مقاله در مورد بازار نو ( شیراز )

بخشی از مقاله

بازار نو (شيراز)

اين بازار از جانب دروازه اصفهان و در امتداد بازار وكيل ساخته شده و باني آن ميرزا يوسف اشرفي مازندراني – از وزراي شيراز – است كه به سال 1229 هـ.ق از منصب خود بركنار گرديد. اين بازار در ابتدا به «بازار ميرزايوسفي» شهرت داشت ولي از اواخر دورة قاجار به جهت جديدالاحداث بودن آن به بازار نو معروف شد.

بازار وكيل (شيراز)
اين مجموعه ارزشمند، در شرق ميدان شهرداري شيراز و جنب مسجد جامع واقع گرديده و از ساخته هاي كريم خان زند است كه ظاهراً ساختمان آن بعد از سال 1187 هـ.ق آغاز شده است. (نقشة ش 142 و 144)
به اعتقاد نويسندگان، كريم خان زند در ساخت اين بازار، بازار قيصريه لار را مدنظر داشته و به روايت ديگر، كريم خان بازار وكيل را از روي بازار صفوي كازرون (بازاري كه در دوره كريم خان زند برپا بوده و بعدها در دوره قاجاريه خراب و نوسازي شد) ساخته است. علي رغم شباهت معماري بازار به معماري دوره صفوي، همچون ديگر آثار كريم خان زند داراي ويژگي ها و خصوصيات منحصر به فردي است و همچنين از نظر وسعت، عرض و تزيينات بر مجموعه بازارهاي قبلي رجحان دارد.

همزمان با ساخت بازار و براي تسهيل بازرگاني و تجارت، سراها، گمرك و ضرابخانه اي در كنار بازار ساخته اند كه ساختمان آنها هم اكنون بر جاي مانده است. بازار وكيل در دوره زنديه از رونق زيادي برخوردار بوده و پيشه هاي مختلفي در آن به فعاليت اشتغال داشتند، اما با انتقال پايتخت در اوايل دوره قاجار،‌ از رونق آن كاسته شد. مالكيت بناها و حجره هاي بازار در اختيار كريم خان و جانشينان او بود كه با اجاره بهاي نسبتاً كمي در اختيار بازرگانان و ساير پيشه وران قرار داده مي شد.

بازار وكيل در حال حاضر متشكل از يك رشته اصلي شمالي – جنوبي و يك رشته كوچكتر غربي – شرقي است كه در محل تقاطع آنها چهار سوق وسيع و زيبايي ساخته اند. سراها و ديگر بناهاي مرتبط با بازار نيز در حواشي رشته اصلي بازار قرار گرفته و با درگاه و دالان هايي بدان راه مي يابند. متأسفانه اقدامات عمراني دوره اخير صدماتي به اين مجموعه وارد ساخته است،

از جمله با احداث خيابان زند، رشته شمالي و جنوبي بازار وكيل در محلي نزديك چهارسوق قطع شده و چند حجره و طاق در اين بخش از ميان رفته است. همچنين در همين دوره تعدادي مغازه به نماي غربي بازار و بخشي از نماي مسجد الحاق شده كه اين امر صورت قديمي بازار را در اين قسمت دگرگون كرده است.

در ساخت و شالوده ريزي بازار، ظاهراً دقت زيادي به خرج داده شده، چرا كه بعد از گذشت ساليان دراز و وقوع زلزله هاي متعدد، هيچ خللي در ساختمان آن، به ويژه در طاق بزرگ چهارسوق پديد نيامده است. مصالحي كه در ساختمان بازار به كار رفته در شالوده، سكوها و ازاره ها، سنگ هاي تراشيده در قطعات نسبتاً بزرگ؛ و در بدنه و طاق ها آجر است. از ديگر نكات قابل توجه بازار مسأله تأمين روشنايي و تهويه هواي داخل آن است كه با تعبيه بادگيرها و روزنه ها يا پنجره هايي اين مسأله به مناسبترين شكل صورت گرفته است.
رشته شمالي – جنوبي بازار وكيل در هر سمت چهارسوق 41 زوج حجره يا مغازه دارد و همچنين درگاه ها و راهروهايي در آن تعبيه شده كه دسترسي به كاروانسرهاي روغني، احمدي، گمرك و ضرابخانه را فراهم مي سازد. رشته شرقي – غربي بازار كوچكتر است و در سمت شرقي 19 زوج حجره – مشهور به بازار علاقه بندان – و در سمت غربي 10 زوج حجره – مشهور به بازار تركش دوزها دارد. به موازات بازار تركش دوزها، در سمت جنوب چهارسوق، بازار ديگري است كه مدخل ورودي آن در جلو مسجد وكيل قرار دارد و به بازار شمشيرگرها مشهور است. بازار اخير 11 زوج حجره دارد.

پوشش راهروهاي ميانه بازار عبارت از گنبدهاي خوش طرحي است كه بر روي طاق يا قوس هاي جناغي قرار گرفته اند. ارتفاع اين طاق ها از كف بازار حدود 11 متر بوده كه بعد از بالا آوردن كف بازار – حدود 1 متر – به 10 متر كاهش يافته است. بر بالاي هر يك از حجره ها،‌ پنجره هايي تعبيه شده كه روشنايي بخش مركزي بازار را فراهم مي سازد. مغازه ها وسعت زيادي دارند و در جلو هر كدام از آنها سكوهايي از قطعات سنگ هاي حجاري شده بزرگ نهاده اند تا مغازه داران كالاهاي خود را بر روي آنها عرضه كنند. نماي بيروني اين سكوها مزين به نقوش برجسته، به اشكال ترنج است. با بالا آوردن كف بازار، بخش عمده اين سكوها در زير خاك مدفون شده است.

