بخشی از مقاله
کاربرد کامپیوتر در کتابداری
چکیده
در حال حاضر رشته کتابداری و اطلاع رسانی در دو گرایش پزشکی و غیر پزشکی در دانشگاههای ایران تدریس می شود . رشته کتابداری پزشکی در دانشگاههای علوم پزشکی و رشته کتابداری غیر پزشکی در دانشگاههای سراسری ، دانشگاههای آزاد اسلامی و دانشگاههای پیام نور به صورت آکادمیک تدریس می شود. در مقطع کارشناسی ارشد 2 واحد نظری به درس تکنولوژی
نحوه استفاده از تکنولوژی در ارائه خدمات کتابخانه و مراکز اسناد و مدارک و چگونگی طراحی و تحلیل نظامهای اطلاعاتی طبق مصوبه وزارت علوم در دانشگاهها ارائه و تدریس می گردد . مقاله حاضر با رویکردی تحلیلی به بررسی نحوه تدریس واحد تکنولوژی اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی در رشته کتابداری مقطع کارشناسی ارشد دانشگاههای شهر تهران و تحلیل عوامل مؤثر داخلی و خارجی ( با توجه به مدل برایسون ) بر نحوه تدریس این واحد درسی می پردازد . در پایان پیشنهاداتی جهت ارتقاء و بهبود نحوه تدریس به منظور بالابردن سطح کیفی و کاربردی کردن این واحد در رشته کتابداری ارائه می شود ؛ چرا که کتابداری و اطلاع رسانی همانند بسیاری از حوزه های دانش بشری، در تعامل با جامعه و شرائط جدیدی که به وجود آمده است از تحولات گوناگو
ن عصر خود تاثیر گرفته و بر آنها نیز تاثیر می گذارد. طی دو دهه اخیر که فناوریهای جدید کاربرد گسترده ای در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی یافته و محیط اطلاعاتی بسیار متحول شده است، تلاشهایی به منظور بازنگری در نقش و کارکردهای کتابداران صورت گرفته و می گیرد که بیانگر واکنش منطقی حرفه نسبت به تحولات و شرایط است.
مقدمه
تعریف فناوری اطلاعات ( Information technology ) در دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی
عبارت است از :
1- توسعه و تدوین منابع اطلاعاتی به وسیله کامپیوتر و ایجاد ارتباط از راه دور کانالهای الکترونیکی به نحوی که دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی به وسیله تلفن و ارتباط تلویزیونی میسر گردد و برون دادهای کامپیوتری در قالبهای الکترونیکی قابل انتقال به گیرنده های دوردست شوند.
2- مجموعه ابزارهای ارتباطی ، اعم از وسایل ارتباط از راه دور ، ابزارهای دیداری و شنیداری و ماشینهای مربوطه توام با دانش و شیوه و مهارت استفاده از آنها در تولید، پردازش و دبیزش اطلاعات به منظور انتقال اطلاعات به جامعه استفاده کننده.
3- فراهم آوری، پردازش، ذخیره، بازیابی و اشاعه اطلاعات شفاهی، تصویری، نوشتاری و رقمی به وسیله وسایل الکترونیکی، کامپیوتر و ارتباط از راه دور .
حرفه كتابداري و اطلاع رساني، همانند بسياري از حوزه هاي دانش بشري، در تعامل مستقيم و غير مستقيم با جامعه است. به همين دليل، از تحولات گوناگون عصر خود تاثير گرفته و بر آنها تاثير مي گذارد. در دو دهه اخير كه دامنه و سرعت تحولات، بويژه تحولات ناشي از فناوريهاي نوين افزايش قابل ملاحظه اي يافته است، كتابداران نيز در پاسخ به اين تحولات به بازنگري در مسئوليتها و كاركردهاي خود پرداخته است. اين امر رويكردي منطقي و طبيعي براي تداوم تعامل با جامعه، و راهكاري براي پويائي و بقا به شمار مي آيد (فتاحي، 1377الف و ب؛ Keremer, 1993; Penniman, 1993; Coyle, 2000; Gorman, 2001; Bridley, 2002; Thomsen, 1999; ). چنين واكنشي در راستاي اين هدف است كه كتابداران همواره در تلاش بوده اند تا نقش تاريخي خود را در توسعه جامعه و پشتيباني برنامه هاي عمراني و اجتماعي به خوبي ايفا كنند. در واقع، كتابخانه به منزله يك نهاد اجتماعي و برخاسته از نيازهاي اجتماعي، به طور مداوم وظايف و خدمات خود را با نيازها و ضرورتهاي جامعه همخوان مي سازد. در سالهاي اخير بسياري از صاحب نظران حوزه كتابداري و اطلاع رساني شرط پويايي و بقاي اين حرفه را در همخوان سازي كاركردهاي حرفه و به دست دادن تعريف جديدي از نقش كتابدار دانسته اند (Thomsen, 1999; Coyle, 2000). مروري بر متون كتابداري و اطلاع رساني در سالهاي اخير بيانگر آنست كه اصطلاح هايي چون "تهديد" و "فرصت" چارچوب ذهني بسياري از انديشمندان اين حرفه را به خود اختصاص داده است. از ديدگاه برخي از اين انديشمندان، آينده اين حرفه در هاله اي از ابهام قرار دارد زيرا بسياري از كاركردهاي كنوني كتابخانه ها كه تا بحال در حوزه مسئوليت كاري كتابداران بوده است، اكنون با بهره گيري از فناوريهاي نوين توسط كارشناساني از حوزه هاي ديگر انجام مي گيرد و اين روند همچنان ادامه دارد.در اینجا لزوم فراگیری تکنولوژی اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی به صورت اصولی و برای کتابداران به منظور پیشبرد اهداف فوق لازم و اجتناب ناپذیر است ، پس چه بهتر که این فراگیر
ی در محیط دانشگاه و در حالی که این فرصت در اختیار دانشجویان قرار داده شده است صورت گیرد تا در آینده با مشکلات ناشی از عدم آشنایی کتابداران با فناوری های اطلاعاتی مواجه نشویم.
