده‌ها, هزينه جمع‌آوري و پردازش اطلاعات كاهش مي‌يابد و بعد مسافت بين خريدار و فروشنده از ميان مي‌رود و سرعت و صحت عمليات افزايش مي‌يابد در نتيجه از اين طريق مي‌توان تجارت جهاني واقعي را تجربه كرد.
7ـ كاهش هزينه تمام شده كالا و خدمات : يكي از هزينه‌هاي عمده محصولات و خدمات هزينه‌هاي بازاريابي و سرويس‌دهي و توزيع است. در تجارت الكترونيكي به علت پايين آمدن هزينه‌هاي بازاريابي و توزيع و برداشتن واسطه‌ها قيمت تمام شده محصولات تا حدود زيادي پايين مي‌آيد.
8ـ افزايش رقابت : مسئله رقابت موضوع مهمي در تجارت الكترونيكي به حساب مي‌آيد. شركتها و مؤسسات بايد از آن استفاده كنند و اگر از اين ابزار استفاده نكنند در حالي كه شركتهاي رقيب استفاده نمايند, دير يا زود كنار گذاشته خواهند شد. تجارت الكترونيكي رقابت را تشديد نموده است. زيرا تمامي شركتها مي‌توانند به معرفي خود و محصولات خود بپردازند و مصرف‌كنندگان به سرعت مي‌توانند اطلاعات مورد نياز خود را جمع‌آوري نمايند و بهترين فروشنده را انتخاب نمايند.
9ـ امكان عرض اندام شركتهاي كوچك و متوسط در سطح جهان : در تجارت سنتي شركتهاي كوچك و متوسط نمي‌توانند به راحتي در سطح جهاني حضور يابند. ولي تجارت الكترونيكي سبب مي‌شود كه شركت هاي كوچك و متوسط هم بتوانند در سطح جهاني خود را معرفي نمايند و به عرضه محصولات و خدمات خود بپردازند و با شركتهاي بزرگ به رقابت بپردازند.
10ـ افزايش فروش بنگاهها و شركتها به علت حضور در بازارهاي جديد و جهاني.
11ـ برداشتن محدوديت‌هاي زماني براي عرضه خدمات و محصولات توسط بنگاهها. با استفاده از تجارت الكترونيكي مشتريان مي‌توانند در طول 24 ساعت به عرضه‌كنندگان كالا و خدمات, تماس برقرار نمايند و نيازهاي خود را تأمين نمايند.
12ـ كاهش هزينه‌هاي اجتماعي : تجارت الكترونيكي باعث كاهش هزينه‌هاي رفت و آمد افراد, صرفه‌جويي در وقت, كاهش ترافيك, كاهش آلودگي هوا, شلوغي معابر و ساير هزينه‌هاي اجتماعي مي‌گردد.
5ـ1ـ معايب تجارت الكترونيكي
اگر بپذيريم كه تجارت الكترونيكي شيوة جديدي است براي كاهش هزينه‌ها, افزايش سرعت و دقت در ارتباطات و مبادلات تجاري, با توجه اينكه سيستم‌ها, روشها و فناوري ايجاد شده توسط بشر مطلق نمي‌باشد, بايد بپذيريم كه اين شيوه نيز داراي كم و كاستي‌ها و معايبي مي‌باشد.
به علت نو بودن اين فناوري هنوز خيلي زود است كه تمام زواياي پنهان آن روشن شود و عيب‌هاي آن آشكار گردد. زيرا در حال حاضر مرحله اوليه عرضه اين نوع فناوري مي‌باشد بنابراين بيشتر بر
جنبه‌هاي مثبت آن در مقايسه با تجارت سنتي تأكيد مي‌شود. و اغلب تحليل‌گران اشاره‌اي به جنبه‌هاي منفي و معايب آن ندارند. تقريباً مشابه زماني كه فردي كالايي را مي‌خواهد بخرد, هنگام خريد كالا, بيشتر مزيت‌ها و نقاط مثبت آن در نظر او جلوه‌گر مي‌شود ولي پس از خريد كالا به تدريج نقاط منفي آن در نظرش آشكار مي‌گردد.