نقطه مركزي بازار، چهارسوق زيباي آن است كه در محل تقاطع دو رشته بازار ساخته شده است. اين بخش به شكل هشت ضلعي است و گنبد بزرگ و مرتفعي بر روي آن بنا شده است. سطح زيرين اين گنبد به شيوه زيبايي آجرچيني و تزيين شده و بر فراز آن بادگيري ساخته اند. در گذشته در ميانه چهارسوق، حوض مرمرين زيبايي وجود داشت كه آب آن از مجرايي كه از زير كف بازار تركش دوزها مي گذشت، تأمين مي شد. با بالا آمدن كف بازار، اين حوض در زير سطح كنوني بازار قرار گرفت.
از بخش هايي كه در دوره قاجار در كنار بازار وكيل ساخته اند مي توان به بازار مسگرها و اردوبازار اشاره كرد كه اولي به سال 1298 هـ.ق و توسط حاجي ميرزا معتمدالدوله ساخته شده است. همزمان با ساخت بازار وكيل بناهاي ديگري نيز در مجاورت آن ساخته شدند كه از آن جمله مي توان به ضرابخانه، گمرك و تعدادي سرا اشاره كرد. (نقشه ش 142)

ضرابخانه: اين بنا در ميانه راسته اصلي بازار و تقريباً رو به روي مدخل كاروانسراي روغني واقع گرديده و محل ضرب سكه حكومت زنديه و معاملات پولي و تجاري (به منزله بانك) بوده است. اين بنا داراي درگاه ورودي، دالان ها و حجره هاي با تزيينات كاشيكاري در پوشش مدخل است و از نمونه هاي شيوه معماري دوره زنديه است.

بازار يزد
مجموعه بازار تاريخي يزد در بافت قديمي شهر، محله لب خندق و مجاور ميدان خان، ميدان ميرچخماق و خيابان هاي قيام و امام خميني واقع گرديده و به همراه بناهاي تاريخي مجاور خود، يكي از وسيع ترين و زيباترين مجموعه هاي معماري شهر يزد را به وجود آورده است. اين مجموعه براساس آثار موجود، در طي سده هاي مختلف از دوره تيموري تا دوره اخير شكل گرفته و گسترش يافته است و امروزه مشتمل بر حدود 15 بازار بزرگ و كوچك، تعداد قابل توجهي سرا و تيمچه و

بناهاي ديگري چون مسجد، مدرسه، حسينيه، حمام و ميدان است. (نقشه هاي ش 264 تا 267)
يكي از قديمترين بخش هاي اين مجموعه در ميدان ميرچخماق و پشت بناي معروف به تكية ميرچخماق – كه از جهتي سردر بازار نيز محسوب مي شود – واقع گرديده و به «بازار حاجي قنبر» معروف است (نقشه ش 265). اين بازار از ساخته هاي نظام الدين حاجي قنبر جهانشاهي است كه در زمان جهانشاه قره قوينلو، حكومت يزد را بر عهده داشته است. بناي معروف به ميرچخماق يا حسينيه، ارتباطي با اميرچخماق و زمان ساخت بازار ندارد بلكه در دوره قاجاريه به عنوان حسينيه اي، به شيوه تكاياي شهر يزد ساخته شده و به هنگام مراسم عزاداري مورد استفاده قرار مي

گرفته و در عين حال سردر بازار حاجي قنبر نيز محسوب مي شده است. بر اين بنا كتيبه اي ثبت شده كه مورخ 1296 هـ.ق و محتوي نام معماران بنا – استاد محمدحسين ولد استاد باقر بنا و استاد محمدحسين ولد زين العابدين كرماني – است. اين بناي مرتفع و زيبا مشتمل بر سردر و غرفه هاي طرفين و طبقات بالاست. بخش مياني بنا در سه طبقه ساخته شده و بر رأس آن دو مناره خوش طرح ساخته شده است. نماي سردر با كتيبه ها و كاشيكاري مزين شده است.
بازار خان و مجموعه اطراف آن نيز از ديگر بخش هاي زيبا و جالب توجه مجموعه بازار يزد است كه از كناره شمالي خيابان قيام آغاز شده و با انحنايي در جهت شرقي – غربي امتداد مي يابد (نقشة ش 264). بازار خان در اواخر قرن 13 هجري توسط محمدخان والي (حاكم يزد به سالهاي 87-

1280 و 97-1293 هـ.ق) ساخته شده است. در كنار اين بازار سراي پنجه علي، سراي وكيل، تيمچه ميرافضلي و مساجد و مدارس تاريخي ديگري نيز واقع شده است. بازار خان با طاق و گنبدهاي مسقف شده و داراي چهارسوق زيبايي با پوشش بلند گنبدي و تزيينات كاربندي و نورگيرهاي مشبك زيبا است. از بازار خان، بازارهاي كوچك ديگري منشعب مي شود كه از آن جمله اند: بازار زرگري (كه از ميانه بازار خان تا خيابان قيام امتداد يافته)، بازار افشار (كه به همراه

كاروانسراي افشار توسط حاجي محمدصادق افشار ساخته شده است)، بازار صدري (كه از بازار افشار تا حسينيه شاهزاده امتداد يافته) و بازار دروازه مهريز.
از بخش هاي مهم ديگر بازار يزد مجموعه ميدان خان (نقشه ش 266)، مشتمل بر ميدان و دكان هاي اطراف آن، بناي قيصريه، مدرسه خان، سراي گلشن و مسجدي كوچك است كه در اواخر قرن 12 هـ.ق توسط محمدتقي خان (متوفي 1213 هـ.ق) ساخته شده است. (نقشه ش 266 و 267)
ميدان خان از بناهاي جالب توجه و خوش طرح شهر يزد است كه در چهار طرف آن دكان هاي با سردرهاي هلالي شكل و راهروهاي مسقفي در جلو، قرار گرفته است. ظاهراً قبل از احداث اين

ميدان، در اين حدود ميداني مشهور به خواجه – مربوط به دوره تيموري و سال 850 هـ.ق- وجود داشته است. بناي قيصريه از ضلع جنوبي ميدان خان تا مدرسه خان كشيده شده و در ميانه آن چهارسو مانند زيبايي با پوشش گنبدي مرتفع و رسمي بندي، ساخته شده است. گنبد اين چهارسو به سبك گنبد چهارسوق بازار خان ساخته شده و همانند آن داراي نورگيرهاي زيبايي است. در اين قيصريه در مجموع 28 دكان ساخته شده كه عوايد آن وقف مدرسه خان مي باشد. در ورودي هاي قيصريه دو در آلت كاري بزرگ و خوش طرح نصب كرده اند. لوح تاريخي قيصريه، مورخ 1186 هـ.ق، رو به روي در شرقي آن و بر ديوار دست چپ مدخل مدرسه نصب شده است.