معرفي رشته كتابداري و اطلاع‌رساني:
حجم اطلاعاتي كه همه روزه منتشر ميشود آنقدر زياد است كه براي گزينش بهترين و مناسبترين نوشته‌ها (اطلاعات) و براي سازماندهي به آنها بايد اقدامات علمي و برنامه‌ريزي شده‌اي انجام گيرد.گان بپردازد كه اطلاعات مناسب را در زمان مناسب شناسائي و براي اتخاذ تصميم مناسب در اختيار افراد و سازمانها قرار دهند.
محتواي علمي كتابداري مشتمل بر: قواعد روشهاي آگاه شدن از آنچه
منتشر ميشود، قواعد و روشهاي گزينش مناسبترين مواد براي جامعه كتابخانه، قواعد و روش تهيه مواد انتخاب شده، قواعد و روش صورت‌برداري و نظم‌دهي به كتابها و نوشته‌ها، قواعد و روش برقراري ارتباط بين نيازهاي مراجعان به كتابخانه و محتواي نوشته‌ها.
كتابدار همواره با مطالب تازه و كتابهاي تازه، مجلات تازه و عكسي تازه سرو كار دارند. كتابدار در حاليكه كار خود را انجام مي‌دهد چيز ياد ميگيرد. كتابدار هميشه با افرادي سرو كار دارد كه خواهان علمي و دانش‌اند.
كتابدار رابطي است بين نيازمندان به دانش و دانش موجود در نوشته‌ها. بنابراين لذت شغلي در اين حرفه براي كساني قابل حصول است كه (1) علاقمند به بالا بردن دانش مردم‌اند و در اين راه جداً مي‌كوشند، (2) تشنه فراگيري علم و دانش‌اند و لذا همواره مطالعه مي‌كنند، (3) با زبان فارسي و يك زبان خارجي و بويژه انگليسي خوب آشنا هستند.
عمدتاً محل خدمت كتابداران: كتابخانه‌هاي مدارس، كتابخانه‌هاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، كتابخانه‌هاي عمومي، كتابخانه‌هاي ادارات و سازمانها، كتابخانه‌هاي دانشگاهي، كتابخانه ملي، مراكز اسناد و مدارك.
علاوه بر مقطع كارشناسي رشته كتابداري و اطلاع‌رساني اين گروه، گرايش
كتابخانه‌هاي دانشگاهي در مقطع كارشناسي ارشد در اين گروه داير مي‌باشد.
هدف از گرايش آموزشي كتابخانه‌هاي دانشگاهي، تربيت كتابداران متخصص براي اداره و انجام امور تخصصي كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي،دانشگاهي و مؤسسات آموزش عالي و نيز پژوهش در زمينه مسائل كتابخانه‌هاي فوق است.
متوسط طول دوره كارشناسي ارشد علوم كتابداري و اطلاع‌رساني شامل 4 نيمسال تحصيلي (2 سال) بوده و حداكثر آن طبق ضوابط پيش‌بيني شده در آيين‌نامه‌هاي مصوب وزارت فرهنگ و آموزش عالي خواهند بود.
طول هر ترم 17 هفته و معادل يك نيمسال تجصيلي است، زمان هر واحد درسي از نوع نظري 17 ساعت،از نوع عملي 34 ساعت و از نوع كارورزي و كارآموزي حداقل 68 ساعت در طول ترم مي‌باشد. كارورزيها در كتابخانه‌ها و مراكز اسناد و متناسب با گرايش تخصصي دانشجو انجام ميگيرد.
وظايفي كه قابليت انجام آنها از فارغ‌التحصيلان اين سطح از علوم كتابداري و اطلاع‌رساني انتظار مي‌رود عبارتند از:
1ـ برنامه‌ريزي و اداره انواع كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني
2ـ انجام امور تخصصي، فني و خدماتي كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني
3ـ نظارت و كنترل فعاليتها، رفع اشكالات فني و تخصص
4ـ اجراي امور پژوهشي در مسائل كتابداري و اطلاع‌رساني
5ـ همكاري با برنامه‌هاي آموزشي و پژوهشي
ماهيت كتابخانه‌ها و كتابداري با استفاده از تكنولوژي الكترونيك به سرعت به سوي مدرنيزه شدن مي‌رود. مسلماً در طرحهاي معمول كتابخانه‌هاي آينده، خدمات و تكنولوژي جديد توسط افرادي كه كتابدار ناميده مي‌شوند، اداره و كنترل مي گردد. متاءسفانه در اين ميان، رقابت موجود بين كتابداران و ساير افرادي كه براي كنترل و مديريت منابع اطلاعاتي و ارائه خدمات، خود را محق مي دانند، ناديده انگاشته شده است.
در برنامه‌هاي آموزش كتابداري، بايستي افرادي براي كتابخانه‌هاي جديد تربيت شوند. در اين كتابخانه‌ها كتابداران، نيازمند انجام كار با ساير گروهها و افرادي هستند كه مايل اند خدمات اطلاعاتي را به تمام استفاده كنندگان ارائه دهند. بحث بر سر اين است كه
علاوه بر رقابتي كه امروزه بين مسائل سنتي و مدرن كتابخانه‌ها وجود دارد، كتابداران به كسب مهارتها براي ايجاد ارتباط صحيح و حل مسائل و نيز درك كاملي از مسايل مديريتي احتياج دارند. اين مسئله معمولا در برنامه هاي آموزشي كتابداران و اطلاع رساني مورد تاءئيد قرار نگرفته است.
