بخشی از مقاله
بیان مسئله
امروزه، گردشگری به عنوان یکی از بزرگترین صنایع در جهان روند رو به رشدی دارد. توسعه گردشگری نه تنها عامل مؤثری در توسعه نواحی است، بلکه مزایای مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی بسیاری را برای میزبان به همراه دارد. اما از طرفی دیگر، توسعه گردشگری موجب پدید آمدن نگرانیها و بیمهایی از تهدید و تخریب محیطزیست و میراث طبیعی، تاریخی و فرهنگی ساکنان محلی گشته است .[1] به طور کلی، ارتباط نزدیکی بین محیطزیست و گردشگری وجود دارد، زیرا که بسیاری از ویژگیهای محیطزیست این است که جاذبهای برای گردشگران میباشد. امکانات و زیرساختهای گردشگری نیز به نوبه خود، از برخی جنبهها به محیطزیست برمیگردد و همچنین موجب تأثیراتی بر محیطزیست میشوند .[2] گردشگری، میتواند اثرات مثبت و منفی از نظر محیطزیستی به همراه داشته باشد که پیشگیری از اثرات منفی از جمله ضرورتها برای حفظ منابع محیطزیستی و حتی فرهنگی، اجتماعی مناطق گردشپذیر است. در واقع، اثرات منفی گردشگری بر روی طبیعت شامل آلودگی هوا به خاطر افزایش ترافیک، آلودگی آب در اثر رها کردن زبالههای جامد در آب توسط گردشگران یا تخلیه پسابهای کشتیهای گردشگری، آلودگی خاک با افزایش میزان زباله در منطقه، فشار بر اکوسیستم طبیعی به دلیل استفاده از پارکهای ملی و مناطق حفاظت شده به عنوان جاذبه گردشگری، آسیب به درختان و گیاهان برای ساخت پناهگاه یا سوخت و غیره میگردد .[3]
با این وصف، شناخت رابطه بین محیطزیست و گردشگری جهت برنامهریزی، توسعه و مدیریت منابع حائر اهمیت است. گرچه برنامهریزی و اجرای سیاستهای کلان در بهبود و پیشگیری از مسایل محیطزیستی به وجود آمده توسط صنعت گردشگری لازم و ضروری به نظر میرسد، اما جنبه دیگری برای کاهش این آسیبها و اثرات منفی وجود دارد که به حوزه جامعهشناسی و روانشناسی اجتماعی مرتبط میباشد. منظور از این جنبه، مبحث رفتارهای محیطزیستی گردشگران و عوامل
1
مؤثر بر آن است. امروزه، ترویج رفتار محیطزیستی مسئولانه بهعنوان راهکاری در جهت گردشگری طبیعت پایدار مورد توجه قرار گرفته است [3]، به گونهای که بین توسعه گردشگری و حفاظت از محیطزیست تعادل برقرار گردد .[4] با این حال، تغییر رفتار انسان یک موضوع پیچیده و در عین حال مشکل است. برای فهم اینکه چگونه رفتارهای محیطزیستی مسئولانه تشویق شود، تلاشهای بسیاری از طریق شناخت روابط پیچیده بین عوامل مختلف و رفتارهای محیطزیستی صورت گرفته است. با این حال، بیشتر پژوهشهای پیشین پیرامون رفتارهایی مانند مصرف انرژی خانگی، بازیافت و غیره صورت گرفتهاند و کمتر به عوامل و تأثیرات رفتارهای محیطزیستی در حوزه گردشگری و تفریحات پرداخته شده است. با توجه به آنچه در بالا ذکر شد، هدف این پژوهش بررسی رفتار محیطزیستی گردشگران و عوامل مؤثر بر آنها میباشد.