بخش هاي ديگر مجموعه بازار يزد عبارتند از: بازار جعفرخان و بازار علاقه بندي كه به موازات يكديگر قرار گرفته و ورودي آنها از خيابان قيام است (در كتاب جامع مفيدي – تأليف قرن 11 هجري – از بازار علاقه بندي ياد شده و بناي آن را به ميرزاعبدالله پسر ميرزا سلمان جابري نسبت داده شده است)؛ بازار پنجه علي و بازار تبريزي ها كه در امتداد يكديگر قرار گرفته و از خيابان قيام تا سراي بزرگ علي آقا كشيده شده است (نام بازار پنجه علي نخستين بار در وقف نامه مصلي – مربوط به

قرن 11 هجري – ذكر شده است)؛ بازار مشير كه به همراه سراي مشير در اواخر دوره قاجاريه توسط ميرزا فتح الله خان مشيرالممالك ساخته شده است؛ بازار ملا اسمعيل (واقع در مجاورت مجموعه ملا اسمعيل و مربوط به دوره قاجاريه)؛ بازار سراج ها، بازار چيت سازي، بازار مسگري، بازار حضرت عباس و بازار كاشيگري.
بازار اصفهان
مجموعه بازار تاريخي اصفهان در امتدادي از ميدان امام (نقش جهان) تا مسجد جامع كشيده شده و از نظر وسعت، ويژگي هاي معماري و رونق اقتصادي، از مهمترين بازارهاي تاريخي ايران محسوب مي شود (نقشه و طرح هاي ش 56 تا 65). بخش اصلي اين بازار از آثار دوره صفوي – به ويژه زمان شاه عباس اول – است كه در دوره هاي بعدي با تغييرات و تعميراتي گسترش يافته است. با اين حال قدمت بازار اصفهان به سده هاي نخستين اسلامي باز مي گردد كه در دوره هاي بعدي نيز

(آل بويه، سلجوقي و ايلخاني) از رونق و اهميت بسياري برخوردار بوده است. آثار اين دوره ها ظاهراً به جهت ويرانگري هاي دورة ايلخاني، تيموري و بازسازي ها و كارهاي عمراني گسترده دورة صفويه از بين رفته است. به نظر مي رسد قديمترين بخش بازار در مجاورت مجموعه مسجد جامع شكل گرفته است.
مقدسي در كتاب «احسن التقاسيم» (تأليف قرن چهارم هجري) درباره اصفهان و بازار آن مي نويسد: «[اصفهان] شهر [ي] بازرگاني است. بازرگانان بزرگ و هنرمندان ماهر دارد، برخي [از] بازارهايشان سرپوشيده و بعضي سرگشاده است. جامع شهر در بازاري زيباست». ما فروخي نيز در رساله «محاسن اصفهان» (تأليف قرن 5 هجري) در تعريف بازارهاي اصفهان مي نويسد: «و بازارهاي ميان شهر، هر بازاري از روي قياس سقف و صحنش زمين و آسمان، و به حسب حسن

نسق و تصفيف و لطيف رونق و تأليف بروج كواكب و منازل آن و به نسبت كثرت نعمت و انبوهي بهشت و بهشتيان، و از غلبه مردم و تردد ايشان، هر چهارسويي عرصه عرصات و لجه عمان، از اقمشه و امتعه و سلعتها و نادر و فاخر و گرانمايه بر در هر دكان …» ناصرخصرو قبادياني نيز كه در سال 444 هـ.ق از اصفهان ديدن كرده در خصوص بازارهاي آن مي نويسد: «… و بازارهاي بسيار

زيبا و بازاري ديدم از آن صرافان كه اندر او دويست مرد صراف بود و هر بازاري را دربندي و دروازه اي و همه محلتها و كوچه ها را همچنين دربندها و دروازه هاي محكم و كاروانسراهاي پاكيزه اي بود و كوچه اي بود كه آن را «كوطراز» مي گفتند و در آن كوچه، پنجاه كاروانسراي نيكو و در هر يك بيّاعان و حجره داران بسيار نشسته». نويسنده ترجمه فارسي رساله «محاسن اصفهان» در قرن هشتم نيز از بازاري به نام «مظفريه» نام مي برد كه شش دروازه و چهارصد باب دكان و حجره داشته و در داخل آن چهار كاروانسراي بزرگ، مجهز به اتاق هايي براي سكونت مسافرين و اهل معاملات و نيز اصطبل و فضاي باز و دو مسجد و يك سقايه معمور داشته كه مصالح آن از گچ و آجر بوده است

.
با توجه به پايتختي اصفهان در دوره سلجوقي و بناهاي با شكوه و ارزشمندي كه در اين دوره در اصفهان ساخته شده است، به نظر مي رسد مجموعه بازار نيز در اين دوره گسترش يافته و بناهاي متعدد و ارزشمندي در آن ساخته شده باشد. در دورة ايلخاني نيز بازار اصفهان از رونق خوبي برخوردار بوده اما ويرانگري هاي دورة تيموري از رونق و شكوه آن تا حدودي كاست.
رونق و گسترش اصلي مجموعه بازار اصفهان و بناهاي مرتبط با آن مربوط به دورة صفويه و به پايتختي گزيده شدن اصفهان است. در اين دوره، به ويژه در زمان شاه عباس اول، اقدامات

گسترده و چشم گيري در اصفهان به انجام رسيد كه از جمله مهمترين آنها ميدان نقش جهان و بناهاي اطراف آن بود. با انتخاب ميدان نقش جهان به عنوان مركزيت سياسي، اقتصادي و اجتماعي شهر اصفهان، طراحان شهري شاه عباس اول كوشيدند تا دو بخش قديم و جديد شهر را به هم متصل سازند. براي اين كار ترتيبي داده شد تا بازار قديمي در جهت ميدان نقش جهان امتداد يابد. همچنين بازارهاي سرپوشيده و پر رونقي در اطراف ميدان احداث كردند و عملاً ميدان نقش جهان به مركزيبت اصفهان تبديل گرديد. بخش اصلي اين ساخت و ساز به ويژه بازار در طي سالهاي 1010 تا 1030 هـ.ق و توسط شاه عباس اول صورت گرفت و بخشي ديگر توسط بزرگان و امراي

دولت ساخته شد. اين ساخت و ساز در دورة شاهان بعدي صفويه و نيز دورة قاجاريه دنبال شد.
سياحان خارجي كه در دورة صفويه از اصفهان ديدن كرده اند به توصيف بازار پررونق آن پرداخته اند از جمله شاردن سياح فرانسوي است كه مدت نسبتاً زيادي را در اصفهان گذرانيده است، نامبرده در سفرنامه خود در خصوص بازار اصفهان مي نويسد: «بازار بزرگ اصفهان در شمال ميدان واقع شده و سردر عالي با تزيينات آجرهاي چيني (منظور كاشي هاي معرق) دارد، در دو طرف اين