دگرگوني طراحي براي كتابخانه‌هاي الكترونيكي:
در پيدايش كتابخانه‌هاي الكترونيكي، تفكر و انديشه زيادي به كار رفته است.[1] همراه با تلاشهايي كه براي بررسي وضعيت آينده به عمل مي آيد، طرح ارائه شده، ساختار سازماني و اداري موجود را تداوم مي بخشد. طرحهاي موجود، نشان مي دهند كه موء سساتي كه در حال حاضر به نام كتابخانه شناخته مي شوند، به صورت فزاينده‌اي تكنولوژي مدرن الكترونيكي مدرن الكترونيكي را در جهت ارائه خدمت به جامعه استفاده كنند ه به كار مي‌گيرند. علاوه بر آن، مسلم است كه اين خدمات و تكنولوژي هاي جديد، توسط افرادي كه داراي عنوان كتابدار هستند. و عدمتا˜ خصوصيات حرفه‌اي كتابداري را با ديگران تقسيم مي‌كنند، اداره و كنترل مي‌شوند. مدلهاي مختلفي براي آينده احتمالي ارائه شده است كه اساس آنها حاوي اين نظريه است كه كتابخانه به محلي اطلاق مي شود كه در آن اطلاعات يافت مي شود، و در نتيجه وسيله‌اي كه باعث استفاده از اين اطلاعات مي شود، تحت نفوذ آن قرار خواهد داشت.
براي مثال "ديويد لوييس" ارائه دهنده پيشرفته ترين شكل كتابخانه دانشگاهي، اظهار مي دارد كه، "در آينده، خدمات كتابخانه‌هاي دانشگاهي از مرزهاي آن فراتر رفته و در نتيجه، دانشجويان نياز كمتري حتي براي مراجعه به آن خواهند داشت." او مقاله خود را با اين فرض به پايان مي‌رساند كه: كتابخانه در محيطهاي دانشگاهي به همه استفاده كنندگان تعلق دارد و انواع تسهيلات را از تماشاي برنامه‌هاي تلويزيون شوروي يا گوش دادن به موسيقي موزارت گرفته، تا محاسبه با انواع ماشينهاي محاسباتي را فراهم خواهد ساخت[2]..."
مدرسان كتابداري بايستي، جهت تربيت افرادي براي كتابخانه‌هاي آينده كوشش كننده: بايد درصدد آموزش دانشجوياني بود، كه با تكنولوژي آشنا باشند، به نحوي كه بتوانند به طور مستقل قابليتها و محدوديتهاي تكنولوژي جديد را مورد ارزيابي قرار دهند؛ باي
د درصدد آموزش اصول برنامه‌ريزي و مديريت به دانشجويان بود، به نحوي كه بتوانند توليدات تكنولوژي‌هاي جديد را در كتابخانه‌ها جهت ارائه خدمت بهتر به كار گيرند؛ و بايد درصدد نشان دادن پيشرفتهاي اساسي در زمينه اطلاع رساني به دانشجويان بود به نحوي كه بتوانند ارتباط پيشرفتهاي جاري را با سازمانهاي تحقيقاتي بيشتري برقرار س
اخته و ويژگي اجتماعي و فني آنها را درك نمايند.
متاءسفانه تاكنون طرح قابل قبولي به طور جدي مورد مطالعه قرار نگرفته است-طرحي كه در آن منابع اطلاعاتي تحت نفوذ كساني قرار گيرد كه مسوءول نگهداري اساس و پايه‌هاي فني آن مي‌باشند. به عنوان يك حرفه، نتايج اين احتمال مورد ارزيابي
دقيق قرار نگرفته، و ضمنا˜ كتابداران و متخصصان اطلاع‌رساني آينده، كه بتوانند تكنولوژي را مورد استفاده قرار دهند، به اندازه كافي تربيت نشده‌اند. عليرغم آن، شواهد نشان مي دهد كه اين طرح ممكن است به عنوان بهترين طرح تلقي گردد.ت‌كنندگان در يك كنفرانس وابسته به شوراي منابع كتابخانه‌ها، بيان كرده است. "آينده‌اي كه نويسندگان براي كتابخانه‌ها ترسيم كرده‌اند، درست هماني است كه مورد توجه ديگر گروههاي همان طور كه "ديويد بيشاب" در واكنش به مدل كتابخانه‌هاي تحقيقاتي، ارائه شده به وسيله شركدانشگاهي است.[3]"
تكنولوژي جديد، نه تنها افراد را قادر به انجام كار
هايي مي‌سازد كه قبلا״ از عهده آنها بر نمي‌آمدند؛ بلكه تاءثير نسبي افراد را نيز بر روي كارهايي كه انجام مي دهند، تغبير مي دهد. با توجه به تكنولوژي اطلاعات در آينده و آماده كردن مردم براي استفاده از آنها مي توان كارهاي بسياري انجام دارد؛ اما فعاليتي اساسي براي نمايش چگونگي تغييرات اين پيشرفتها در نظام مديريت و ساختار سازماني آن، در زمينه منابع اطلاعاتي و تربيت كتابداراني كه بتوانند خود را با ساختار تغيير يافته تطبيق دهند، انجام نشده است.
كتابخانه ها و گسترش زير بناي اطلاعاتي
تغييرات اساسي: احتمال اينكه مديريت منابع اطلاعاتي با سرعت زيادي دگرگون شود، بسيار كم است. تاريخچه تغييرات، نشان مي دهد كه بجز چند مورد استثنائي، هيچ تغيير كلي جايگزين مورد قبلي نشده است. دگرگونيها، اغلب به عنوان پلي بين روش قديم و جديد عمل مي‌كنند. تغييرات الزاما˜ قابليتهاي ويژه را مورد توجه قرار نداده؛ بلكه آنهايي را كه به بهترين روش با محيط دگرگون شده تطبيق يافته‌اند، مورد توجه قرار مي دهند. طي 5 تا 7 سال گذشته، چند تغيير اساسي در شرايطي كه بر كتابخانه‌ها و خدمات اطلا
عاتي تاثير مي گذارند، روي داده است. اين تغييرات عبارت است از: پيدايش شبكه‌هاي ارتباط از راه دور خصوصي در دانشگاهها[4]؛ استفاده روزافزون از كامپيوترهاي بزرگ در سيستم كتابخانه‌هاي محلي[5]؛ دسترسي به پايگاههاي اطلاعاتي اضافي از طريق دستيابي مستقيم به فهرست عمومي "CPAC"[6]؛ و توجه روزافزون جوامع فني و آموزشي به شبكه ملي تحقيقاتي و آموزشي پيش
نهادي كه به اختصار NREN[7] ناميده مي شود.
