مقاله در مورد صنایع دستی

بخشی از مقاله

صنايع دستي

پيشگفتار
هنگامي كه سخن از صنايع دستي و پيشه هاي كهن به بيان مي آيد، ذهن به سمت هنرها و صنايع دستي عمده خطور مي كند. سفالگري، شيشه گري، خاتم كاري، منبت كاري، قلم زني و بسياري ديگر از صنايع كهن كه كم و بيش بواسطه مطالعات كنكوري و يا واحدهاي گذرانده شده در طي دوران تحصيل، هر دانشجوي هنر، در مورد آن اطلاعاتي دارد. اما در اين ميان، اشيايي وجود دارند كه داراي مسابقه اي بس طولاني‌اند، اما بواسطه ماهيت وجودي و كمتر بودن جنبه هاي تزئيني و سمبليك آنها، كمتر مورد توجه قرار مي گيرند. يكي از اين موارد، جاروهاي خانگي است.
طرح و ايده اي بكر، كه با استفاده از خصوصيات طبيعي نوعي بوته و با اعمال چند عمل ساده، ساقه هاي بوته جارو را به محصولي با كارايي مناسب تبديل مي كند. شايد بهتر باشد براي درك كارايي آن، گذشته اي نه چندان دور را كه جاروهاي برقي وجود نداشته اند را تصور كنيم. ساده است، حتي هم اكنون نيز تصور تميز نمودن سطحي نه چندان وسيع، بدون جارو، عملي مشكل و بسيار وقت گير خواهد بود. از نظر توليد و مراحل ساخت نيز اين شي قابل تأمل است. وسيله اي كه در عين يكپارچگي، علاوه بر دسته اي مناسب جهت قرارگيري در دست، داراي سطحي گسترده براي حداكثر تماس ممكن با سطح است.

در ابتدا، اميد به يافتن مطالبي مفيد و دقيق از طريق منابع و كتابهاي مرتبط وجود داشت، اما با گذر زمان و جستجو در اين رابطه، اطلاعات بسيار ناچيزي بدست آمد. بر همين اساس اين تحقيق، در اصل حاصل از مشاهده و مصاحبه مستقيم، با جارو سازان است.
در اين خلاصه، حرفه و پيشه جاروسازي، از چهلر جنيه، سازنده(صنعتگر)، مكان ساخت (كارگاه)، محصول(جارو) بهمراه ابزارهاي مورد استفاده در توليد، مورد بررسي قرار گرفته و دئر نهايت نتايج و اطلاعات بدست آمده، جمع بندي و بعنوان نتيجه ارائه شده است.

تاريخچه جارو
همانطور كه در پيش گفتار اشاره گرديد، براي يافتن تاريخچة جارو به كتابها و منابعي مراجعه گرديد ولي مطلبي كه روشن كنندة تاريخچه اي مختص به جارو باشد، بدست نيامد. تنها مطلب موجود، به نقل از كتاب صنايع دستي كهن ايران چنين است كه:
«زنيبل و بوريا باقي از ني و علف، صنعتي است كه حتي از صنعت پارچه بافي هم كهنتر است. نمونه هايي كه در عراق پيدا شده بايد به متعلق به 5000 سال پيش از ميلاد باشد. تاريخ ساخت زنيبل گندم و غلات كه از دورة باداريان مصر پيدا شد به 4500 سال پيش از ميلاد مي رسد.
زنيبل بافي بي ابزار و با دست انجام مي شود. زنيبل باف جارو هم درست مي كند. اگر تنها جارو درست كند، جاروباف ناميده مي شود.»
زنبيل بافي بي اابزار و با دست انجام مي شود. زنبيل باف جارو هم درست مي كند. اگر تنها جارو درست كند، جاروباف ناميده مي شود.»
لازم بذكر است كه نقصان و كمبود اطلاعات در مورد تاريخچة جارو احتمالاً به دو دليل مي باشد:
- اول اينكه، با وجود پيشه ها و صنايع سنتي ديگري كه از نظر وسعت، ابزار، مهارت و …، مورد توجه بيشتر محققان قرار گرفته اند و در اغلب كتب و منابع به آنان پرداخته شده؛ جارو به عنوان وسيله اي بسيار ابتدايي و روزمره كمتر مورد توجه قرار گرفته است.
- دوم آنكه، همانطور كه ملاحظه گرديد، جاروبافي بعنوان فعاليتي جانبي با بوريا و زنبيل بافي محسوب شده و به دليل اهميت بيشتر زنبيل و بوريا به عنوان هنري دستي، در زير گروه اين فعاليت ها قرار گرفته و كمتر به آن پرداخته شده است.
جارو:
«جارو (جاروب)، آلتي كه به آن خاك و خاشاك را از روي زمين بروبند.»
داراي انواع متفاوت و قابل دسته بندي بر اساس مواد بكار رفته در توليد آن، محل ساخت، نوع كاربرد و مواد ديگر است.
از لحاظ محل ساخت، بطور معمول در گوشه و كنار اغلب شهرهاي ايران، اين محصول ساخته مي شود و فرم و اندازه و ساير خصوصيات آن بر حسب محل توليد كه در اصل بواسطه نوع خاص كاربرد و مواد اوليه موجود در آن منطقه، متفاوت است. دو مركز عمده و معروف توليد آن شهرهاي اصفهان و تهران مي باشد- در جواب پرسش محل تهيه مواد اوليه (بوته هاي جارو) تمامي سازندگان شهر ميانه را به عنوان مركز اصلي معرفي نمودند.
همانگونه كه امروز شاهديم، جاروها در انواع و اندازه هاي بسيار متفاوت با مواد طبيعي و مصنوعي توليد مي شوند. اما موضوع مورد بررسي در اين تحقيق، جاروهاي توليدي از مواد اوليه طبيعي (بوته جارو) مي باشد. بر اساس اظهار نظر سازندگان، اين محصول در سه نوع كلي زير توليد مي شود:
- جاروهاي خياباني (شهرداري)
- قالي شويي
- خانگي