سردر، دو سكوي وسيع قرار دارد كه با سنگ يشم و سماق مفروش شده و روي اين سكوها جواهر فروشان و زرگران بساط خود را گسترده و انواع و اقسام زيورآلات و جواهرآلات و سكه هاي كمياب را به فروش مي رسانند … از سردر قيصريه وارد مجلل ترين و بزرگترين بازارهاي اصفهان مي شويم كه محل فروش پارچه هاي گرانبهاست و گنبد منقش بزرگي در ميانه آن قرار دارد (منظور چهارسوي قيصريه يا ضرابخانه است)، در طرف راست اين گنبد ضرابخانه و در طرف ديگر آن كاروانسراي لـله بيك بنا شده است». سراي مزبور يا سراي شاه در دو طبقه و در اطراف حياط

بزرگي ساخته شده بود و بيش از يكصد و چهل حجره داشته است. شاردن همچنين از سراي مولتانيان كه عده اي از مولتان هند در آن به تجارت مشغول بودند، و بازارهاي متعددي در اطراف ميدان نقش جهان – كه هر يك به صنف خاصي تعلق داشته – ياد مي كند. در منابع و متون تاريخي ديگر نيز از بازار اصفهان و بناهاي مرتبط به آن ياد شده است. بخش زيادي از بناهاي ذكر شده در اين منابع امروزه از بين رفته است.

مجموعه بازار تاريخي اصفهان امروزه مشتمل بر سردر و جلوخان، راسته هاي متعدد اصلي و فرعي، چهارسوها، سراها و تيمچه ها و بازارچه هاي بسياري است كه همچنين در بافت خود داراي بناهاي تاريخي ارزشمند زيادي چون مساجد، مدارس، حمام ها و … مي باشد. بخش هاي اصلي مجموعه بازار تاريخي اصفهان عبارتند از: سردر قيصريه، بازار قيصريه، بازار سماورسازها مثقال فروشي ها)، بازار زرگرها، بازار تفنگ سازها، بازار عربان، بازار درخت سوخته، بازار نيم آور يا در تالار، بازار گلشن يا جارچي باشي، بازار چهارسو و از بازارهاي اطراف ميدان نقش جهان، بازار عليقلي آقا، بازار مسگرها و تركش دوزها، بازار كلاهدوزها و قنادها، بازار كفشدوزها، بازار رنگرزها، و بازارچه مقصودبيك و بازارچه بلند يا شاهي در خيابان چهارباغ،

سردر قيصريه: سردر و جلوخان بازار در ضلع شمالي ميدان نقش جهان و رو به روي سردر مسجد امام واقع گرديده و از آثار شاه عباس اول صفوي است كه كار ساختمان آن در سال 1026 هـ.ق (به هنگام بازديد پيتر و دلاواله از آن) به پايان رسيده بود (طرح ش 58). اين سردر نخست به خاطر ايجاد فضاي معماري متناسب با ديگر بناهاي اطراف ميدان، به ويژه سردر مسجد امام (شاه) ساخته شده بود و با توجه به كتيبه موجود، در زمان ناصرالدين شاه قاجار تعمير و مرمت شده است. ورودي بازار در اين بخش متشكل از يك فضاي فرو رفته در ضلع شمالي ميدان – به عنوان جلوخان- و سردري مرتفع و زيبا در ضلع خلفي اين فضا مي باشد. در اضلاع طرفين جلوخان،

بازارهايي در دو طبقه واقع گرديده كه در اصل طبقه سومي نيز در اطراف سردر داشته است. اين طبقه كه تا اواخر دوره قاجار برپا بوده نقاره خانه ناميده مي شد و به هنگام طلوع و غروب خورشيد در آن تعدادي از نوازندگان به نواختن طبل و كرنا مي پرداختند. اين رسم نيز تا اواخر دورة قاجار مرسوم بوده است. سردر قيصريه از تناسب و زيبايي خاصي برخوردار است كه نمونه آن در كمتر بازاري ديده مي شود، جرزهاي طرفين سردر با طاق نماهايي در سه طبقه نماسازي شده و لچكي هاي اطراف سردر با كاشي هاي نفيس معرق مزيّن شده و پوشش سردر داراي مقرنس زيبا و منقوشي است. نقوش كاشيكاري سردر صورت فلكي «برج قوس» است كه به اعتباري زايچه و

سمبل شهر اصفهان است. اين نقش نيمة قدامي انساني را در حال تيراندازي با نيمه تحتاني ببري، با دمي به صورت اژدها نمايش مي دهد. بر بالاي سردر همچنين تابلوهاي نقاشي از دورة صفويه وجود داشته كه امروزه تقريباً محو و زايل شده است. موضوع اين نقاشي ها، شاه عباس در جنگ با ازبكان، شاه عباس در شكارگاه و تصاويري از مردان و زنان اروپايي بوده است. ظاهراً بخشي از اين نقاشي ها كار رضا عباسي، نقاش معروف شاه عباس اول، بوده است. در دوره

ناصرالدين شاه و حكمراني ظل السلطان بر اصفهان، در ضمن تعمير و مرمت سردر، نوار كاشيكاري به عرض 30 سانتيمتر در سه ضلع سردر و كتيبه اي به خط سفيد و تاريخ 1298 هـ.ق كه مؤيد تعميرات اين دوره است، به تزيينات سردر اضافه شده است.

بازار قيصريه يا شاهي: اين بازار در پشت سر در قيصريه واقع گرديده و كار ساختمان آن در سال 1029 هـ.ق توسط شاه عباس اول صفوي به پايان رسيده است (نقشه ش 57 و 59). اين بازار از سردر قيصريه شروع و به بازار چيت سازها و از آنجا به بازار دارالشفاء منتهي مي شود و امروزه محل فروش بهترين قلمكارها و كارهاي دستي اصفهان است و در قديم محل فروش گرانبهاترين پارچه ها بوده است. در اين بازار چهارسوي بزرگ و با شكوهي معروف به چهارسوي ضرابخانه وجود دارد كه به روايتي بهترين چهارسوي بازارهاي تاريخي ايران است (نقشه ش 59). اين چهارسو پوشش گنبدي منقشي دارد و در طرفين آن سراي لـله بيك يا سراي شاه و بناي معروف به ضرابخانه قرار گرفته است. سراي شاه در دو طبقه و در اطراف حياط بزرگي ساخته شده و به نوشتة شاردن بيش از 140 حجره داشته است.
سري لـله بيك: به نوشتة يك نسخه خطي، در موزة بريتانيا، اين بنا توسط محب علي بيك لـله

