بخشی از مقاله
تأثیر شبكه‌های حمل و نقل بر محیط‌زیست
در این مقاله، در مورد مسائل وابسته به جاده، بحث و بررسی شده و نیز سیاست‌های برنامه‌ریزی مناسب‌سازی حمل و نقل با محیط‌زیست كه بیشترین دورنمای كاهش مصرف انرژی را ارائه می‌كند، مورد ارزیابی و نتیجه‌گیری قرار گرفته است.
از مسائل وابسته به جاده كه به طبیعت آسیب می‌رساند می‌توان ساخت جاده و نگهداری آن را در مصرف منابع طبیعی نام برد، در حالی كه تغییر منظر طبیعت از بین بردن زه‌كش‌های طبیعی، محیط وحش و سیستم‌های اكولوژیكی نیز از عواقب مربوط به ساخت جاده است.
در عین حال، طراحی، ساخت و نگهداری نامناسب و بد، باعث افزایش سطح تصادفات به‌خصوص در كشورهای در حال توسعه شده است. امروزه در كشورهای پیشرفته، حفظ محیط‌زیست، بخشی عمده از برنامه‌ریزی برای ساخت و نگهداری جاده‌ها را تشكیل می‌دهد. در این كشورها سعی بر آن است تا از اثرات منفی حمل و نقل جاده‌ای بر منظر محیط، سروصدا، كیفیت هوا و محیط زندگی وحش پیشگیری كنند، بنابراین كاربران و استفاده‌كنندگان از حمل و نقل در نتایج محیطی آن شریك هستند در حالی كه لازمه حمل و نقل كارا و كمك‌كننده، توسعه كشور است و در عین حال محیطی عاری از هرگونه آلودگی مورد نظر است.
تأثیر مناسب‌سازی حمل و نقل جاده‌ای بر محیط‌زیست در راستای راهبرد توسعه پایدار تاكنون مورد توجه كمتری قرار گرفته است. اگرچه این بخشی از بخش‌های عمده و تأثیرگذار بر محیط‌زیست بوده و در بسیاری از موارد، موجب عدم تعادل اكولوژیكی می‌شود. توسعه زیربناهای حمل و نقل جاده‌ای علاوه‌بر زمین، منابع طبیعی و انرژی بسیاری را مصرف می‌كند.
تأثیرات عمده اكولوژیكی ساخت‌های حمل و نقل عبارتند از:
▪ از دست رفتن زمین‌های كشاورزی و اختلالات بیولوژیكی
▪ تغییر در آب‌های سطحی و زه‌كش‌ها
▪ فرسایش خاك و رسوب‌گذاری
▪ آلودگی آب، تغییرات در منظر و اكوسیستم
شكی نیست كه برای اجرای سیاست‌های توسعه، گسترش حمل و نقل، ضروری است، اما حفظ محیط‌زیست نیز باید در دستور كار قرار گیرد. ایجاد و توسعه حمل و نقل جاده‌ای، مسائل بسیاری را در رابطه با محیط‌زیست به وجود می‌آورد. این مسائل به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
۱) مسائل وابسته به وسیله نقلیه
۲) مسائل وابسته به جاده
۳) مسائل وابسته به استفاده‌كنندگان
۴) مسائل وابسته به سیاست‌ها و خط‌مشی‌ها
● تأثیر شبكه‌های حمل و نقل بر محیط‌زیست
حمل و نقل، كلید توسعه است. حمل و نقل را می‌توان موضوع تأمین حركت انسان و كالا به‌طور مطلوب و اقتصادی تعریف كرد. واضح است كه در این مطلوبیت، ایمنی، راحتی، سرعت، نظم و گستردگی مستقر است. در این رابطه، توجه به همسویی برنامه‌های توسعه حمل و نقل با دیگر بخش‌ها از جمله محیط‌زیست، ضروری است. در ایران، حمل و نقل جاده‌ای، بیشترین سهم را در جابه‌جایی بار و مسافر برعهده دارد. یعنی حدود ۹۰ درصد از حمل بار و مسافر، توسط حمل و نقل جاده‌ای انجام می‌شود.