تباطي خصوصي را براي اتصال منابع محاسباتي و ترمينالها به كار گرفته اند. فهرست كامپيوتري كتابخانه‌هاي دانشگاهي، به عنوان منبع عمده اين شبكه‌ها به حساب مي آيد. دسترسي به فهرست در دفاتر اساتيد، خوابگاهها و حتي براي استفاده كنندگان خارج ازدانشگاه نيز امكان پذير است. اين مسئله باعث تشويق و ترغيب بيشتر استفاده‌كنندگان از كتابخانه و نيز افزايش تقاضاي خدمات بيشتر از طرف جامعه استفاده كننده شده است.[8]
اين پيشرفتها، موجوديت كتابخانه‌ها را بيش از پيش مطرح كرده و آنها را از قابليتهاي فني برجسته‌اي برخوردار نموده است-به طوري كه عدم دسترسي به اين امكانات، ارائه چنين خدماتي را غيرممكن مي سازد. اين گونه پيشرفتها كه باعث تقويت نظام كتابخانه‌ها شده است، موجب پيچيده‌تر شدن روشها گرديده و نقش كتابخانه‌ها را در انتخاب وسايل براي ارائه خدمات كاهش داده است. در حال حاضر، اين مسئله بر روي كتابخانه‌هاي موءسسات بزرگ آموزشي و دانشگاهي و كتابخانه‌هاي تخصصي سازمانهاي پيشرفتهء فني تاءثير عمده داشته‌اند؛ اما انتظار مي رود كه تواناييهاي مشابهي نيز در كتابخانه‌هاي دانشگاهي كوچك تر، و نيز در يك مقياس كوچك‌تر در كتابخانه هاي عمومي و آزمايشگاهي به وجود آيد.
تاكنون، كتابداران-شايد با كمك مشاوران-ابزارهاي ارتباطي را كه براساس آن سيستمهاي كامپيوتري كتابخانه راه اندازي شده است انتخاب مي‌كرده‌اند. اين انتخاب، براساس شرايط مالي موجود محدود شده؛ ولي مبناي آن بر نياز كتابخانه و استفاده كنندگان آن متكي است. امروزه، وضعيت به سرعت در حال تغيير است. كتابداران به امكانات بيشتري دسترسي داشته؛ اما در انتخاب اين گونه تسهيلات تاثير كمتري دارند.
پيش از اين، انتظار آن بود كه ابزارهاي ارتباطي پس از انتخاب، براي مدت زيادي مورد استفاده قرار خواهند گرفت. اگر در اثر تلاشهاي آگاهانه كتابد
اران براي ارائه خدمات بهتر، تغييراتي در اين ساختار به وجود مي آمد، نتايج حاصل از تغييرات مذكور فقط محدود به آن كتابخانه و فعاليتهاي مربوط مي شود. در دانشگاه‌هايي كه از تكنولوژي پيشرفته استفاده مي‌كنند، تغييرات بسيار سريع خواهد بود؛ اما براي هر واحد سازماني، اعمال تغييرات ويژه، نسبتا˜ مشكل است. اين وضعيت، هم مشكل و هم براي كتابداران فرصت مناسبي فراهم مي آورد. كتابداران براي حصول اطمينان از اينكه نيازهاي كتابخانه در نظر گرفته شده است، بايد از تغييرات حاصله در شبكه هاي ارتباطي دانش
گاه مطلع باشند. آنها مترصد اين فرصت اند تا با استفاده از ابزارهاي جديد ارتباطي، براي مراجعان خود با سوابق تحصيلي و علايق مختلف به ارائه اطلاعات تازه بپردازند. آنها همچنين بايد براي ارزيابي مزاياي پيشنهادات به عمل آمده آمادگي داشته باشند.
تواناييهاي روزافزون سيستمهاي كامپيوتري كتابخانه و افزايش تقاضا براي دستيابي به اين امكانات، باعث توسعه اساسي تسهيلات كامپيوتري موجود شده است. در حال حاضر، سيستمهاي جامع مبتني بر مبتني كامپيوترها براي بسياري از كتابخانه ها از قابليت لازم برخودار نيستند. امروزه، نياز به ابزارهاي پيشرفته‌تري، مانند كامپيوترهاي بزرگ احساس مي شود. علاوه بر اين، سيستمهاي كامپيوتري كتابخانه، بايستي به صورت يك شبكه ارتباطي وسيع در سطح موءسسه فعاليت كنند. بنابراين، كتابخانه در سطح گسترده‌تري نياز به همكاري متخصصان فني و اپراتورها دارد. اين مسئله، مدلهاي جامع سنتي را بي‌اعتبار مي‌سازد. كتابخانه‌ها، به صورت گسترده اي بر تسهيلات مركزي كامپيوتري و پرسنل فني آن متكي خواهند بود. كتابخانه‌هاي دانشگاهي به طور يقين با اين مسئله مواجه‌اند. مثال بارز در اين مورد، استفاده وسيع از نظام كامپيوتري NOTIS است. موفقيت اساسي اين سيستم، بيشتر به اين علت است كه مي‌توان آن را با كامپيوترهاي بزرگ "آي.بي.ام" كه در مراكز كامپيوتري بيشتر دانشگاهها مورد استفاده قرار مي‌گيردند، به كار گرفت. انتظار مي رود كه همين روند در ساير انواع كتابخانه ها نيز گسترش يابد. مثلا همزمان با افزايش كامپيوتر و ابزارهاي ارتباطي در كتابخانه‌هاي عمومي، بسياري از كتابخانه‌ها مي توانند از نظام داده‌پردازي شهرداريها براي راه اندازي سيستمهاي خود استفاده كنند كه اين امر مقرون به صرفه است.
