بخشی از مقاله
مقدمه
زیرخانواده جرد ها (Gerbillinae)، گروه بزرگی از جوندگان مناطق بیابانی ونیمه بیابانی شمال آفریقا تا جنوب آن و غرب آسیا تا آسیاي مرکزي راشامل می شوند
(شکلPavlinov(2001) .(8) (1 رده بندي وفیلوژنی این زیرخانواده را مورد بررسی قرار داد وآنها را به عنوان خانوادهGerbilidae مطرح نمود Musser, Carleton.(10) (2005) این جوندگان را به عنوان زیرخانواده (Subfamily Gerbillinae) در خانواده موریده (Family Muridae) قرار دادند(Shenbrot, Kransov .(9 در سال 2001 الگوهاي جغرافیایی را در پراکنش جمعیتهاي جرد ها در آسیاي مرکزي مورد بررسی قرار داده، و بر اساس آن آفریقا را به عنوان خاستگاه و محل انشعاب این جوندگان مطرح نمودند(.(11 صفات شاخص این زیر خانواده داشتن
طرحهاي دندانی باتیغه هاي بسته لوزي شکل است دندانهاي آسیا معمولاً هیپسودونت و داراي شیار می باشند.
جرد بزرگ بومی بخشی از فون ترکمنستان است که به تدریج به فلات ایران نفوذ کرده است و در استانهاي خراسان، اصفهان ، یزد، سیستان و بلوچستان و گلستان دیده شده است(شکل.(1)(1 صفت شاخص جنس جرد بزرگ (Rhombomys Wagner,1841) وجود دو شیار در سطح قدامی دندانهاي پیشین آرواره بالاست که نسبتاً ضخیم و قوي هستند(.(3
گودوین (Goodwin,1939) زیرگونه Rhombomys opimus sodalis را از مراوه ناحیه اینچا (شمال دره گرگان) معرفی کرده است. هپتنر((Heptner,1939 زیر گونه
Rhombomys opimus sargadensis از خراسان، اصفهان و
282
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 3، 1392
جنوب شرقی ایران معرفی کرده است(.(1 مرادي((1382
جمعیت جرد بزرگ ناحیه ترکمن صحرا را به زیر گونه R.opimus sodalis نسبت داده و وجود تغییرات درون گونه اي را نیز تأیید نموده است .(7) هدف این پژوهش
مطالعه تغییرات درون گونه اي جرد بزرگ و همچنین بررسی زیرگونه هاي موجود در نواحی مورد مطالعه با استفاده از صفات جمجمه اي است.
شکل- 1 نقشه پراکنش جرد بزرگ را به ترتیب از راست در جهان وایران نشان می دهد(1و .(8
شکل-2 نقشه مناطق نمونه برداري
283
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 3، 1392
جدول-1 صفات جمجمه اي اندازه گیري شده
-1 طول دیاستماي آرواره پایین Diastema length of lower jaw
-2 فاصله منفذ منتال تا ریشه دندان پیش Distance between mental pore to root of incisor
-3 فاصله منفذ منتال تا گودترین قسمت آرتیکولار وآنگولار Mental to between articularand angular
-4 ارتفاع آرواره پایین Lower jaw height
-5 طول دیاستماي آرواره بالا Diastema length of upper jaw
-6 فاصله بین سوراخ شنوایی Auditory meatus interval
-7 پهناي زیگوماتیک Zygomatic width
-8 طول اکسی پیتونازال Occipitonasal length
-9 طول کپسول شنوایی Bullar length
-10 عرض کپسول شنوایی(از بازي اکسی پیتال تا برجستگی مئاتوس) Bullar width
شکل-3 موقعیت صفات مورفومتریک جمجمه اي(شماره ها در جدول 1 توصیف شده است)
جدول-2 صفات دندانی اندازه گیري شده
(1طول اولین دندان آسیاي آرواره بالا
(2عرض اولین دندان آسیاي آرواره بالا
(3طول دومین دندان آسیاي آرواره بالا
(4عرض دومین دندان آسیاي آرواره بالا
(5طول سومین دندان آسیاي آرواره بالا
(6عرض سومین دندان آسیاي آرواره بالا
(7طول اولین دندان آسیاي آرواره پایین
(8عرض اولین دندان آسیاي آرواره پایین
(9طول دومین دندان آسیاي آرواره پایین
(10عرض دومین دندان آسیاي آرواره پایین
(11طول سومین دندان آسیاي آرواره پایین
(12عرض سومین دندان آسیاي آرواره پایین
length of M1 maxilla width of M1 maxilla length of M2 maxilla width of M2 maxilla length of M3 maxilla width of M3 maxilla
length of M1 mandibule width of M1 mandibule length of M2 mandibule width of M2 mandibule length of M3 mandibule width of M3 mandibule
