بخشی از مقاله
دوره پهلوی
دوره پهلوي
وضعيت توليت و سيستم اداري آستان قدس در زمان پهلوي تحولات زيادي پيدا نمود و محمد ولي خان اسدي اولين نائب‌التوليه تغييرات زيادي را ايجاد كرد. وي ضمن انجام اصلاحات، نظامنامه جديدي را براي آستان قدس در سال 1305 شمسي به تصويب رساند. در اين دوره نيز مانند دوره قاجاريه توليت مستقيماً به دستور شاه انتخاب مي‌شد و معمولاً از تهران و از ميان رجال حكومتي تعيين مي‌گرديد. متولي مانند دوره قبل فردي را به عنوان قائم مقام خود براي انجام امور تعيين مي‌نمود. با اين تفاوت كه اسدي عنوان متولي باشي را به منظور پيگيري امور به نائب‌التوليه تغيير داد و منصب متولي‌باشي كه در دوره قاجاريه بود از بين رفت.
فهرست اسامي متوليان و كارهاي انجام شده در دوره پهلوي:
1ـ محمد ولي خان اسدي مصباح السلطنه (1304-1314ش).
ـ تغيير نظامنامه آستان قدس و تنظيم روش جديد.
ـ تزيين سر در شرقي صحن جديد.
ـ تأسيس بيمارستان شاه رضا (امام رضا(ع))
ـ حفر قنات گناباد براي تأمين آب شرب شهر مشهد
ـ تأسيس مدرسه آستان قدس رضوي از محل درآمد موقوفات مطلقه.
ـ تأسيس دانشگاه علوم معقول و منقول در محل مدرسه ميرزا جعفر.
2ـ فتح الله پاكروان (1314-1320ش).
ـ خيابان‌بندي و گلكاري اطراف استخر كوهسنگي
ـ تشكيل شركت فلاحتي رضا و به اجاره دادن املاك آستان قدس.
ـ احياي موقوفات و به ثبت رساندن رقبات موقوفات
ـ تبديل به احسن كردن غيرشرعي املاك آستان قدس در ايران
ـ فروش طلاهاي آستان قدس و خريدن املاك درگز براي آستان قدس.
3ـ علي منصور، استاندار و نائب‌التوليه (1320-1324ش).
بناي كتابخانه، موزه، تشريفات و بقعه شيخ بهايي.
تغيير كشيك‌هاي آستان قدس و تبديل كردن آن به شش كشيك.
خريدن باغ بغبغو و باغ و عمارت استانداري براي آستان قدس.
تقليل حق الدفن كارمندان و خدمه از پنج نفر به دو نفر
4ـ ناصر اعتمادي (نصرالدوله) (1324ش).
فرش كردن كف صحن كهنه با سنگ خلج كه از زمان توليت وزير نظام سنگ خارا بود.
5ـ غلامحسين اشرفي، نائب‌التوليه و استاندار (1325-1326ش).
فسخ اجاره املاك آستان قدس كه در اختيار شركت فلاحتي خراسان بود.
6ـ محمود بدر (1326ش).
اجاره دادن دوباره املاك آستان قدس.
پوشاندن روي نهر خيابان (خيابان عليا) با بتون آرمه
ـ تدوين آيين‌نامه بازنشستگي كاركنان آستان قدس
7ـ مصطفي قلي رام (انتخاب الملك)
ـ حفر چاهي در سال 1330 ش براي وضو ساختن زوار در صحن موزه.
8ـ سيدجلال الدين طهراني (1330ش).
ـ وقف كتب براي آستان قدس
ـ وقف وسايل شخصي و وسايل نجوم به موزه آستان قدس
ـ مقرنس و آينه‌كاري گنبد جنوبي.
ـ تعميرات اساسي در غرفه‌هاي صحن جديد.
ـ ادامه ساختمان نقاره‌خانه.
ـ عمليات ساختماني دارالتوليه باغ ملك‌آباد و ديواركشي باغ ملك‌آباد و احمدآباد.
ـ احداث پارك در انتهاي خيابان سفلي.
ـ تشكيل كميسيون‌هاي مختلف؛ مانند املاك ـ اراضي.
ـ تبديل محل سابق مهمانخانه طوسي به درمانگاه.
ـ منصب تدريس را كه متروك شده بود با انتخاب اديب نيشابوري به اين منصب احيا كرد.
ـ آينه‌كاري رواق دارالحفاظ
ـ مقداري از حقوق ماهيانه خدام و كاركنان آستان قدس را تبديل به گندم نمود.
ـ امضاي آيين‌نامه قانون بازنشستگي.
9ـ علي معتمدي (1331-1334ش).
10ـ دكتر سيدفخرالدين شادمان (1334-1338ش).