جاروهاي خياباني
جاروسازان اين نوع را جاروي شهرداري مي نامند و علت آن است كه خريدار عمده آن شهرداري ها و براي استفاده كارگران جهت پاكيزگي خيابان ها و محلات است. به طور معمول اين نوع جارو توسط جاروساز، ساخته نمي شود و به صورت خشك و فله اي به مأموران خريد شهرداري يا ساير متقاضيان فروخته مي شود.
عمل ساخت اين جاروها توسط خود كاربر و به وسيله قرار دادن و بستن دسته اي از چوب هاي جارو در اطراف دسته اي بلند چوبي مي باشد.

جاروهاي قالي شويي
در گذشته از اين نوع جارو براي شستشوي قالي ها استفاده مي شده است و هنوز با همين نام شناسايي مي شوند. اين جاروها با قيمتي در حدود قيمت جاروهاي خانگي عرضه مي شوند. از ساقه هاي ضخيم تر و خشك تر در ساخت آنها استفاده شده است. تعداد توليد اين نوع جارو بسيار كم و محدود است و بخاطر عدم آگاهي مردم از اين نوع، اغلب توسط ساكنين و ساير دكانداران محلي جهت اموري بجز قالي شويي، مانند تميز نمودن حياط و مغازه ها و بخصوص بعلت قيمت مناسب آن مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

جاروهاي خانگي
جاروهاي خانگي كه محصول مورد نظر در اين تحقيق مي باشند، در ابتدا بر اساس جنس ساقه ها و هم چنين مقدار ساقه و چوب بكار رفاته دسته بندي و قيمت گذاري مي شوند.

چوب جارو
جاروي ساخته شده از ساقه ها و بخشهاي نرم بوته جارو كه به مقدار كافي از آن در ساخت بكار رفته است (پر بودن جارو) جاروي درجه يك و قيمت آن 9000 ريال است. جاروي درجه 2 به قيمت 6000 ريال و درجه 3 به قيمت 5000 ريال مي باشد.
البته لازم به ذكر است كه جاروسازان بر اساس سليقه و دلخواه مشتري، جارو نيز توليد مي كنند كه قيمت آن توافقي مي باشد. در ادامه جارو، از نظر ابعاد و اندازه، مواد اوليه در جاروبافي و همچنين مراحل ساخت آن مورد بررسي قرار مي گيرد.

ابعاد و اندازه
با توجه به توليد دستي اين محصول، مي توان گفت كه جاروهاي توليدي توسط سازندگان مختلف، همانطور كه از برخي نكات مانند كيفيت با هم متفاوت اند، از نر ابعاد در اندازه نيز متفاوت است و اين مطلب حتي در ميان جاروهاي توليد شده توسط يك جاروساز نيز وجود دارد. اين امر در واقع يكي از خصلت ها و خصوصيات توليد دستي و كلاً صنايع دستي مي باشد. اما بطور تقريبي و با لحاظ نمودن ميانگين اندازه برداري از چند نمونه، مي توان ابعاد كلي براي آن لحاظ نمود.