ساخته شده و در آن زرگران، جواهر فروشان و مرواريد فروشان و در حجره هاي بالاي آن بزازان و پارچه فروشان هندي مشغول به كار بودند. از ديگر بخش هاي بازار قيصريه دو تيمچه معروف به جهانگير و شله و چهارسوي زيباي بازار چيت سازها در جنب دارلشفاء مي باشد.
بازار سماورسازها يا مثقالي فروش ها: اين بازار نيز از آثار دورة شاه عباس اول صفوي است كه داراي چهارسوي بي نظيري بنام چهارسوي كرباس فروش ها با حوضي به سبك صفوي در ميانة آن است. از اينجا به وسيله بازار كوچكي به چهارسوي چيت سازها مي توان رسيد. وجه تسميه

مثقالي فروش ها به جهت فروش پارچه هاي گرانبهاي زربفت به مثقال بوده است.
بازار زرگرها: از آثار دورة شاه عباس اول و ساخته هاي محب علي لـله بيك است. اين بازار از چهارسوي كرباس فروش ها به بازار قهوه كاشيها منتهي مي شود و در ميانة آن چهارسوي زيبايي قرار دارد و از انشعاب هاي آن بازاري است كه به دارالشفاء منتهي مي شود (دارالشفاء نام

تاريخي بيمارستان بزرگ شاهي، از دورة صفوي بود كه در اين مكان وجود داشته است).
بازار تفنگ سازها: از آثار عهد شاه عباس صفوي است كه از در سراي مخلص به بازار سماورسازها منتهي مي شود و بازار منشعب از آن، بازار چخماق سازها نام دارد. اين دو بازار را زماني بنام شمشيرگرها مي خواندند و چندين سرا و بازار ديگر نيز در اطراف آن مخصوص ساخت شمشير بود كه اكنون از بين رفته است.
بازار عربان: از قديمترين بازارهاي اصفهان به شمار مي آيد و بناي اولية آن به دورة سلجوقي و حتي قبل از آن برمي گردد و به مناسبت مجاورت با گنبد خواجه نظام الملك به «نظاميه» يا «نظام الملكي» نيز معروف بوده است. تا اواخر دورة قاجار رشته هاي طولاني و متعددي اين بازار را به بازارهاي دروازه طوقچي و بازار غار و ميدان مير وصل مي كرد. بازارهاي منشعب از بازار عربان يكي بازار ريسمان است كه به ميدان هاتف وصل مي شود و ديگري بازار نجف آبادي ها است. سراهاي معروف بازار نيز عبارتند از سراي اردستاني ها و سراي خاني.

بازار درخت سوخته: اين بازار مقابل بازار عريان و در دنبالة آن قرار گرفته و از قديمترين بازارهاي اصفهان است. از انشعابات آن، بازار هارونيه است كه تا نزديك مسجد علي ادامه دارد. اين قسمت را در قديم بازار بورياباف مي گفتند. از سراهاي معروف بازار نيز سراي آقا و سراي پادرخت سوخته مي باشد (مسجد كوچك پادرخت – از آثار دورة صفويه – در اين بازار واقع است).
بازار «در تالار» يا نيم آور: اين بازار از بازاز پادرخت تا چهارسوي معروف به «درباغ قلندرها» امتداد داشته و همانند بازار درخت سوخته و بازار عربان، از بازارهاي قديمي اصفهان و مربوط به قبل از دورة صفويه است. سراهاي معروف اين بازار عبارتند از سراي سفيد، ميراسمعيل، مرداركشها

(مرواريد فروش ها)، ميرزا كوچك، سراي تالار و سراي بزرگ و زيباي حاج كريم (سه سراي اخير هنوز تجارتخانه اند)، سراي خوانساري ها و تيمچه قزويني ها. بازاري بنام نيم آور از بازار در تالار منشعب مي شود. در اين بازار همچنين مساجد و مدارسي از دورة صفويه به بعد وجود دارد.
از آثار قابل توجه بازار «در تالار»،‌ سراي حاج كريم است كه در دورة قاجاريه ساخته شده است

(نقشه و طرح هاي ش 61، 62، 63). نقشة داخلي سرا از هندسه كامل و استواري برخوردار است. در اينجا دو محور عمود بر هم، استخوان بندي مستحكم و قاطعي براي كل طرح پديد آورده كه صحن – مهمترين فضاي مجموعه – در محل تلاقي دو محور مي نشيند. فضاهاي ديگر مجموعه نيز در امتداد دو محور و در چهارسوي صحن قرار گرفته و تنها تيمچه از بند اين نظم خارج مي ماند. صحن اصلي سرا قاعده اي تقريباً مربع شكل با گوشه هاي بريده دارد و بناهاي اطراف آن در دو طبقه ساخته شده است. طبقه دوم نسبت به طبقه اول عقب نشسته است. در ميانه هر ضلع و درست روي محورهاي اصلي بنا، طبقه دوم پيش آمده و به محاذات طبقه اول قرار مي گيرد. در داخل صحن نيز به تبعيت از شكل كلي، حوضي در ميانه و چهار باغچه در اطراف آن وجود دارد.

صحن، چهار ورودي دارد كه در انتهاي چهار دالان بازارچه مانند قرار دارند. سه ورودي به راسته اصلي بازار و ورودي ديگر به حياط كوچكي كه احتمال دارد قبلاً مسقف بوده باشد، راه مي يابد. دالان هاي چهارگانه سرا به غير از ابتدا و انتهايشان در دو طبقه شكل گرفته و در كل به صورت تيمچه هايي درآمده است. زيباترين بخش بنا تيمچه كوچكي است كه در گوشه جنوب غربي بنا قرار گرفته اما از هندسه كلي طرح پيروي نمي كند و داراي ورودي مستقلي از بازار است (نقشه ش 61). اين تيمچه در ميانه دالاني واقع شده كه بين راسته اصلي بازار و دالان جنوبي قرار گرفته است. اين دالان و تيمچه كه در دو طبقه ساخته شده، هر چند از طريق چند حجره به صحن سرا مرتبط مي شود اما مي تواند به طور كامل، بنايي مستقل به شمار آيد. پوشش تيمچه رسمي بندي است و نورگيرهاي مشبك زيبايي دارد.