با توجه به درصد مذكور، راه و زی
رساخت‌های وابسته به آن از اهمیتی ویژه برخوردار است. در حمل و نقل با هر شیوه‌ای، دو بخش عمده و وابسته به یكدیگر وجود دارند:
۱) زیرساخت‌های حمل و نقل
۲) وسایل حمل و نقل
در حمل و نقل جاده‌ای، زیرساختها شامل انواع راه‌ها از جمله، آزاد راه‌ها، بزرگراه‌ها، راه‌های اصلی و فرعی، راه‌های دسترسی و راه‌های روستایی هستند. سیستم حمل و نقل جاده‌ای كه بخش عمده‌ای از شبكه ارتباطات كشور را تشكیل می‌دهد، در مقایسه با دیگر پروژه‌های توسعه، بیشترین تأثیر را بر محیط اطراف خود می‌گذارد. زیرا جاده‌ها به علت گسترش طولی در كاربری زمین‌های مجاور خود، تغییرات بسیاری را ایجاد می‌كنند. یكی از عوامل مهم و اساسی كه در تعارض با زیرساختها و تسهیلات جانبی راه‌ها وجود دارد، حفظ محیط اطراف جاده‌ها و منظر محیط در قالب حریم راه‌هاست.
پرسش اصلی در این مقاله این است كه چگونه می‌توان یك شبكه ارتباطی را در محیطی طبیعی پیاده كرد بدون آنكه به ارزش‌های كیفی سیمای محیط، خدشه وارد شود؟
پیش از ورود به موضوع اصلی، آگاهی از تعاریف و مفاهیم محیط و توسعه پایدار، ضروری است:
۱) محیط چیست؟
محیط شامل موارد زیر است:
▪ اكوسیستم‌ها و قسمت‌های مختلف آن شامل مردم و جوامع
▪ همه منابع طبیعی و فیزیكی شامل زمین، آب، هوا، معادن، كشتزارها، حیوانات و ساختارهایی نظیر: جاده و ساختمان‌ها
▪ خصوصیات طبیعی یا فیزیكی دارای ارزش انسانی
▪ خصوصیات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ادراك بصری كه به وسیله موارد فوق، تأثیرگذار و تأثیرپذیرند
۲) توسعه و حفظ محیط‌زیست (توسعه پایدار)
در حالی كه باید از حداقل استانداردها برای زندگی بهره‌مند شویم، در عین حال باید محیط‌زیست را برای استفاده نسل‌های آینده حفظ كنیم.
سؤال اساسی این است كه چگونه می‌توان با درنظرگرفتن ملاحظات زیست‌محیطی به روند توسعه نیز ادامه داد؟ این امر باعث پایداری در بلندمدت خواهد شد. امروزه متخصصان بر این عقیده‌اند كه توسعه پایدار با حفظ ملاحظات زیست محیطی با نفس توسعه نیست.
«ایندیرا گاندی» معتقد بود كه بدترین آلوده‌كننده برای محیط‌زیست «فقر» است. این گفته ممكن است این‌گونه تعبیر شود كه فعالیت‌های اقتصادی، كاهش دهنده كیفیت محیط‌زیست هستند و برعكس حفظ و حراست از محیط‌زیست فرایند توسعه را كاهش خواهد داد. نكته اساسی، موشكافی نوع تكنولوژی به كار رفته در توسعه است. اقدامات ما برای توسعه باید به سویی باشد كه كیفیت محیط‌زیست را كاهش ندهد و این اولین گام در راه توسعه پایدار است.
رایج‌ترین تعریف توسعه پایدار، تعریفی است كه كمیسیون جهانی محیط‌زیست و توسعه (WCED) ارائه كرده است. این كمیسیون، توسعه پایدار را به صورت توسعه‌ای كه احتیاجات نسل حاضر را بدون لطمه‌زدن به توانایی نسل‌های آتی در تأمین نیازهای فرد، تأمین می‌كند، تعریف كرده است. بر مبنای این تعریف، پیش از اینكه هر جامعه‌ای به پایداری دست یابد، باید عدالت بین نسل‌ها و در درون نسل‌ها را تأمین كند.
توسعه اجتماعی و اقتصادی باید به‌گونه‌ای باشد كه در هر زمان كه بر نسل‌های آینده هزینه‌ای تحمیل شود، فعالیت‌های اقتصادی را به حداقل رساند، زمانی كه فعالیت‌های حیاتی و ضروری فعلی هزینه‌هایی را به آیندگان تحمیل كند، (مثلاً حفاری كانی‌های غیرقابل تجدید) خسارات وارده به‌طور كامل باید جبران شود. به بیانی دیگر، توسعه پایدار باید با تأكید خاص بر رفاه افراد فقیر باشد و امكان بهبود استاندارد زندگی مردم را فراهم كند و در عین حال مانع از وارد آمدن خسارت جبران‌ناپذیر بر آیندگان باشد.