مواد اوليه در جاروباقي
در ساخت و توليد يك جارو، مواد بسيار كم و انگشت شماري استفاده مي شود كه عبارتند از:

ساقه و بوته جارو
مهمترين و اصلي ترين ماده بكار رفته در ساخت جارو، بخش هاي فوقاني و ساقه و شاخه هاي بوته جارو است. اين گياه، بعنوان محصول، كشت مي شود و عمليات، كاشت آن در ماههاي اواخر اسفند و فروردين و برداشت آن اوايل و اواسط فصل تابستان انجام مي پذيرد. در نقاط بسيار از كشور اين گياه پرورش داده مي شود ولي از بهترين مراكز آن، اطراف و نواحي شهر ميانه است. بوته هاي جارو به بيش از 2 متر ارتفاع در هنگام رشد نهايي مي رسند و در هنگام درو، حدود 130 سانتيمتر آن قطع شده و پس از خشك كردن بوسيله قرار دادن در جلوي آفتاب، به مناطق مختلف و مراكز بافت جارو فروخته مي شود.
نرخ فروش بصورت توافقي و در تاريخ مصاحبه با جاروسازان 4500 ريال(برحسب گيلوگرم) بود.
لازم بذكر است كه تخم جارو، در واقع همان دانه هايي است كه بر شاخه هاي چوب جارو و جاروي ساخته شده متصل مي باشد. كه البته اين دانه ها كه پس از عمليات ساخت جارو بعنوان اضافه ها و زوائد بجاي مي ماند، بعنوان بذر استفاده نمي شود و در چند سال اخير، با قيمتي در حدود 700 الي 800 ريال، بعنوان مكمل دانه ها و غذا به مرغداريها و گاوداريها فروخته مي شود.
بر اساس گفته و اظهار نظر جاروسازان از هر كيلوگرم بوته و ساقه جاروي خريداري شده، تنها در حدود 300 گرم آن مفيد و قابل استفاده است و مابقي آن بعنوان پرت و دور ريز استفاده در امر جاروسازي بحساب مي آيد.

سيستم يا مفتول فلزي
در واقع مفتول آهني به قطر 1 الي 5/1 ميليمتري است كه عمل اتصال و دوخت اصلي جارو و اتصال ساقه هاي جارو به وسيله آن انجام مي دهند. اين مفتول هاي آهني در بازار مختص جاروبافي نيست و كاربردهاي گوناگوني دارد كه در اين ميان جاروسازان نيز از آن استفاده مي كنند. قيمت آن در حدود 8300 ريال در هر كيلوگرم است. آنچه كه مشخص است در گذشته از اين ماده استفاده نمي شده و عمل دوخت و اتصال نيز بوسيله ساقه ها و يا رشته هاي ديگر طبيعي و در دسترس، انجام مي شده است.

نوارهاي پلاستيكي
بر اساس گفته و نظر سازندگان محصول، اين نوارها در اصل كاربردي تزئيني داشته و نقش بسيار كمي در اتصال و كنار هم محكم كردن ساقه ها دارند. قيمت اين نوارها 16000 ريال برحسب كيلوگرم بوده و در رنگهاي محدود در دسترس است.

مراحل ساخت جارو
براي ساخت و بافت جارو چند مرحله ساده پس از خريداري بوته ها و ساقه هاي جارو از عمده فروشان، بر روي آن انجام مي شود. اين مراحل با توجه به اظهار نظر سازنده و مشاهده عمليات تقسيم بندي شده است.

آماده سازي چوب جارو
خيساندن چوب جارو
چوب جارو در حوضچه و يا بطرق گوناگون ديگر بمدت 8 الي 10 ساعت در آب غوطه ور مي كنند تا كاملاً خيس و مرطوب شوند. علت اين امر ترم شدن كامل ساقه هاي بوته جارو است، تا در هنگام عمليات ساخت و بخصوص هنگام تركبندي و دسته بندي در مقابل فشارهاي برشي مقاومت لازم را داشته و از شكسته و قيچي شدن آن جلوگيري شود.

سوا كردن (سورت بندي)
چوب هاي جارو را پس از خيساندن، بر اساس اندازه، فرم و بخصوص قطر صاقه هاي اصلي و نرم بودن، تقسيم بندي و جدا مي كنند. اين عمل بدان جهت است كه در مراحل بعد با قرار دادن ساقه هاي محكم در مركز و قرارگيري شاخه هاي نرم در اطراف آن، تا حد ممكن جاروي ساخته شده مقاومت بيشتري در برابر شكستگي از محل دسته و بخش هاي پايين تر داشته باشد. به بيان ديگر، وجود شاخه ها و ساقه‌هاي محكم تر در وسط، نقش يك استراكچر و قوان دهنده را براي شاخه هاي نرم كه عمل اصلي جارو زدن را انجام مي دهند، ايفا مي كند.