فعلاً تب و تاب استفاده از تجارت الكترونيكي در تمامي كشورها بالاست و استفاده از آن به شكل متحير‌كننده‌اي در حال افزايش است, بنابراين تا حدودي طبيعي است كه كمتر به جنبه‌هاي منفي آن توجه شود. علي‌رغم موارد فوق به مواردي به عنوان معايب يا جنبه‌هاي منفي تجارت الكترونيكي اشاره مي‌گردد.
يكي از جنبه‌هاي منفي تجارت الكترونيكي از ميان بردن ارتباطات عاطفي بين طرفين معامله است. در تجارت سنتي خريدار و فروشنده, ارتباط مستقيم و رو در رو با همديگر برقرار مي‌كنند, اين ارتباطات سبب ايجاد الفت و علاقه و ايجاد روابط عاطفي مي‌گردد. اين نوع روابط عاطفي نوعي تعهد بين خريدار و فروشنده ايجاد مي‌كند كه تضمين‌كننده روابط في ما بين آنهاست. در شيوه
تجارت الكترونيكي اين نوع ارتباطات عاطفي به طور كلي از ميان برداشته مي‌شود. زيرا ارتباطات به وسيله رايانه انجام مي‌شود, بدون اينكه همديگر را ببينند و يا بشناسند, مبادلات تجاري را انجام مي‌دهند. گسترش تجارت الكترونيكي در سطح جوامع, به خصوص جوامع شرقي و كشوري مثل ايران, مبادلات و ارتباطات عاطفي و اجتماعي را تهديد مي‌نمايد.
هزينه مخاطرات معامله در تجارت الكترونيكي مشكل بعدي آن است. در تجارت الكترونيكي, خريدار و فروشنده همديگر را ملاقات نمي‌كنند, كالا را هم نمي‌بينند بلكه از روي مشخصات و تصاوير مربوطه اقدام به خريد مي‌شود, همين عامل ممكن است سبب ايجاد مخاطراتي براي طرفين باشد.
موضوع مهم ديگر, امنيت در تجارت الكترونيكي است. سيستم تجارت الكترونيكي در عين حالي كه دقت و سرعت پردازش را به طور قابل ملاحظه‌اي بالا برده است بايد پاسخگوي مسائل ايمني نيز باشد كه شامل: قابليت دسترسي, محرمانه بودن, تماميت پيام, اعتبار و انكارناپذيري و قابليت بازرسي و رسيدگي مي‌باشد. در خصوص مسائل امنيتي به تفصيل بيشتري بحث خواهد شد.
6ـ1ـ مراحل تجارت الكترونيكي
همان گونه كه در بخش تاريخچه اشاره شد, مدت زيادي از عمر تجارت الكترونيكي به مفهوم نوين آن, سپري نشده است, به همين علت شايد هنوز مراحل بلوغ آن تكميل نشده باشد. ولي از نقطه نظر مراحل استفاده از تجارت الكترونيكي مي‌توان مراحل ذيل را متصور شد.
1ـ مرحله اول : معرفي بنگاه تجاري
در اين مرحله بنگاه تجاري يا هر شخص حقيقي يا حقوقي به معرفي خود در اينترنت مي‌پردازد. براي اين منظور يك صفحه اختصاصي اينترنتي ايجاد مي‌نمايد و مشخصات و خود فعاليت خود را تشريح مي‌كند. اين مرحله جنبه تبليغاتي دارد, در كشور ايران هم شركتهاي معتبر طي يكي دو سال اخير اقدام به ايجاد صفحه اختصاصي اينترنتي نمودند. اين مرحله مقدماتي و بسيار آسان است, هر شركت مي‌تواند با پرداخت مبالغ ناچيزي اقدام به ايجاد يك صفحه اختصاصي اينترنتي نمايد.
2ـ مرحله دوم : معرفي محصولات و خدمات
در اين مرحله بنگاه تجاري علاوه بر معرفي خود بر روي سايت اينترنت, به معرفي محصولات و خدمات خود نيز اقدام مي‌كند. در اين مرحله بنگاه تجاري سعي مي‌كند جزئيات اطلاعات خدمات و محصولات خود را شامل مشخصات كامل خدمات و محصولات, جزئيات كيفيت, قيمت, روشهاي توزيع و ارائه, و ساير اطلاعات مورد نياز مشتريان, ارائه دهد.