بازار گلشن يا جارچي باشي: اين بازار از چهارسوي باغ قلندرها تا بازار چهارسو (دروازه اشرف) امتداد يافته و از آثار دوره صفويه است و از سراهاي بزرگ آن، سراي جارچي باشي، سراي گلشن، سراي ارباب و سراي فخر مي باشد. همچنين در اين بازار مسجد ملك علي بيك جارچي باشي – از آثار سال 1019 هـ.ق- و مدرسه صدر – از آثار سال 1220 هـ.ق- قرار دارد.

بازار چهارسو: اين بازار از بازار گلشن (دروازه اشرف)‌ تا چهارسوي شاه در مجاورت مدرسه ملاعبدالله امتداد يافته و از آثار دوره صفويه است. از بناهاي تاريخي اين بازار مي توان به مدرسه جده و مدرسه ملاعبدالله (هر دو از آثار دوره صفويه)، سراي محمدصادق خان، تيمچه «در قهوه كاشيها»، تيمچه ملك، سراي زيبا و بزرگ مخلص، عصارخانه اي با حمام مجاورش با عنوان شاه، چهارسو، كاروانسرا و مسجد ساروتقي (از دورة صفوي)، سراي نو و منجم باشي اشاره كرد.

تيمچه زيباي ملك در اين بازار در اوايل قرن چهاردهم هجري (1323) توسط حاج محمد ابراهيم ملك التجار ساخته شده و داراي تزيينات كاشيكاري و كتيبة‌ تاريخي است. مجموعه ساروتقي نيز مشتمل بر بازار، چهارسو، مسجد، كاروانسرا و حمام، توسط محمدتقي فرزند هدايت الله تبريزي – معروف به ساروتقي و مقتول 1055 هـ.ق- ، صدراعظم شاه صفي و شاه عباس ثاني ساخته شده و ساختمان آن يك سال بعد از قتل ساروتقي به انجام رسيده است. كتيبة اين مجموعه به خط محمدرضا امامي و مورخ 1056 هـ.ق است.

بازار منجم باشي كه به چهارسوي ساروتقي منتهي مي شود از انشعابات بازار گلشن است. دنبالة اين بازار در دوران صفويه به بازار بسيار طولاني و بزرگ مشعل دار باشي متصل مي شده كه امروزه اثري از آن برجاي نمانده است.
بازارهاي اطراف ميدان نقش جهان: در اطراف ميدا نقش جهان تعدادي بازار و بازارچه وجود دارد كه به تعدادي از آنها اشاره مي شود. بازار عليقلي آقا كه به همراه مسجد و حمامي زيبا در سال 1122 هـ.ق و در دورة شاه سلطان حسين صفوي توسط عليقلي آقا – از غلامان خاصه دربار – ساخته شده است؛ بازار مسگرها و تركش دوزها، در جانب غربي ميدان و مقابل خيابان حافظ واقع گرديده و چهارسويي زيبا داشته كه خراب شده است؛ بازار كلاهدوزها و قنادها در طرفين سردر قيصريه؛ بازار لوافها و آهنگران در طرفين خيابان حافظ؛ بازار كفشدوزها كه از مسجد شيخ لطف الله تا در مسجد امام (شاه) امتداد دارد؛ بازار رنگرزها كه از بازار تركش دوزها تا بازار دارالشفاء امتداد دارد و اكنون بيشتر كسبه آن فرش فروشند.

از بازارچه هاي معروف و قديمي اصفهان كه در دورة صفويه ساخته شده نيز مي توان به بازارچه مقصودبيك واقع در گوشه جنوب شرقي ميدان نقش جهان و در امتداد بازار اصفهان و همچنين بازارچه بلند يا بازارچه شاهي اشاره كرد كه در خيابان چهارباغ و ضلع شمالي مدرسة چهار باغ واقع گرديده است.
بازارچه مقصودبيك مشتمل ب

ر بازارچه، سرا و بناهاي ديگر، توسط مقصود عصار، از رجال دورة شاه عباس اول ساخته شده است (نقشه ش 65). در يك سند خطي موجود در موزه بريتانيا در مورد سراي مقصودبيك آمده است: «مقصود عصار مردي بود صاحب مال و شاه عباس بزرگ او را پدر گفته بود. مقصود عصار قريب ده – دوازده دكان و كاروانسرا داشت كه حالا همه خراب شده. اين كاروانسرا را مقصود عصار از مال خود بساخت و پيشكش شاه عباس بزرگ كرد. در اصفهان به خوبي اين كاروانسرا نيست بلكه در همه ايران مانند ندارد … در حجره هاي آن سوداگران لار و هرمز … و بهبهان و تبريز مي باشند متاع مردم آن قهوه و تنباكو، جوز، ميخك و زنجبيل و هليله مي باشد …».

شاردن نيز در توصيف اين سرا آورده است:‌‌ «اين كاروانسرا بسيار بزرگ و به شكل مربع دو طبقه مي باشد. بلندي آن به اندازه بيست پا (5/7 متر) و طول آن برابر هفتاد تراز (معادل 5/136 متر) است. مدخل اين كاروانسرا، دالان طويلي است كه در دو طرف آن دكان است». حجره هاي بالاي سرا به اقامت و استراحت بازرگانان و حجره هاي پايين به دكان آنان اختصاص داشت و در ميانه صحن سرا نيز حوضي بوده است.
بازارچه مقصودبيك در دو طبقه به طول 85، عرض 6 و حداكثر ارتفاع سقف 9 متر ساخته شده است. پوشش آجري بازارچه در سال 1307 هـ.ش تخريب گرديد. ورودي سراي مقصودبيك،

كاروانسراي نخجوانيان و مدرسه الماسيه در امتداد اين بازارچه واقع مي باشد. دكان هاي بازارچه به شكل مربع و مربع مستطيل است و پوشش طبقه هم كف آنها، امروزه تير چوبي است اما در اصل داراي طاق ضربي بوده است. در وسط بازارچه، در گذشته چهارسوقي وجود داشته كه امروزه تنها آثار كمي از گوشه سازي آن باقي مانده است. درب اصلي سراي مقصودبيك در اين چهارسو واقع بوده است. سراي مقصودبيك به مساجد حدود 8500 مترمربع با طرح چهار ايواني ساخته شده و يكي از بزرگترين سراهاي شهر اصفهان به شمار مي رفته است.