استفاده از امكانات مركزي كامپيوتري، اين مزيت را دارد كه سيستم كتابخانه را با ساير نظامهاي اطلاعاتي موجود در سازمان مادر هماهنگ كرده و در نتيجه، استفاده‌كننده‌‌گان به تسهيلات بيشتري دسترسي پيدا مي كنند. به هر حال، در آينده توان كتابخانه‌ها در تصميم‌گيري و تبيين خدمات خود مشخص‌تر مي شود.
مطالب فوق، با مزاياي وجود كامپيوتر بزرگ در س
ازمان مادر در تضاد نيست. در اين صورت، كتابخانه با مسئله دائمي ازدياد قابليتهاي فني خود روبرو نمي باشد. با افزايش نيازهاي محاسباتي سازمان مادر، انتظار مي رود كه به امكانات كامپيوتري بيشتري دسترسي پيدا كرد. از آنجا كه سيستم كتابخانه بر كامپيوتر متكي است، ارائه خدمات گسترش مي يابد؛ اما نظر به اينكه كتابخانه فقط يكي از استفاده كننده‌گان سيستم به حساب مي آيد، در تصميماتي كه درباره راه‌اندازي نظام جديد اتخاذ مي شود، تاءثير كمتري خواهد داشت. به عنوان استفاده كننده ازمركز كامپيوتر، از
كتابخانه انتظار مي رود كه در امر سرمايه‌گذاري و گسترش تكنولوژي كامپيوتر مشاركت داشته باشد، كه اين امر بر توان مالي كتابخانه تاءثير منفي خواهد گذاشت.
در اين زمينه، مي توان به اين نكته اشاره كرد كه در اغلب موارد نتايج مثبت حاصله، هزينه هاي انجام شده را جبران مي نمايد. مسئله قاب
ل ذكر اين است كه شرايط، نسبت به دهه 70 و اوايل 80 تغيير يافته است. در آن هنگام، كتابداران عليرغم اينكه فعاليتهايشان توسط مراكز كامپيوتري سازمانهاي مادر ناديده گرفته مي شد، در استفاده از تكنولوژي‌هاي جديد براي رسيدن به هدفهاي خود و تاءثيرگذاري بر تصميمات فني متخذه، بايستي مهارتهاي زيادي را فراگيرند.
دسترسي بيشتر و آسان‌تر به فهرست كتابخانه، باعث افزايش تقاضا به راس دستيابي الكترونيكي به اطلاعات شده است. تعدادي از كتابخانه ها به فهرس
ت OPAC خود، پايگاههاي اطلاعاتي پيوستهء گوناگوني را افزوده‌اند. اين پايگاهها، شامل بايگانيهاي محلي، نمايه سازي و چكيده نويسي، متن كامل و حداقل يك
متن همراه با گرافيك است[9]. در نتيجه، OPAC به طور فزاينده‌اي نسبت به فهرستهاي الكترونيكي در حال رشد و گسترش است. OPAC نه تنها مراجعان قادر به دستيابي به نظام اطلاعاتي موسسه مربوط مي نمايد؛ بلكه خدمات اطلاعاتي ساير موسسات را نيز در اختيار آنها قرار مي دهد.
تعداد و تنوع منابع اطلاعاتي كامپيوتري، كه مي تواند از طريق نظام اطلاعاتي موسسه ذيربط بازيابي شود، به سرعت در حال رشد است. تحليلي كه نويسنده از اطلاعات موجود در پايگاه ها در سال 1990 ارائه مي دهد، نشان دهنده اين است كه در سال 1980، 660 پايگاه اطلاعاتي وجود داشته است. اين تعداد، در پايان سال 1989 به بيش از 5000 رسيده است. در فاصله سالهاي 1985 تا 1989 رشد سالانه پايگاهها به طور متوسط 30 درصد بوده است. وجود 3700 پايگاه اطلاعاتي پيوسته تا پايان سال 1989 نيز، اين روند رشد را نشان مي دهد. گسترش پايگاههايي كه حاوي متون كامل بوده‌اند چشمگيرتر بوده است. در دهه 1980 اين ميزان به طور متوسط سالانه به 35 درصد بالغ گشته كه در پنج ساله دوم به 51 و در دو سال آخر به 80 درصد افزايش يافته است[10].
استفاده‌كنندگان، مي توانند حتي بدون مراجعه به كتابخانه به اطلاعات زياد و متنوعي دسترسي داشته باشند. سهولت دستيابي به اطلاعات در اين گونه نظامها، افزايش اجتناب ناپذير تقاضا را در پايگاههاي ديگر باعث شده است. كتابخانه ها، بايد بخش قابل توجهي از بودجه خود را جهت دستيابي مراجعان به اطلاعات كامپيوتري و خدمات پيوسته، اختصاص دهند.
كاركنان مراكز كامپيوتري، به علت بالا بودن هزينه اطلاعات كامپيوتري و مسائل فني موجود، از قبيل ذخيره سازي، نمايه سازي، روزآمد كردن فايلها، فرمت كردن داده ها و تطبيق اطلاعات، به صورت فزاينده اي در تصميمات كتابخانه ها مشاركت دارند. بعضي از موسسات، ممكن است هزينه اطلاعات كامپيوتري و بودجه سفارشات كتابخانه را به مراكز كامپيوتري تخصيص دهند. كاهش بودجه تكنولوژي كامپيوتر، باعث كندي ارائه خدمات كتابخانه مي گردد كه اين مسئله قابل بررسي است. نكته قابل توجه آن است كه عليرغم صرف بودجه زياد براي افزودن پايگاههاي اطلاعات تجاري به سيستم OPAC كتابخانه‌ها، اين روند همچنان ادامه دارد.