در اين مرحله مشتريان مي‌توانند از طريق اينترنت و به وسيله پست
الكترونيكي اطلاعات اضافي را از بنگاه تجاري درخواست نمايند و بنگاه تجاري هم به موقع از طريق پست الكترونيكي اطلاعات مورد نياز را در اختيار مشتريان قرار دهد.
بعضي از شركتهاي پيشرو در ايران اخيراً در اين مرحله وارد شده‌اند. البته نكته قابل تأمل اين است كه نبايد اين كارها بدون ارزيابي دقيق و بسترسازي مناسب, صرفاً بر مبناي رقابت و چشم و هم چشمي همانند بسياري كارهاي ديگر انجام گيرد. به عنوان مثال ورود رايانه‌ها شخصي به ايران, باعث شده است كه در ادارات دولتي و خصوصي همه جا رايانه را مشاهده نماييد؛ ولي با بررسي بيشتر ملاحظه مي‌شود بسياري از آنها حالت دكور دارند و حتي مديران و كاركنان نحوه استفاده بهينه از آن را نمي‌دانند. اين بحث از آنجا قابل طرح است كه تجارت الكترونيكي به همين سرنوش
ت دچار نشود. بنابراين بهتر است بنگاههاي تجاري ما ابتدا بسترسازي لازم (فرهنگي, فناوري و علمي) را براي اين كار, به انجام رسانند و بعد وارد مراحل مختلف تجارت الكترونيكي شوند. ورود به تجارت الكترونيكي بايد بر مبناي تحليل‌هاي دقيق كارشناسي و به خصوص تحليل هزينه / فايده انجام گيرد.
3ـ مرحله سوم : پشتيباني مشتريان به صورت پيوسته
در مرحله سوم تجارت الكترونيكي, خريد و فروش, انعقاد قرارداد, پرداخت وجه و حمل كالا و... همچون تجارت سنتي انجام مي‌شود. ولي خدمات پس از فروش و پشتيباني‌هاي فني به صورت پيوسته مي‌باشد. به عبارت ديگر مشتريان براي دريافت خدمات فني با سايت اينترنتي شركت عرضه‌كننده كالا يا خدمات ارتباط برقرار مي‌كنند و مستقيماً از راهنمايي‌ها و كمك‌هاي آنها استفاده مي‌نمايند.
شركتهاي ايراني هنوز وارد اين مرحله نشده‌اند و اگر وارد شده باشند تعداد آنها بسيار محدود مي‌باشد.
4ـ مرحله چهارم : فروش و عرضه كالا و خدمات به صورت پيوسته
در اين مرحله بنگاه تجاري (عرضه‌كننده كالا و خدمات) يك سايت اينترنتي ايجاد مي‌كند كه داراي كليه امكانات از قبيل كاتالوگ الكترونيكي و سيستم‌هاي انتقال الكترونيكي وجوه (EFT) مي‌باشد و مي‌توان به صورت پيوسته عمل فروش و پرداخت و دريافت پول را انجام دهد.
اين مرحله از تجارت الكترونيكي نياز به زيرساختارهاي مهمي به خصوص سيستم انتقال الكترونيكي وجوه دارد كه در فصل دوم به طور مفصل درباره آن صحبت خواهد شد. در ايران فعلاً چنين زيرساخت‌هايي وجود ندارد.
5ـ مرحله پنجم : انجام كليه عمليات به صورت پيوسته
اين مرحله بسيار پيشرفته است و در حال تكوين مي‌باشد. در اين مرحله علاوه بر انجام فروش به صورت پيوسته, تمامي مراحل زنجيرة ارزش افزوده ]در مرحله توزيع[ سازمان و شركت تجاري روي اينترنت و به صورت پيوسته انجام مي‌گيرد.
7ـ1ـ مدلهاي تجارت الكترونيكي
تجارت الكترونيكي داراي مدلهاي مختلفي مي‌باشد, ما در اينجا به مهمترين مدلهاي آن اشاره مي‌كنيم.