×
.2 مروری بر ادبیات پژوهش
پیشینه پژوهش
مهمتاوغلو1 در تحقیقی در بین مردم نروژ به این نتیجه دست یافت که چهار متغیر درآمد، جنس، نگرانیهای محیطزیستی اثر قابلتوجهی بر رفتار در محیط تفریحی داشتهاند .[5] براون2 در تحقیق نشان داده که بعد از شرکت در برنامه آموزش محیطزیستی، در نگرش محیطزیستی افراد تغییری حاصل نشده است .[6] فرودر3 و دیگران به این نتیجه دست یافتند که گردشگران گرایش به انجام رفتار مسئولانه محیطزیستی در طول سفر دارند، در حالی که، نگرانی محیطزیستی تنها نقش اندکی در فرایند تصمیمگیری آنان در طول مسافرت دارد .[7] دالنیکار و لیش4 نشان دادند که 92 درصد از پاسخگویان از نظر اخلاقی خود را موظف به رفتار دوستانه از نظر محیطزیستی در خانه میدانند، اما میانگین رفتار حامی محیطزیستی آنها در طول مسافرت 25 درصد میباشد .[8] کیم نشان داده است که نگرش محیطزیستی و رفتار محیطزیستی ارتباط قوی و مثبتی دارند .[4] فردوسی و همکارانش در پژوهشی نشان دادند که دانشجویانی که واحدهایی در زمینه محیطزیست گذراندهاند (بهداشت محیط و جغرافیای طبیعی) رفتارهای محافظت از محیط بیشتری در مقایسه با دانشجویانی که واحدهایی در این زمینه نگذارندهاند (روانشناسی و تاریخ) نشان میدهند. علاوهبر این، نتایج تحقیق مذکور نشان میدهد که بین نگرش محیطمداری و رفتار محافظت از محیط رابطه مثبت و معنادار و با بیاعتنایی رابطه منفی و معنادار وجود دارد .[9] با مروری بر تحقیقات انجام شده، میتوان اینگونه برداشت کرد که رفتارهای محیطزیستی تحتتأثیر عوامل مختلفی قرار دارد. در این تحقیقات، عواملی مانند نگرانی محیطزیستی، نگرش محیطزیستی، دانش محیطزیستی، آگاهی و آموزش محیطزیستی، ارزشهای شخصی و همچنین ویژگیهای جمعیتی در این مطالعات، مورد بررسی قرار گرفتهاند. در بررسی مطالعات انجام شده در ایران، کاملاً مشهود است که بررسی رفتارهای محیطزیستی به ندرت صورت گرفته است. بنابراین، نقش تحقیق حاضر در جهت افزودن بر ادبیات موضوع در این زمینه نیز حائز اهمیت میباشد.
چارچوب نظری
دیدگاههای نظری مختلفی برای تبیین رفتارهای محیطزیستی وجود دارد .[10] مدل خطی U اولیه، نظریه کنش بخردانه، نظریه رفتار برنامهریزی شده، نظریه نوع دوستی شولتز، مدل رفتار محیطزیستی مسئولانه، نظریه تأثیرات هنجاری شخصی بر نوعدوستی، مدل نوعدوستی، همدردی و رفتار اجتماعی، مدل یکپارچه نگرش و انتخاب رفتار و غیره از جمله نظریات موجود برای تبیین رفتارهای محیطزیستی میباشند. در تحقیق حاضر برای تبیین رفتارهای محیطزیستی گردشگران
1Mehmetoglu 2Brown 3Fairweather 4Dolnicar and Leisch
2
از مدل چندگانه و نیز مدل جامعهشناختی رفتار محیطزیستی استفاده شده است. مدل چندگانه (مدل انگیزه، توانایی، فرصت و رفتار) توسط اولاندر1 و توجرسون2 ارائه شده است، از دیدگاه این صاحبنظران، زمانی که رفتار مصرفکننده همراه با تأثیر بر محیطزیست مورد مطالعه قرار میگیرد، بایستی انگیزه، توانایی و فرصت در یک چارچوب مرجع قرار گیرند. در مدل آنها، عوامل انگیزشی عبارتند از باورها که بر نگرش موثر هستند، هنجارهای اجتماعی و نگرش که به نوبه خود، نیت مصرفکنندگان را برای عمل به یک روش خاص تعریف میکنند. باورها درباره یک فعالیت اغلب در اثر تجربه تغییر مییابند. علاوه بر انگیزه، تواناییهای فردی یعنی دانش و عادات، در تحقق نیات مؤثر هستند. مردم هر روزه یاد میگیرند و یا عاداتی دارند که آنها را بهگونه تقریباً خودکار قادر به انجام وظیفه میکند. آنها همچنین ممکن است اطلاعات مهمی نداشته باشند و یا قادر به درک پیام اطلاعات حامیان محیطزیستی نباشند. مهمتر از همه، فرد به فرصتهایی که بتواند بهشیوه حامی محیطزیست عمل کند، نیاز دارد. اولاندر و توجرسن فرصت را بهعنوان »پیششرطهای عینی برای رفتار« میبینند. با این حال، آنها اذعان دارند که افراد ممکن است شرایط مشابه را بهطرق مختلف درک کنند، و در نتیجه، امکانات را متفاوت ببینند .[11] براساس نظریات طرح شده در بالا، میتوان مدلی نظری ترسیم کرد که این امکان را فراهم میکند تا به بررسی رفتارهای محیطزیستی گردشگران و عوامل مؤثر بر آن بپردازیم. نگرش محیطزیستی، دانش محیطزیستی و فرصتها و امکانات در هر دو نظریه چندگانه و نظریه جامعهشناختی محیطزیستی از عوامل تأثیرگذار بر رفتارهای محیطزیستی به شمار میآیند.