بازارچه بلند يا شاهي اصفهان (نقشه ش 64) كه بخشي از مجموعه مدرسه و كاروانسراي مادر شاه (هتل شاه عباس كنوني) به شمار مي رود در دوره شاه سلطان حسين و در حدود سال 1118 هـ.ق ساخته شده و از خيابان چهارباغ تا حد شرقي باغ هشت بهشت امتداد دارد (قسمت شرقي آن عمداً منهدم شده است) و سردر آن در خيابان چهارباغ و اندكي بالاتر از سردر مدرسه چهارباغ واقع است. بازاز نسبتاً طويل با حجره هايي در دو طبقه (با 50 دهنه مغازه) و طاق هاي بلند است. وجه تسمية بازارچه بلند نيز به جهت همين طاق هاي بلند است.

اين بنا مدتي متروك بود كه در دورة اخير تعمير شده و اكنون به عنوان بازار پررونقي به حيات خود ادامه مي دهد.
بازار كاشان
بازار تاريخي كاشان و مجموعه بناهاي وابسته به آن در بافت قديمي كاشان و حدفاصل دروازه دولت (ميدان شهرداري) و ميدان كمال الملك قرار گرفته و از بناهاي مهم و قابل توجه اين شهر به شمار مي آيد. (نقشه ش 66، 67، 68).
بناي اولية بازار كاشان، به پيش از صفويه باز مي گردد اما شكوفايي و عظمت آن مربوط به دوره صفويه و زمان شاه عباس اول صفوي است. از معدود آثار تاريخ دار قبل از صفويه، يك جفت در چوبي بزرگ سراي معروف به ذغالي ها،‌ واقع در وسط بازار مسگرها است كه اين بيت بر آن حك شده است:

براي نفع خلايق چو كرد بنيادش
بسال هشتصد هشتاد و هشت شد معمور
ظاهراً اين بيت حكايت از ساخت بنايي در دورة آق قوينلوها (888 هـ.ق) دارد.
در دورة شاه عباس اول، شهر كاشان اهميت زيادي يافته و در اين زمان در ميانه راسته بازار بزرگ شهر، چهار بازار مفصل به نام قيصريه مشتمل بر دكان ها و سراهاي عالي ساخته مي شود. تاريخ اتمام اين بازار براساس دو بيت ابوطالب سخي – از گويندگان معروف آن عصر كاشان – 1009 هـ.ق است:

دو زيبا مصرع تاريخ رو داد
بقايش با بقاي عمر آصف (1009)
بقاي عمر آصف تا ابد باد (1009)
شكوه و عظمت اين بازار چنان بود كه شاه عباس به هنگام مسافرت به كاشان در آنجا جلوس مي كرده و مردم در آن مكان به جشن و چراغاني مي پرداخته اند. اين بازار به همراه بيشتر بناهاي تاريخي كاشان در زلزله مهيب سال 1192 هـ.ق ويران شد، به طوري كه امروز كمتر اثري مي توان از بازار دورة صفويه به دست آورد.
در اوايل دورة قاجار و سلطنت فتحعليشاه قاجار، بازار و بناهاي جديدي جايگزين بناهاي قديمي گرديد. از جمله مهمترين ساخته هاي اين دوره، بازار نو مسگرها و سراي امين الدوله بود كه توسط فرخ خان غفاري، ملقب به امين الدوله ساخته شد. بازار نو مسگرها كه از دروازه دولت (ميدان

شهرداري) تا ميدان فيض و مقابل مسجد ميدان امتداد دارد، در دو طرف بيش از 120 دكان بزرگ با ايواني در جلو و بالاخانه و بالكن فوقااني داشته و در فواصل دكان ها هم، چندين كاروانسراي وسيع در مقابل يكديگر با چهارسوهاي مرتفع و مسقف وجود داشت به صورتي كه انتهاي هر دكان به صحن كاروانسراها، پنجره، در و نورگير داشت. اين بازار بعد از مرگ باني آن در سال 1288 هـ.ق رو به انهدام نهاد و در دورة پهلوي در جريان احداث خيابان از بين رفت و نيز چهارسوق بزرگ و تاريخي آن كه در مدخل دروازه دولت بود با احداق ميدان شهرداري ويران شد. به نوشته متون تاريخي اين چهارسوق بزرگ 34 ذرع شاهي در 24 ذرع وسعت داشته است. امروزه از ساخته هاي فرخ خان غفاري سراي زيباي امين الدوله بر جاي مانده است.

هر بخشي از بازار كاشان، همچون دگر بازارهاي تاريخي ايران به صنف خاصي اختصاص دارد (بازار مسگرها،‌ زرگرها، كفاش ها، طراحان قالي، خياط ها، نجّارها) و سراها و تيمچه نيز در مجاورت اين بخش ها قرار دارد.

تيمچه امين الدوله: اين سرا در چهارسوق بازار، معروف به ميان چال واقع گرديده و ساختمان آن در سال 1285 هـ.ق توسط فرخ خان غفاري ملقب به امين الدوله به پايان رسيده است (نقشة ش 68). سرا در سه طبقه ساخته شده و از استحكام ويژه اي برخوردار است به طوري كه بعد از گذشت زمان بسيار، خللي در ساختمان آن به وجود نيامده است. فضاي مياني اين سرا با گنبد و

نيم گنبدهايي مسقف شده است. اين پوشش در سطح زيرين داراي لايه اي تزييني مشتمل بر قطاربندي با مقرنس هاي بسيار زيبا و متناسبي است كه با آجر و كاشي ايجاد شده و به كمك كلاف هاي چوبي به پوشش اصلي بنا الصاق شده است. روشنايي داخل فضا نيز از طريق روزنه هايي كه در اين پوشش تعبيه شده تأمين مي شود. بنا با كاشيكاري و گچبري و سنگ هاي حجاري شده، تزيين شده و در اصل داراي در و پنجره هاي چوبي مشبكي بوده كه تعدادي از آنه

ا هنوز باقي مانده است. تيمچه امين الدوله توسط دو درب بزرگ چوبي به بازار مرتبط مي گردد. اين بنا به ثبت تاريخي رسيده است.
تيمچه حاج محمدحسين ملك التجار: اين سرا يا تيمچه در مجاورت بازار و سراي امين الدوله واقع گرديده و تقريباً همزمان با آن و توسط حاج محمدحسين تاجر ساخته شده است (اواخر قرن 13 هـ.ق). اين سرا هر چند كوچكتر از سراي امين الدوله است اما از نظر نقشه، اصول معماري، مصالح و تزيينات شبيه آن است. سراي حاج محمدحسين صورت اوليه خود را حفظ كرده و از طريق درهاي چوبي به بازار بزرگ راه پيدا مي كند.