1ـ تجارت الكترونيكي B2B
در عصر اطلاعات زندگي مي‌كنيم و ملاحظه مي‌نماييم كه اوضاع و احوال كسب و كار به شدت در حال تغيير است. علي‌رغم اين همه پيشرفت‌ها, هنوز براي بسياري از مردم شگفت‌انگيز است كه چرا بخش عمده‌اي از تجارت الكترونيكي به صورت B2B يا بنگاه به بنگاه انجام مي‌گيرد. پيش‌بيني‌ها نشان مي‌دهد كه بازار تجارت الكترونيكي در سال 2003 بالغ بر 800 بيليون پوند خواهد بود و سهم B2B حدود 90% خواهد بود.
در يك نظرسنجي كه اخيراً در ايالات متحده به عمل آمد نشان داد كه حدود 55% از شركتهاي تجاري كوچك به نحوي از اينترنت براي امور بازرگاني استفاده مي‌كنند. حدود يك سوم از آنها از طريق شبكه, مبادرت به فروش محصولات و خدمات مي‌نمودند. 43% از آنها از شبكه براي فروش استفاده نمي‌كردند، ولي اميد داشتند كه حداكثر تا يك سال بعد بتوانند اقدام به چنين كاري نمايند.
در مدل B2B يك شركت يا بنگاه تجاري براي ثبت سفارش به توليدكنندگان, دريافت پيش‌فاكتور, فاكتور خريد, پرداخت مبلغ خريد و هزينه‌هاي مربوطه از طريق شبكه اقدام مي‌نمايد. هر چند كه تجارت الكترونيكي سالهاست با استفاده از مبادله الكترونيكي داده‌ها (EDI) انجام مي‌شود ولي در واقع از پنج سال پيش به شكل امروزي (اينترنتي) درآمده است. شركت سيسكو يكي از اولين شركتهايي بود كه در سال 1996 سايت الكترونيكي خود را راه‌اندازي نمود. پس از آن شركتهاي ديگر به سرعت از اين روش تقليد كردند و مسائل مالي و انتقال الكترونيكي وجوه را حل كردند.
2ـ تجارت الكترونيكي B2C
تجارت الكترونيكي بنگاه ـ مشتري شامل تجارت خرده‌فروشي مي‌شود. اين نوع تجا
رت بين فروشنده و مشتريان ايجاد مي‌شود. يعني مشتريان با استفاده از شبكه مي‌توانند به فروشگاه دسترسي پيدا كرده كالاي مورد نياز خود را انتخاب نموده، سفارش خريد دهند و وجه آن را پرداخت نمايد. اين نوع تجارت با گسترش اينترنت به سرعت افزايش مي‌يابد. امروزه در كشورهاي پيشرفته انواع كالاها از اقلام مصرفي مثل مواد غذايي تا اقلام بادوام مثل اتومبيل از طريق اينترنت قابل خريد و فروش مي‌باشد.
تجارت الكترونيكي B2C داراي مزاياي فراواني هم از نظر خريداران و هم از نظر فروشندگان مي‌باشد.
فروشگاههاي الكترونيكي از ديدگاه خريداران داراي ويژگيها و مزاياي زير مي‌باشد:
1ـ كاتالوگ و مشخصات كالا به سهولت قابل دسترسي مي‌باشد.
2ـ كالا و خدمات, توسط بقيه خريداران قابل ارزيابي مي‌باشد و مشتري مي‌تواند از نظرات بقيه افراد استفاده نمايد.
3ـ خريد از فروشگاه به طور 24 ساعته امكان‌پذير است.
4ـ بعضي از محصولات مثل نرم‌افزارها يا كتابها و نشريات الكترونيكي و فيلم را همزمان با خريد دريافت نمايد.
5ـ خريد از اين فروشگاهها ارزانتر است.
6ـ فشارهاي رواني هنگام خريد وجود ندارد.
7ـ مقايسه انواع كالاها در انواع فروشگاهها به راحتي امكان‌پذير است.
8ـ خريدار به راحتي مي‌تواند مناسب‌ترين قيمت را انتخاب نمايد.
9ـ خريدار پس از انتخاب كالا و پرداخت مبلغ و هزينه‌هاي آن سريعاً كالا را در منزل دريافت نمايد.
10ـ بعد از دريافت, اگر كالا داراي مشكل باشد مي‌تواند آن را مرجوع نمايد.