افزايش تعداد و تنوع دستيابي به اطلاعات كامپيوتري از طريق سيستمهاي موجود، مسائلي را براي كاركنان خدمات عمومي به دنبال دارد. دستيابي به اكثريت اطلاعاتي كه از طريق سيستم موجود امكان‌پذير است، در نظام سنتي غيرممكن بوده است. اطلاعات گردآوري شده توسط اشخاص، با پيدايش ابزارهاي جديد ارتباطي تغيير شكل مي يابد. "هيوكنر" اظهار مي دارد كه اين‌گونه اطلاعات، كه ممكن است به عنوان منابع اطلاعاتي جامعه تلقي گردد، در دانشگاهها با استفاده از تسهيلات ارتباط از راه دور تغيير ماهيت مي دهد. [11]
"پت مل هلت" حتي اين سئوال را كه "مرز بين كتابخانه و آزمايشگاه كجاست [12]" مطرح مي سازد. كاركنان كتابخانه، غالبا از وجود اين گونه منابع اطلاعاتي، تا زماني كه ضرورتي پيش نيايد بي‌اطلاع بوده و در نتيجه در ارائه خدمت به مراجعان با اشكال مواجه مي شوند. استفاده‌كنندگان از نظام اطلاعاتي يكپارچه، تفاوت بين منابع اطلاعاتي كنترل شده، قابليت بالاي ذخيره‌سازي اطلاعات، و نظام سنتي را درك نمي كنند. مراجعه‌كنندگان از مسوولان خدمات عمومي كتابخانه ها، انتظار دارند تا با استفاده از تمامي ابزارهاي اطلاعاتي
موجود به كمك آنها بشتابند. در صورتي كه كتابداران قادر به ارائه اين گونه خدمات نباشند، مراجعان براي گرفتن كمك از آنها، رغبتي نشان نمي دهند.ن براي ايجاد شبكه ملي تحقيقاتي و آموزشي، علاقه زيادي نشان داده و از اين كار حمايت مي كنند. [13]اين شبكه پس از ايجاد، ارتباط صدها دانشگاه، آزمايشگاههاي تحقيقاتي و سازمانهاي تجاري را برقرار مي سازد. سرعت عمليات شبكه در هر ثانيه يك گگابايت است. [14]اين مسئله ارسال اطلاعات از يك محل به محلي ديگر را به نحوي بي‌سابقه امكان‌پذير مي‌سازد. مثلا˜ با شبكه‌اي
به ظرفيت يك بيليون بايت در ثانيه، فرد مي تواند. محتوا5 دقيقه ارسال دارد. اين امكانات، آگاهي ما را در زمينه دسترسي و اشاعه اطلاعات، به نحو بارزي تغيير مي دهد. درپي ايجاد شبكه‌هاي اطلاعاتي با ظرفيت بالا، تصور ما از چگونگي محل ذخيره سازي اطلاعات دستخوش تغيير مي شود.
در صدويكمين جلسه كنگره آمريكا، قانوني از تصويب گذشت كه در آن پيش‌بيني مي شد، ظرف يك دهه، بيش از 1000 موء سسه عضويت شبكه ملي تحقيقاتي و آموزشي (N
REN) را بپذيرند. اين قانون به اجرا در‌نيامد. با در نظر گرفتن وضعيت موجود اقتصادي و ساير طرحها در سطح ملي، احتمال نمي رود كه چنين شبكه توسعه‌يافته‌اي در آينده نزديك به مرحله اجرا در آيد. (با اين وجود، بودجه مربوط به علوم و تكنولوژي كه توسط رئيس جمهور در سال 1992 به كنگره ارائه شد، شامل چند بيليون دلار جهت ايجاد شبكه ها و مراكز محاسباتي پيشرفته در برنامه پنج ساله است[15]). بدون در نظر گرفتن تصميمات كنگره آمريكا، اين احتمال وجود دارد كه با پيشرفتهايي كه در تكنولوژي ارتباطات و استانداردهاي مربوط به وجود مي آيد، در آينده بسيار نزديك برخي از اهداف شبكه ملي تحقيقاتي و آموزشي محقق گردد. بنابراين، اطلاعات مورد نياز افراد در محل كار، و يا در منزل به صورت الكترونيكي قابل بازيابي است.
اين پيشرفتها، اهميت مراكز گردآوري اطلاعات، يعني كتابخانه هاي سنّتي را تضعيف نموده و ما را با مدل "لنكستر" از كتابخانه‌هاي بدون ديوار و كتابداراني كه به طور مستقل، بدون استفاده از كتابخانه معمولي انجام وظيفه مي نمايند، نزديك تر مي‌سازد[16] بنابراين، طرحي كه در آن تكنولوژي بتواند ارتباط يك كتابخانه سنّتي را با مراكز كامپيوتري برقرار نمايد، غيرمحتمل است. از سوي ديگر، كنترل يكنواخت منابع اطلاعاتي و روشهاي دستيابي و شاعه اطلاعات، طرحي محتمل به نظر مي رسد.
تا اينجا، تغييراتي كه تكنولوژي در كتابخانه ها به وجود آورده است، مورد بحث قرار گرفت. اكنون بهتر است با نقش متقارن مراكز كامپيوتري و كتابخانه ها آشنا شويم. تعدادي از عوامل مشخص كاربردهاي جاري تكنولوژي كامپيوتر عبارت‌اند از: 1) توزيع اطلاعات زياد به مصرف كننده از طريق كامپيوتر، 2) ايجاد شبكه هاي محلي، 3) كوچك‌تر كردن نظامهاي كامپيوتري، 4) تمركز مسوءوليت اداره منابع اطلاعاتي سازمانهاي وابسته. تعدادي از سازمانها به جاي قرار دادن منابع محاسباتي خود در مراكز محاسباتي، آنها را در اختيار استفاده كننده قرار مي دهند. اين كار، از نظر اقتصادي مقرون به صرفه است. ضمناً آنها به ارزشهاي منابع اطلاعاتي كامپيوتري و صحت و انسجام منابع خود حساسيت نشان مي دهند. بنابراين، سازمانها به اداره متمركز اين نظام، بهاي بيشتري مي دهند. نقش مراكز كامپيوتري به عنوان مديران ابزارهاي پردازش اطلاعات در حال نابودي است، در حالي كه نقش آنها به عنوان محافظان منابع اطلاعاتي در حال افزايش است.