ـ پرداخت قروض آستانه
ـ انتقال ساعت از صحن عتيق به صحن نو.
ـ برداشتن سقف دارالسعاده و تجديد بنا
خرابي حجرات قهوه‌خانه و آبدارخانه كه در دارالسرور بود و با اضافه نمودن قسمتي از مدرسه علي نقي ميرزا آسايشگاه خدام را در بالاي رواق دارالسرور ساخت.
ـ تغيير نام مهمانخانه به مهمانسرا و تعويض وسايل آن.
ـ ساخت باغچه‌هاي طولاني مرتفع روي پوشش نهر و گلكاري آن
ـ بستن پنجره‌اي كه از حجره رواق پس پشت به راهرو سقاخانه باز بود.
ـ تعمير آينه‌كاري توحيدخانه مباركه و برداشتن سقف آن.
ـ تعويض ضريح در زمان ايشان شروع شد و در زمان مهران پايان يافت.
11ـ محمد مهران (1338-1340ش).
ـ طبق دستور ايشان كليه نذورات در راه تعمير ابنيه حرم صرف شد.
ـ كاشيكاري گنبد حاتم خاني.
ـ تشكيل شركت تعاوني كارمندان.
ـ ساخت دوباره قسمت شمالي سقف دارالسعاده.
ـ تعمير ايوان طلاي ضلع شرقي كه به سر در نقاره‌خانه معروف است.
ـ اهداي يك ميليون مترمربع از اراضي آستانه به دانشگاه.
12ـ سيدجلال الدين طهراني، نائب‌التويه و استاندار (1340-1342ش).
13ـ سيدمحمد صادق اميرعزيزي (1342-1344ش).
ـ احداث ديوار شرقي موزه قرينه ديوار غربي.
ـ برداشتن سقف مسجد بالاسر
ـ آينه‌كاري رواق جديد در سمت شمالي دارالسياده
ـ تزيين محوطه تشريفات
ـ مقرنس كاري نقره‌خانه
ـ ساختن بست بالا خيابان و پايين خيابان
ـ تعمير ايوان شرقي صحن عتيق
ـ كاشيكاري ايوان جنوبي صحن جديد
ـ تشكيل اداره آبياري آستان قدس
ـ تعمير كتيبه عضدالملك
ـ تخريب راهرو سقاخانه و ساخت رواق دارالاخلاص
ـ انتقال آسايشگاه پاسداران از سالن غربي تحتاني مدرسه علي نقي ميرزا به اتاق فوقاني، ساخت رواق دارالعزه.
ـ پوشاندن فضاي مدرسه علي نقي ميرزا كه دارالذكر ناميده شد.
ـ برداشتن طاق رواق پس پشت و توسعه آن كه به دارالشكر موسوم گرديد.
ـ تعويض سنگ مرمر مسجد بالاسر
14ـ نادر باتمنقليچ (1344-1346ش).
ـ تأسيس اداره كل موزه حرم
ـ اتمام كاشيكاري صفه بالاسر مبارك
15ـ پيرنيا (1336-1350ش).
ـ برداشتن سقف دارالضيافه.
ـ ترميم گنبد حاتم خاني
ـ افتتاح درگاه غربي صحن كهنه
ـ خرابي مسجد رياض و اتصال آن به رواق پس پشت كه به نام دارالفيض افتتاح شد.
ـ تشكيل كميسيوني خاص از اشخاص مطلع و آگاه به امور آستان قدس و فراهم نمودن دفتري كامل در مورد رقبات سابق و لاحق.
16ـ زاهدي (1350-1353ش).
ـ تأمين آب و برق شهر جديد آستان قدس
ـ تعمير بيوتات متبركه و ساخت رواق دارالعباده
ـ توجه به بيمارستان آستان قدس
ـ تشكيل سازمان جديد براي آستان قدس
ـ فراهم كردن زمينه تخريب اطراف حرم و گسترش فعاليت‌هاي اقتصادي در آستان قدس.
17ـ عبدالعظيم وليان (1353-1357ش).
ـ شروع به تخريب اطراف حرم مطهر
ـ معرق‌كاري ديوارهاي حرم
ـ تعميرات رواق دارالحفاظ
ـ برداشتن قسمتي از سقف سرسراي دارالذكر
ـ نورآرايي غيرمستقيم حرم مطهر
ـ انجام تعميرات گسترده در صحن‌ها
ـ ساختمان مهمانسراي جديد
ـ ساختمانهاي مرتفع آبكوه
ـ تأسيس شركت نان قدس رضوي
ـ فعاليت‌هاي معدني و گسترش آن.
18ـ سيدسراج حجازي
وي مدت زيادي نائب التوليه نبود و نتوانست كاري انجام دهد.