فروشگاههاي الكترونيكي از ديدگاه فروشندگان هم داراي مزيت‌هاي زير مي‌باشد:
1ـ هزينه راه‌اندازي فروشگاه الكترونيكي كمتر از ايجاد فروشگاه فيزيكي است.
2ـ تبليغ محصولات به راحتي و سادگي و ارزاني در سطح جهاني امكان‌پذير است.
3ـ مشتريان منحصر به يك محدوده جغرافيائي نمي‌شود.
4ـ رقابت براي جذب مشتري و ارتقاء كيفيت بالا مي‌رود.
5ـ مديريت فروشگاه, ارتباطات با مشتريان و اضافه كردن سرويسهاي اضافي به سهولت امكان‌پذير است.
6ـ ارتباطات با توليدكنندگان كالا با حذف واسطه‌ها, بهينه مي‌گردد.
7ـ نرخ سودآوري افزايش مي‌يابد.
راه‌اندازي تجارت الكترونيكي از نوع بنگاه ـ مشتري (B2C) آسان مي‌باشد. لازم است ابتدا يك فروشگاه الكترونيكي به شكل صفحات وب ايجاد نماييد و با يك سرويس‌دهنده كه كليه مسائل مديريتي فروشگاه و هر آنچه مورد نياز است (شامل نرم‌افزارهاي رايانه‌اي, مسائل امنيتي و...) را انجام مي‌دهد, قرارداد منعقد نماييد.
براي گسترش اين مدل از تجارت الكترونيكي در ايران, به گسترش سيستم‌هاي انتقال الكترونيكي وجوه ايمن و مطمئن نياز مي‌باشد.
3ـ تجارت الكترونيكي مشتري ـ مشتري C2C
تجارت الكترونيكي مشتري ـ مشتري (C2C) هم اخيراً به وجود آمده است. حجم مبادلات اين نوع تجارت الكترونيكي در مقايسه با دو نوع فوق‌الذكر بسيار پايين‌تر است. اين نوع تجارت الكترونيكي بيشتر براي برگزاري مناقصات و مزايده‌ها و حراج‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
4ـ تجارت بنگاه ـ اداره (B2A)
اين نوع تجارت الكترونيكي كليه مبادلات تجاري و مالي بين بنگاههاي تجاري و ادارات و سازمانهاي دولتي را در برمي‌گيرد. اين نوع تجارت شامل دو بخش مي‌باشد, يك بخش شامل خريد كالا و خدمات توسط ادارات از بخش غيردولتي يا بنگاههاي تجاري و بخش دوم شامل پرداختهاي بخش غيردولتي يا بنگاههاي تجاري به ادارات دولتي بابت ماليات‌ها و عوارض مختلف مي‌شود.
اين مدل تجارت الكترونيكي با به وجود آمدن دولت الكترونيكي به سرعت گسترش مي‌يابد ولي فعلاً در مراحل اوليه شكل‌گيري مي‌باشد. در كشورهاي پيشرفته نظير آمريكا چند سال است كه اين مدل ايجاد شده و مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
5ـ تجارت الكترونيكي مشتري ـ اداره C2A
شايد جديدترين نوع تجارت الكترونيكي كه با ايجاد دولت الكترونيكي رونق مي‌يابد, تجارت الكترونيكي C2A است. مدل مشتري ـ اداره عبارت است از مبادلات مالي و تجاري دولتها و شهروندان كه شامل جمع‌آوري ماليات‌ها, عوارض و كمك‌هاي مردمي مي‌باشد.
6ـ تجارت الكترونيكي دولت ـ دولت (G2G)
تجارت الكترونيكي دولت ـ دولت (G2G) شامل مبادلات تجاري بين دولتها مي‌باشد. براي انعقاد قراردادهايي در زمينه‌هاي مختلف بين كشورها از اين مدل استفاده مي‌گردد. به عنوان مثال اگر دو كشور بخواهند در زمينه صادرات و واردات با يكديگر قرارداد منعقد نمايند از مدل G2G استفاده نمايند.
با توجه به اينكه سه مدل اخير تجارت الكترونيكي (C2A, B2A, G2G) به موضوع جديدي تحت عنوان دولت الكترونيكي مربوط مي‌شود. در ادامه اين بحث پيرامون دولت الكترونيكي توضيحاتي ارائه مي‌شود.