ترك بندي
با قرار دادن تعدادي از ساقه هاي جارو در كنار هم و با استفاده از دستگاه ترك بند يا دسته بند يا دار ، يك مفتول آهني در قسمت انتهاي ساقه ها پيچيده و براي مرحله بعد آماده مي شود. هر ترك بند در واقع داراي قطري برابر نصف قطر دسته جارو دارد و از كنار هم قرار گرفتن چندين ساقه ضخيم در وسط و پوشاندن آنها بوسيله ساقه هاي نرم و نازك، ساخته شده است. پس از عمل ترك بندي، جاروسازي بر حسب تجربه، چند ساقه را از محل مفتول، قطع مي نمايد تا در نهايت دسته جارو بيش از اندازه ضخيم نشود.
دسته بندي
معمولاً از كنار هم قرار دادن 2 ترك بند كه چگونگي آن شرح داده شد،يك دسته بوجود مي آيد كه پس از قرارگيري در دستگاه دسته بندي و اعمال فشار بوسيله آن، با پيچاندن 9 سيم در فواصل مناسب (در حدود 5/2 سانتي مار) دو ترك بند به هم متصل و محكم شده و دسته توليد مي شود. در انتهاي اين مرجله و در حالتي كع جارو هنوز تحت فشار دستگاه دسته بند يا دار است، بوسيله اره انتهاي ساقه ها و بخش اضافي دسته قطع مي شود.

نكته
لازم بذكر است كه در هنگان ساخت جارو، ابتدا عمل ترك بندي انجام شده و پس از ساخت تعداد مناسب و معيني ترك بند، به سراغ عمل دسته بندي رفته و سپس عمليات دوخت انجام مي شود. به بيان ديگر، مراحل ساخت براي هر جارو به صورت جداگانه و متوالي انجام نمي شود، بلكه به گونه اي به شكل توليد سري در آمده و در هر مرحله تعداد مناسب از يك مرحله ساخت ايجاد و سپس به مرجله بعد پرداخته مي‌شود.

دوخت يا بافت
دوخت مفتول فلزي
در اين مرحله جاروباف، جارو را در تخته قالب قرار داده و به كمك بك حلقه آن را محكم مي كنند. (تصوير …) سپس سوزن (جوال دوز) را از جارو عبور داده و سيم را از پيچانده و شروع به دوخت مي نمايند. دوخت به صورت رد كردن، سوزن و عمل كشيدن در دو طرف و به شكل معكوس انجام مي پذيرد. جاروباف به كمك قطعه اي چوب كه با كش بر روي كف دست ثابت مي شود، عمل دوخت و فشار آوردن به سوزان را انجام مي دهد.

دوخت نوار پلاستيكي
اين مرحله كاملاً شبيه به مرجله قبل است و با اين تفاوت كه تخته قالب از روي جارو باز شده و عمل دوخت بدون آن انجام مي پذيرد.
دانه گيري- در اين مرجله دانه هاي موجود بر روي ساقه جاروي ساخته شده،گرفته مي‌شود. در گذشته اين عمل بوسيله صفحه اي فلزي انجام مي شد. با بررسي چند كارگاه، مي توان مشاهده نمود كه هر كدام براي انجام اين مرحله از شيوه اي استفاده مي كند. در كارگاهي با قطعه اي فلزي كه در واقع بدنه ساعت هاي قديمي بود عمل دانه گيري انجام مي شد(تصوير …) و در كارگاهي بوسيلة دستگاه برقي. در هر حال عمل دانه گيري براي سبكتر كردن وزن جارو و همچنين جلوگيري از ريزش اين دانه‌ها در حين استفاده از محصول است.

سرزني
آخرين مرحله در ساخت جارو سرزني است. اين مرجله، بوسيله (تبر) انجام مي شود. جارو را بر روي قطعه چوبي ضخيم (كنده) قرار داده و آخرين بخش جارو(محل تماس آن با سطح) را با ضربه قطع و به شكلي يكنواخت كوتاه و مرتب مي نمايند.
با انجام مراحل فوق جارو تكميل و آماده عرضه و استفاده مي باشد.
1)نامي كه جاروسازان براي اين ابزار عنوان مي كنند.

ابزار
در ابتدا لازم به ذكر است كه براي ساخت جارو، وسايل و ابزاري خاص و پيچيده اي احتياج نيست و اين عمل مي تواند بدون ابزارهاي خاص انجام پذيرد. اما با نگاهي به گذشته و توجه به پيشرفت هاي توليدي آنزمان و لزوم اين وسيله در هر خانه، وسايلي جهت سهولت و افزايش توليد آن، طراحي و ساخته و مورد استفاده قرار گرفته است.