284
(Centriod size)
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 3، 1392
مواد و روشها
بیشترجمجمه هاي مورد مطالعه متعلق به دانشگاه فردوسی مشهد است که دراین میان 80 نمونه مربوط به جمعیتهایی از جرد بزرگ در منطقه هاي ترکمن صحرا n=67، سرخس
n=6، رباط قربیلn=3 و درگزn=2 و یزدn=2 است(شکل.(2
انتخاب صفات جمجمه اي بر اساس مطالعات مرادي
(1382) و درویش (1378) صورت گرفته است 3)و.(7 ده صفت مورفومتریک جمجمه اي با استفاده از کولیس با دقت 0,05 میلی متر اندازه گیري شد(جدول1 و شکل .(3
محل انجام مطالعه دانشگاه فردوسی مشهد وتمام ابزار نیز متعلق به این دانشگاه می باشد. سپس داده ها وارد نرم افزار Spss11.0 شد. آنالیز هاي تک متغیره و چند متغیره بر روي داده ها صورت گرفت. همچنین شش صفت دندانی در آرواره بالا و شش صفت دندانی درآرواره پایین در80
نمونه جرد بزرگ مورد بررسی قرار گرفت. دوازده صفت دندانی با استفاده از دستگاه مژروسکوپ مدل-Nikon MM 40 با دقت 0/001میلی متر اندازه گیري شد(جدول 2 و
شکل .(4
شکل-4 موقعیت صفات دندانی (شماره ها در جدول2 توصیف شده
است)
از (1: طول دیاستماي آرواره پایین (2 فاصله منفذ منتال تا ریشه دندان پیش (3 فاصله منتال تا گودي بین آرتیکولار وآنگولار (4 ارتفاع آرواره پایین (5 طول کپسول شنوایی
(6 عرض کپسول شنوایی. آنالیزواریانس((ANOVA که تنها یک صفت طول سومین دندان آسیاي آرواره پایین معنی دار((p<0.05 است و بنابراین نمی توان تحلیلهاي آماري چندمتغیره را براي صفات دندانی انجام داد.
ب) آنالیز چند متغیره: (آنالیز ممیزي:) این آنالیز براي نشان دادن اختلافات بین جمعیتهاي جرد بزرگ استفاده شده است. هر سه مؤلفه کانونی(اول، دوم وسوم) در
تفکیک جمعیتها برمبناي صفات جمجمه اي به کار گرفته
شده (صفات جمجمه اي معنی دار)، توابع آماري معنی دار می باشند(جدول.(3 به طوري که هر سه مؤلفه در تفکیک افراد نقش قابل ملاحظه اي دارند اما به خاطر اینکه مؤلفه اول ودوم بیشترین حجم تغییرات واریانس صفات را در بر می گیرند نمودار کانونی بر اساس این دو مؤلفه رسم گردیده است. بیشترین تغییرات واریانس صفات در مؤلفه اول دیده می شود 40/2 درصد می باشد ومؤلفه دوم، 34/5
درصد ازکل تغییرات واریانس صفات را شامل می شود
(جدول.(3 آنالیز هاي کانونی جمعیتهاي شرق، مرکز و غرب ترکمن صحرا و جمعیتهاي درگز و قره بیل به وسیله
مؤلفه2 جدا شده است، جمعیت یزد با مؤلفه اول جدا
شده است (شکل.(5
جدول-3 مؤلفه ها و مقادیر ویژه
معنی دار %واریانس مقادیر ویژه مؤلفه
0,000 40,2 1,423 1
0,000 34,5 1,221 2
0,041 14,2 0,502 3
نتایج
الف) آنالیز تک متغیره: آنالیز واریانس (ANOVA) برروي
ده صفت جمجمه اي صورت گرفت. شش صفت جمجمه
اي معنی دار((p<0.05 تشخیص داده شده است که عبارتند
285
(آنالیز خوشه اي): در این آنالیز با استفاده از مراکز ثقل
گروهها که از آنالیز ممیزي به دست آمده
دسته بندي جمعیتهاي جرد بزرگ صورت گرفته است.
جمعیتهاي سرخس، رباط قره بیل درفاصله نزدیک تري
مجله پژوهشهاي جانوري (مجله زیست شناسی ایران) جلد 26، شماره 3، 1392
تشکیل خوشه داده وسپس غرب ترکمن صحرا به این مرکز وشرق ترکمن صحرا با هم تشکیل یک خوشه داده
خوشه وصل شده است، در حالی که جمعیتهاي درگز، است (شکل.(6
شکل -5 پراکنش نمونه هاي جردبزرگ براساس 10صفت مورفومتریک جمجمه اي با استفاده از مؤلفه هاي اول ودوم ) یزد، رباط قره بیل،
درگز، سرخس، مرکز ترکمن صحرا، غرب ترکمن صحرا، شرق ترکمن صحرا)
شکل-6 دندروگرام جمعیتهاي مختلف جرد بزرگ براساس 10صفت مورفومتریک
بحث صورت گرفته تعداد نمونه ها در برخی نواحی کم است و
با توجه به اینکه این بنابراین تحلیلها بر اساس همین نمونه هاي محدود صورت
مطالعه روي نمونه هاي موزه اي
گرفته است. مطالعات مورفولوژیک و مورفومتریک بر روي