اطلاعايتي كه در موسسات مختلف، از جمله كتابخانه ها مبادله مي شود، به سرعت به صورت الكترونيكي درمي آيد. همان گونه كه فهرست برگه هاي كتابخانه ها به سرعت به شكل اشيني درآمدند، تبديل منابع اطلاعاتي به صورت كامپيوتري نيز، باعث تعجب نخواهد بود. "ريموندنف"، معاون نظامهاي اطلاعاتي دانشگاه "بركلي" كاليفرنيا اظهار مي دارد كه، تقريبا˜ تمامي منابعي كه از سال 1982 به بعد منتشر شده‌اند، اينك به صورت الكترونيكي درآمده و آينده نشان خواهد داد كه كليه منابع به اين شيوه منتشر خواهد شد. انتشارات سالهاي قبل نيز، در چند سال آينده
به اين صورت درخواهدآمد". سرانجام، او اظهار مي دارد كه كتابخانه ها احتمالا˜ تجهيزات پ
ست تصويري را براي ارائه خدمات به استفاده كنندگان در اختيار گرفته و گردآوري نسخه هاي تصاو
ير ديجيتالي را براي استفاده در آينده آغاز خواهند كرد[17]. مطالب مذكور قابل پيش بيني است
. در حال حاضر سيستمهاي وجود دارند كه از كارآيي قابل قبولي برخوردارند. براي ذخيره‌سازي تصاوير ديجيتالي مدارك نيز، در آينده امكاناتي در اختيار مراكز اطلاعاتي قرار خواهد گرفت.
بنابراين، نقش كتابخانه ها و مراكز كامپيوتري، به سرعت در حال دگرگوني است كه اين مسئله
ز كامپيوتري با هم به رقابت مي پردازند، مسئله را بايد با احتياط و در صورتي كه تصور شود كه كتابداران و متخصصان كامپيوتر با هم همكاري و هماهنگي دارند، قضيه را بايد با خوشبس اعتماد و احترام متقابل صورت گيرد و ارائه خدمات كتابخانه، صرفاً متكي به مراكز كامپيوتري نباشد. براي تحقق اين مشاركت، كتابداران بايستي مشتاقانه قادر به بيان آشكار نيازمنديها و اهداف خود به زباني باشند كه توسط متخصصان فني مسوءول ارائه خدمات كامپيوتري، قابل درك باشد.
مهارتهاي مورد نياز كتابداران
آيا تغييرات جديد، باعث ناديده انگاشتن كتابداران مي گردد؟ اين احتمال وجود دارد، ولي الزاما˜ اين طور نيست . به علت در اختيار داشتن ابزارهاي جديد اطلاعاتي، كتابداران احتمالا˜ نسبت به گذشته، خدمات زيادتري ارائه مي دهند. هر چند كه شرايط كاري آنها در حال حاضر، نسبت به گذشته كاملا˜ دگرگون شده است. شناختن كتابخانه به عنوان بخش مستقلي از سازمان بزرگتر با وظايف متفاوت و نيز شناخت كتابخانه هاي الكترونيكي به عنوان بخش از سازمان با اهداف متنوع، روز به روز مشكل‌تر ميشود.
اهميت اطلاعات نسبت به گذشته، رو به فزوني نهاده است. تعداد افرادي كه به گردآوري، ذخيره سازي، اشاعه و كنترل اطلاعات مي پردازند نيز، رو به افزايش است.
شرايط انجام كار غيركتابداران
چگونه مي توان افراد را براي انجام كار در شرايط جديد آماده نمود؟ ارزش خدمات انجام شده و نقشي كه كتابداران تازه كار در افزايش كيفيت موءسسه ايفا مي كنند، بايستي به آنها تفهيم شود. در اين زمينه، بايد براي كار آنها و توانايي منحصر به فردي كه براي انجام امور دارند، اهميت زيادي قايل شد. آنها نيازمند درك اين مطلب هستند كه براي انجام امور، به نحوي كه مورد قضاوت درست قرار گيرند، بايستي با يكديگر رقابت نمايند (احتمالا˜ روش و شيوه ارزيابي خدمات اطلاعاتي كتابخانه به آنها آموزش داده ميشود.)
گام بعدي، راهنمايي كتابداران تازه كار، در شناخت توان فعلي و بالقوه درون و برون سازماني
موءسسه است. مورد فوق را مي توان از طريق تحليل اين مسئله كه علاقه‌مندي چگونه مي تواند در جهت و يا در تضاد با كتابداران و كتابخانه ها باشد، و نيز اينكه توسعه تكنولوژي و عوامل خارجي چگونه مي تواند علايق آنان را تغيير دهد، انجام داد. دانستن نكات زير براي كتابداران تازه كار ضروري است: 1)آنها به عنوان بخشي از يك جامعه يا سازمان، داراي علايق مشترك و الزاما˜ مشا كامپيوتر، متخصصان ارتباط راه دور، اعضاي هيئت علمي آژانسهاي خدماتي، و موءسسات آموزش رسمي هستند، 3) آنها از طريق امكانات اين گروهها و دسته‌هاي مشابه، قادر خواهند بود تا اهداف خدماتي مورد نظر را درك نمايند، 4)آنها براي نشان دادن ابتكار، كسب حمايت و حتي
حق ارائه خدمات، در پاره‌اي از موارد با آن گروهها به رقابت مي پردازند.