سراي شريف خاني يا سراي گمرك: اين بنا در جبهه غربي ميدان فيض واقع گرديده و درب اصلي آن به وسيله دالان بلندي به بازار بزرگ، در نزديك ضرابخانه قديم گشوده مي شود. (نقشه ش 67) اين سرا در اواخر دوره قاجاريه (ظاهراً به جاي كاروانسراي قديمتري) ساخته شده و داراي نقشة مستطيل شكل و سه طبقة ساختماني است. طبقه اول مشتمل بر زيرزمين هاي تابستاني و حجرات و انبارهاست. طبقه دوم كه متجاوز از يك متر بالاتر از كف زمين قرار گرفته، حجره هاي تاجرنشين با صندوقخانه و راهرو و ايوان بلند سرتاسري در جلو حجرات را در بر مي گيرد. طبقه سوم مشتمل بر بالاخانه هايي است كه جلو هر يك از آنها ايواني قرار گرفته. نماي رو به صحن بنا داراي كاشيكاري است. وجه تسميه سرا به گمرك به جهت استقرار گمركات دوره قاجار در اين سرا است.

تيمچه حاج سيدحسين صباغ: اين بنا در ناحيه بالا بازار و نزديك آب انباري به همين نام قرار گرفته و در حدود سال 1240 هـ. ق توسط حاج سيدحسين صباغ ساخته شده و مشتمل بر سه طبقه و دو صحن بزرگ و كوچك است. اين بنا نسبتاً سالم بر جاي مانده است.

علاوه بر بازار بزرگ و بناهاي مرتبط با آن، در گذشته در محلات مختلف شهر، بازارچه هايي بود كه تعدادي از آنها هم اكنون بر جاي مانده و تعدادي ديگر در جريان خيابان كشي و اقدامات عمراني از بين رفته است. اين بازارچه ها گذر ناميده مي شدند و نمونه هايي باقي مانده از اين گذرها عبارتند از: گذر باباولي، گذر دروازه اصفهان، گذر سريره، گذر پنجه شاه، گذر امامزاده حبيب بن موسي، گذرپاي قپان.

مجموعه بازار تاريخي كاشان به شماره 1284 به ثبت تاريخي رسيده است.
كاظم ملازاده
منابع: آگاهينامه. ش 27، 1356 ، ص 7؛ فرخ يار. 1369، ص 65 و ص 54-52.
معتمد اميني و ديگران. 1355 ، ص 54-50 ؛ نراقي. 1348 ، ص 284-272
الف- نگاهي به تاريخچه بازار كاشان

«مجموعة‌ شهر قديمي كاشان را تعدادي محله و در اصطلاح محلي كوي تشكيل مي داده است. مجموعه پيوسته مركز شهر مشهور به بازار بزرگ مركب از عناصر مختلف مانند تيمچه، مسجد، حمام، كاروانسرا، راسته بازارهاي صنفي مانند مسگري و رنگرزي تشكيل شده بود.
يك سر بازار در دروازه دولت يا حدود ميدان شهرداري بوده و سر ديگر آن به فضايي كه امروز به ميدان كمال الملك معروف است مي رسيده …»

در كتب معدودي كه در مورد تاريخ كاشان در دست است مي خوانيم:
«… از جمله ابنيه مهم سابق كاشان و نقاط مشهور و ديدني قديم آن، بازارهاي بزرگ شهر بوده است كه به واسطه آراستگي و طرح عالي ساختمان آن، بسيار با شكوه و موجب جلب توجه و تحسين مسافرين و واردين به شهر گشته، به طوري كه هر يك با تعريف و توصيفهاي زياد آن را ياد كرده اند، مانند مؤلف زينت المجالس كه مي گويد: مثل بازار كاشان در تمام جهان و طول آن بازار تقريباً دو هزار قدم مي باشد …

در عهد شاه عباس اول نيز در وسط بازار بزرگ، چهار بازار مفصلي بنام قيصريه، مشتمل بر مستغلاتي چند از دكاكين و كاروانسراهاي عالي با اسلوب زيبايي ساخته شده. در سفرهاي متوالي شاه عباس اول و جانشينان وي بدان شهر، بازار بزرگ و ميدان متصل به آن نخستين مركز جشن و چراغاني و محل تفريحات شبانه و محفل عيش و نوش و بزم شاهانه بوده است، چنانكه سرآنتوان شرلي انگليسي كه در يكي از سفرهاي شاه عباس همراه او به كاشان رفته است، دربارة اينگونه پذيراييها كه در بازار به عمل آمده شرحي مي نگارد.

همچنين جهانگردان ديگر آن عصر هر يك داستانهايي از اهميت و رونق و شكوه بازار و كاروانسراهاي آن بيان كرده اند، از آن جمله تاورنيه فرانسوي مي نويسد:
بازار كاشان خيلي زيباست و با طاقهاي خوب پوشيده شده. كاروانسراها هم بزرگ و راحت، خصوصاً يكي از آنها خيلي عالي است كه نزديك باغ شاه دولتخانه واقع شده است.
و لكن بر اثر زلزله 1192، بازار پرتجمل و با جلوه و شكوه آن هم مانند ساير عمارات عالية آن شهر چنان منهدم و ويران گرديد كه به گفته صباحي بيگدلي:
كوچه و بازار آن شد آنچنان ويران كه كس فرق نتوانست كردن اين كدام و آن كدام
زمان سلطنت طولاني فتحعلي شاه قاجار، در نتيجه ثبات اوضاع سياسي و پيشرفت صنايع محلي، ساختمانهاي بزرگ و جالب توجهي از كاروانسرا و تيمچه و بازارچه هاي متعدد در امتداد بازار بزرگ ساخته و پرداخته شد، به طوري كه اوژن فلاندن كه در سال 1252 ق. به كاشان آمده در سفرنامه اش مي نويسد:
در قرن اخير اين شهر به كلي منهدم گشت و از ته عماراتش نابود گرديد. بناهايي كه امروزه مورد دقت اند بازارها، كاروانسراها و حمامها مي باشند.

مهمترين ابنيه قرن گذشته كه در بازار احداث گرديد بازار نو مسگري و فرخ خان امين الدوله غفاري بوده كه از حيث خوش اسلويي و طرح و نقشه عالي آن، از حيث وسعت دهنه بازار و ارتفاع سقف و مزاياي ديگر در همه ايران مثل و مانندي نداشته است.