در هنگام توضيح مراحل ساخت جارو، نام ابزار و آلات بكار گرفته شده در فرآيند توليد جارو، نام برده شد. در اين مرحله هر كدام از اين ابزار به طور جداگانه و نظر نوع عمل و مكانيزم مورد بررسي قرار مي گيرند.
1-دستگاه ترك بندي يا دسته بندي يا دار:
اين وسيله به دو صورت سيار (چارچوبدار) و متصل به سقف وجود دارد. در گذشته از ركاب اسب به جاي اين وسيله استفاده مي شد. در واقع هر دستگاه ترك بندي از دو بخش اصلي تشكيل شده است:
- سيم كشش
- پدال كشش
سيم كشش كه در واقع بخشي از دستگاه است كه مستقيماً باعث فشرده شدن ساقه ها به هم مي شود. در واقع نيرو بعلت چرخش سيم به دور ساقه ها، اعمال مي شود.
پدال كشش كه در واقع نيروي فشاري پا را براي تبديل به نيروي فشاري و پيچشي سيم كشش مهيا مي كند.
بطور كل اين دستگاه داراي مكانيزم بسيار ساده اي است. يك سر تسمه يا سيم كشش در ارتفاع (بخش فوقاني دستگاه در حالت سيار) و يا به ديوار (در حالت ثابت) ثابت مي‌شود. سر ديگر اين تسمه يا سيم كشش آن بوسيله يك زنجير به پدال كشش نصب مي شود. پدال مانند هر پدال ديگري قابليت حركت در جهت بالا و پايين را دارا مي‌باشد. در هنگام عمل ترك بندي يا دسته بندي، پس از چرخاندن سيم كشش بدور ساقه ها، با اعمال فشار پا بر روي پدال سيم در تنها محل پيچش امكان تغيير بعد حاصل از فشار را دارد كه در نتيجه باعث فشرده شدن و محكم شدن ساقه ها به هم مي شود.

دستگاه دانه گيري
در گذشته، عمل گرفتن دانه ها و تخم هاي زائد جارو، بوسيله ابزارهاي بسيار ساده دستي انجام مي گرفت (البته در برخي كارگاهها هم اكنون نيز از ابزارهاي اينچنين استفاده مي شود)، اما امروز در برخي از كارگاهها از دستگاهي برقي براي اين منظور استفاده مي شود. در دستگاه دانه گيري برقي، كه ابعاد و مكانيزم ساده آن در شكل… نشان داده شده است، نيرو از طريق يك دينام در قسمت تحتاني توليد و بوسيله يك تسمه به پره ها منتقل و با قرارگيري جارو (هم جهت با جهت حركت پره ها) عمل دانه‌گيري انجام مي شود.

تبر
وسيله اي براي برش و قطع كردن از طريق ضربه زدن است كه از آهن ساخته شده و بر همين اساس بيشتر شبيه و مكانيزمي مشابه به ساطور را دارد. اما جارو سازان اين آلت را تبر مي نامند. همانطور كه در شكل ملاحظه مي شود، دسته آن نيز آهني بوده و بطور كل از آهنگري قطعه اي آهن ساخته شده و ابعاد آن در شكل … ارائه گرديده است. لازم بذكر است كه پس از عمل سوزني، جاروساز چند ضربه با پشت اين ابزار در محل دوخت سيمي جارو وارد مي سازد. مكمل اين ابزار، قطعه بريده شده از تنه درخت (كنده) است كه همواره عمليات بر روي آن انجام مي شود.
اره

ابزاري داس مانند انحناي آن كمتر از راس و بطور كل عمل برش ساقه ها بوسيلة آن مي باشد . اين ابزار داراي تيغه اي با دندانه هاي بسيار ريز است كه عمل برش را بسيار تسهيل ميكند . در شكل ابعاد كلي آن مشخص شده است .
سوزن (جوال روز )
سوزني فلزي به طول 15 سانتي متر وقتي مت 5 ميليمتر كه بطور كلي تمامي دوخت ها بوسيلة آن انجام مي شود .

كارگاه يا مكان جارو بافي :
تمامي كارگاه ها و با در حقيقت دكان هاي جارو بافي ، محل هايي است با ابزارهاي پرتابل و بدون ويژگي هاي خاص و ويژة ،از لحاظ معماري . در واقع فعاليت جارو سازي هر محلي قابل اجرا و انجام مي باشد