توسعه پایدار با مفهوم سنتی توسعه كه اصولاً بر محور رشد اقتصادی دور می‌زند، تفاوت‌های اساسی دارد. طرح‌ریزی توسعه باید بر تعریف واقع‌گرایانه نیازهای ملی استوار باشد.
توسعه پایدار درصدد فراهم‌آوری استراتژی‌ها و ابزاری است كه بتوانند به نیازهای اساسی از جمله موارد زیر پاسخ دهند.
▪ تلفیق حفاظت و توسعه
▪ تأمین نیازهای اولیه زیستی انسان
▪ دستیابی به عدالت اجتماعی
تعریفی دیگر از توسعه پایدار می‌گوید:
«توسعه پایدار، همان توسعه در معنا و مفهوم DEVELOPMENT و حاصل فرایندی است همه جانبه، پایدار، مستمر و فراگیر. بنابراین در برگیرنده و هماهنگ‌كننده تمامی جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یك جامعه یا ملت است».
توسعه پایدار را می‌توان در سطوح و مقیاس‌های مختلف تحقق بخشید. در سطح بین‌المللی، برنامه محیط‌زیست ملل متحد (UNEP) و اتحادیه بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN) درصدد گسترش و بسط مفهوم توسعه پایدار هستند. در سطح ملی، كمیته‌ها و شوراهای توسعه پایدار كه غالباً به بالاترین مراجع تصمیم‌گیری وابسته‌اند، تشكیل یافته‌اند. در برخی از كشورها نظیر ایالات متحده، تلاش‌هایی در سطح ایالت‌ها انجام شده كه ابتكار توسعه پایدار ایالت «مینه سوتا» و پروژه توسعه پایدار در
«كارولینای شمالی» را می‌توان از آن جمله دانست. با مطرح شدن پسوند پایدار برای توسعه، دیدگاه‌های جدیدی در خصوص توسعه ارائه شد كه در بخش‌هایی با عناوین توسعه پایدار منابع آب، توسعه پایدار كشاورزی، توسعه پایدار جنگل‌ها، توسعه انسانی پایدار و نظایر آن ارائه شده‌اند.
تأثیر حمل و نقل جاده‌ای بر محیط‌زیست در راستای راهبرد توسعه پایدار تاكنون مورد توجه كمتری قرار گرفته است. با وجود آنكه این بخش یكی از بخش‌های عمده تأثیرگذار بر محیط‌زیست بوده، در بسیاری از موارد موجب عدم تعادل اكولوژیكی می‌شد.
● تأثیرات بخش حمل و نقل جاده‌ای بر محیط‌زیست
با توجه به تغییراتی كه احداث زیرساخت‌های جاده‌ای در محیط طبیعی و محیط مصنوعی از خود باقی می‌گذارد و همچنین آلودگی‌های فراوان نظیر: صدور گازهای سمی و مواد معلق در هوا و آلودگی‌های صوتی فراوانی كه ایجاد می‌كند، در خور مطالعه‌ای عمیق و گسترده است كه در زیر به نكاتی از آن اشاره می‌شود:
۱) حمل و نقل و محیط‌زیست
حمل و نقل جاده‌ای، مزایای بسیاری دارد. این بخش، حركت انسان را برای فعالیت‌های شغلی، اوقات فراغت و حمل و نقل كالا، تسهیل می‌كند. همچنین تأثیرات مفید و غیرمفیدی نیز دارد. این بخش از تأثیرات حمل و نقل جاده‌ای معمولاً به عنوان تأثیرات محیطی شناخته می‌شود كه در برخی از شرایط، ملاحظات زیست‌محیطی در سیستم حمل و نقل در نظر گرفته نمی‌شود.
۲) تأثیرات محیطی
تأثیرات محیطی حمل و نقل جاده‌ای، متنوع است ای
ن تأثیرات شامل:
الف) تأثیر بر محیط طبیعی
ب) تأثیر بر محیط‌های انسان‌ساز یا مصنوعی
پ) تأثیر بر سلامت انسان و جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی
● تأثیر بر محیط طبیعی
توسعه زیربناهای حمل و نقل جاده‌ای علاوه‌بر زمین، منابع طبیعی و انرژی بسیاری را مصرف می‌كند.