فرضیات تحقیق
براساس مدل طراحی شده که در شکل بالا قابل ملاحظه است، در این پژوهش فرضیات زیر بررسی خواهد شد: نگرشهای محیطزیستی بر رفتار محیطزیستی گردشگران ساحلی مؤثر است.
دانش محیطزیستی بر نگرش محیطزیستی گردشگران ساحلی مؤثر است. فرصتها و امکانات بر رفتار محیطزیستی گردشگران ساحلی مؤثر است.
.3 روششناسی
پژوهش حاضر از نوع مطالعات کمی است. با این حال، ابتدا مطالعات اسنادی- کتابخانهای برای بررسی ادبیات موضوع و تدوین چارچوب نظری صورت گرفت. در ادامه، در پی یافتن پاسخ سئوالات تحقیق و بررسی فرضیات مطروحه و براساس چارچوب نظری پرسشنامه تحقیق تدوین گردید و سپس بین گردشگران ساحلی به مناطق ساحلی شهر بوشهر سفر کرده بودند، توزیع شد. روش نمونهگیری به شکل تصادفی ساده بوده و جامعه آماری تحقیق موردنظر نیز گردشگران وارد شده به استان بوشهر بودند. تعداد300 پرسشنامه بین آنها توزیع شد و در نهایت، 267 پرسشنامه کامل جمعآوری گردید. بعد از تکمیل پرسشنامهها، دادههای گردآوری شده بهوسیله نرمافزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
از جنبه عملیاتی نیز برای سنجش رفتارهای محیطزیستی گردشگران در این تحقیق از مقیاس 14 گویهای محقق ساخته استفاده شده است. همچنین، برای سنجش متغیر دانش محیطزیستی از مقیاس 12 گویهای محقق ساخته بهره گرفته شده است. نگرش محیطزیستی سومین متغیر اساسی تحقیق حاضر با مقیاس 15 گویهای محقق ساخته سنجیده شده است. بالاخره، متغیر فرصتها که منظور از آن وجود امکانات و تسهیلات لازم برای بروز رفتارهای محیطزیستی میباشد. با
1Ölander 2Thøgersen
3
استفاده از از مقیاس 6 گویهای محقق ساخته به عنوان نمونه »تعداد سطلهای زباله در پارکهای این شهر مناسب است«، »اماکن تفریحی این شهر از سرویسهای بهداشتی مناسبی برخوردار نیستند«، »در سواحل دریا و رودخانهها، مکان مناسبی جهت اسکان مسافران وجود دارد« و غیره بهره گرفته شده است.
.4 یافتههای تحقیق
الف: توصیف متغیرهای زمینهای
توزیع درصدی آزمودنیها برحسب متغیرهای زمینهای حاکی از آن است که بیشتر پاسخگویان مردها 58) درصد) و افراد بین 21 تا 30 سال 45) درصد) هستند. کمترین پاسخگویان در رده سنی 51 سال و بیشتر قرار دارند. میانگین سنی پاسخگویان 28/46 میباشد. 44 درصد از آنها مجرد و 53 درصد متأهل میباشند. تحصیلات پاسخگویان به ترتیب 17/2 درصد زیردیپلم، 38/6 درصد دیپلم، 40/5 درصد فوق دیپلم و لیسانس و 3/8 درصد فوق لیسانس و بالاتر میباشد. 85 درصد از آنها عنوان کردهاند که به همراه خانواده مسافرت کردهاند. 62 درصد در چادر اقامت داشته، 35 درصد نیز محل اسکان (اقامت در هتل، اجاره ویلا یا اتاق) داشتهاند و تقریبا 3 درصد نیز از مسافران گذری بودهاند. 53/6 درصد از پاسخگویان 4 روز یا کمتر، 38/9 درصد 5 تا 10 روز قصد اقامت در بوشهر را ذکر کردهاند. ضمن اینکه 2/5 درصد اقامت بیش از 10 روز را بیان کردهاند