مسئله اساسي اين است كه، ارزش كتابخانه ها و خدمات اطلاعاتي به طور ذاتي براي افر
اد، حتي مسوولان خدماتي روشن نيست. زماني كتابداران، مي توانند از متخصصان كامپيوتر انتظار درك اهميت كارشان را داشته باشند كه خود نيز، نقشي در تلاشهاي صورت گرفته ايفا نمايند. ارتباط كتابداران و متخصصان غيركتابدار درباره چگونگي انجام كار ضروري است. كتابداران، بايستي بتوانند به زبان غيرتخصصي چگونگي انجام كار، ارائه خدمات بهتر، و لزوم رقابت درانجام صحيح امور را بيان نمايند. اهميت اساسي اطلاعات و تكنولوژي هاي مربوط به آن، كتابداران را به نحو بارزتري در روند فعاليتهاي سازمانهاي مربوط قرار مي دهد. بايد آماده بهره برداري از اين موقعيت بود. آموزش كتابداري، بايستي به طور آشكاري بر ارتباطات گفتاري و نوشتاري تاكيد كند. آموزش كتابداري، بايد داراي شرايط فوق باشد بهانه هايي از قبيل "نمي توان اين كار را انجام داد" و يا "اين كار خوشايندي نيست" پذيرفتي نيست. بسياري از افراد، مي‌توانند بر خجالت و ترس از سخنراني در جمع غلبه كنند. "لي آيوكوكا" در سرگذشت خود مي‌نويسد كه يك از با ارزشترين تجربه هايي كه به عنوان يكي رئيس جوان به دست آورده، گذراندن دوره خودسازي بوده كه نتيجه آن ارائه مطالب به زباني قاطع و مستدل بوده است[19].
همان طور كه "باتلر" و "دومونت" بيان مي كنند كتابداران با كسب تجارب حرفه اي زياد، اهميت مهارت در ارتباط را نيز، بيشتر درك مي كنند.[20] آگاهي از مهارتهاي ارتباطي در آغاز ورود به حرفه كتابداري، براي كتابداران و به طور كلي كسب اطلاعاتي در اين زمينه، براي ساير افراد مفيد خواهد بود.
كار با گروههاي پردازش
تكنولوژي هاي كنترل اطلاعات، بر روند فعاليتها، افراد و واحدهاي سازماني تاءثير زيادي مي گذارند. راه‌اندازي موفقيت‌آميز آنها، نيازمند همكاري و مساعدت ديگران است. در اين مورد، از كتابداران خوسته مي شود كه به صورت فعال در داخل و خارج كتابخانه با گروههاي پردازش همكاري كنند. مشاركت دو جانبه كتابداران و گروههاي مذكور، باعث موفقيت آنها شده و اين همكاري، تاثير كتابخانه ها را بر سازمانهاي متبوع مشخص مي كند. بخشهاي آموزشي علوم كتابداري، وظيفه دارند كه دانشجويان را براي شركت در اين جلسات و ادارهء آنها تربيت كنند. براي حصول ا
طمينان از اينكه دانشجويان كارآيي گروههاي پردازش را درك مي كنند، بايستي شرايطي را در آغاز كار و حتي در حين تحصيل براي كسب تجربياتي به وجود آورد. بايد به دانشجويان آموخت كه در صورت كسب تجربه از طريق كار گروهي، قادر خواهند بود تا تصميمات سازمانها را تا حد رسيدن به يك تعادل، به نحو بهتري انجام دهند. مثلا تعادلي كه بين مسائل فني و مالي از يك طرف، و امور مربوط به سياست‌گذاري و مديريتي از طرف ديگر وجود دارد. كتابدار بايد بداند كه در قلمرو بوروكراسي اداري چگونه عمل كند. هنگام مواجه شدن با طرحهاي بزرگ فني، آگاهي از روند بوروكراسي اداري و اهميت ارتباطات موجود در ساختار اداري لازم است. آگاهي از موانع بوروكراتيك موجود، كتابدار را براي تعديل و حتي مقابله با اين گونه ناكاميها آماده مي سازد.
بوروكراسي موجود در سازمان، به عنوان مانع عمده اي تلقي مي گردد؛ اما اگر به درستي مورد استفاده قرار گيرد، مي تواند به عنوان ابزاري مفيد براي رسيدن به اهداف به حساب آيد. از آنجا كه غالبا˜ كتابخانه ها به عنوان مراكز تصميم‌گيري سازمانها به حساب نمي آيند، مسئله كسب قدرت و به كارگيري آن و چگونگي مشاركت كتابداران در تصميمات ديگران حائز اهميت است. آنها بايستي، شيوه تصميم‌گيري را فراگرفته و از اينكه از تجربيات خود تحت نظارت سازمان به نحو احسن استفاده مي كنند، مطمئن گردند. كتابداران، بايد در صورت لزوم سازمان را تحت نفوذ خود در آورند. در اين صورت، گرچه كتابداران قادر به ممانعت از اجراي تصميمات بيهوده نيستند؛ ولي عواقب كار را سنجيده و غافلگير نخواهد شد.
آمادگيهايي از اين نوع، به مراتب بهتر از بعضي از مهارتهاي فني كتابداري است كه به دانشجويان آموخته مي شود.
نكات قوت و ضعف تكنولوژي هاي كنترل اطلاعات
صرفنظر از نوع كار كتابداران، آنها احتياج دارند تا از تكنولوژي هاي كنترل اطلاعات استفاده نمايد. بنابراين، آموزش رسمي دانشجويان كتابداري، بايد به نحوي باشد كه دانش تكنولوژيكي آنها را افزايش دهد. اين كار داراي شكلهاي متفاوتي است:
تجربه عملي: در ابتداي امر، كتابداران تازه كار بايد با سيستمهايي كه در آينده با آن مواجه مي‌شوند، آشنا گردند. اين نكته در همه برنامه هاي آموزش كتابداري، به استثناي تعداد كمي، رعايت مي شود.
آشنايي به بهترين مثالهاي كاربرد تكنولوژي مدرن:در گذشته، آموزش كتابداري بر مطالعه دقيق جنبه هاي گوناگون خدمات فني كه امروزه به صورت كامپيوتري درآمده‌اند،تاءكيد زيادي داشت. به علت اينكه كتابداران در كار با روشهاي دستي، از تجربه و آموزشهاي لازم برخوردارند، انتظار مي رود كه آنها در انتخاب و تعيين مختصات سيستمهاي خدمات فني و ارزيابي اين سيستمها مهارت داشته باشند. اكنون تعداد كمي از مدارس كتابداري نسبت به ارائه دروس خدمات فني تاكيد كرده و اگر درسي نيز ارائه شود، كمتر دانشجويي در آن ثبت نام مي كند.
