بخشی از مقاله
اهمیت سرمایه اجتماعی در سازمان های دولتی
چکیده
مفهوم سرمایه یکی از غنیترین چارچوبهای تبیین در ملاحظات جامعه شناختی و اقتصادی معاصر است. این مفهوم طی دهههای گذشته، دستخوش تحولاتی گردیده است که به واسطه آنها شاهد ظهور نظریههای جدید سرمایه، مانند؛ سرمایه انسانی، سرمایه فرهنگی، سرمایه فکری و سرمایه اجتماعی میباشیم. در این میان سرمایه اجتماعی بیشتر از اشکال دیگر، حالتی استعارهای داشته و از عینیت کمتری برخوردار است. سرمایه اجتماعی، در کنار سرمایههای مادی و انسانی قابل توضیح و تبیین میباشد. سرمایه اجتماعی، بیان شاکله، محتوا و مضامین روابط متقابل میان عناصر شبکه اجتماعی بوده و موضوعی بین رشتهای است که نقش آن تسهیل ارتباطات انسانی میباشد. واژه »اجتماعی«، در سرمایه اجتماعی نشان دهنده این است که منابع موجود درون شبکههای کسب و کار یا شبکههای فردی داراییهای شخصی محسوب نمیشوند و هیچ فردی به تنهایی مالک آنها نیست و سرمایه اجتماعی کالای اجتماعی است. به همین علت بسیاری از سازمانها صرف نظر از اندازه و میزان تجارت به اهمیت سرمایه اجتماعی به عنوان منبع پایدار رقابت، تعالی و مبنایی برای نوآوری و تطبیق پذیریشان اعتراف دارند.
با توجه به اهمیت سرمایه اجتماعی و نقش آن در پیشرفت سازمانها، اگر مدیران به این سرمایه توجه لازم را نداشته باشند، با پیامدهایی همچون، گسترش بیاعتمادی، کاهش خلاقیت، نوآوری و حتی سکوت سازمانی مواجه خواهند شد. این مقاله در سه بخش کلی تنظیم شده است. در بخش اول، بیان مساله و اهمیت سرمایه اجتماعی در سازمانها، بخش دوم به بررسی مبانی نظری (ادبیات موضوعی) و بخش سوم نیز به بررسی سرمایه اجتماعی در سازمانهای دولتی پرداخته شده است.
واژگان کلیدی: سرمایه اجتماعی، گونهشناسی سرمایه، اعتماد، شعاع اعتماد، شکست اعتماد
-1 مقدمه
بر طبق گفته پیتر دراکر(1993) 3، قرن 21، قرن اقتصاد دانشی است. در این اقتصاد، داراییهای فکری و به ویژه نیروی انسانی جزء مهمترین داراییهای سازمانی محسوب میشود و موفقیت بالقوه سازمانها، ریشه در قابلیت انسانی و فکری آنها دارد (حاجی کریمی و فرجیان، .(1387 با مروری بر سیر تاریخی سازمانها، از قرن 19 تا به امروز، میتوان اذعان نمود که در گذشته نوع نگاه سازمانها به کارکنان مبتنی بر روابط والدین - فرزندی بوده است، اما با توجه به تغییر و تحولات مذکور، امروزه کارکنان خواستار استقلال عمل در کار و انعطافپذیری بیشتر شدهاند و رابطه بالغ - بالغ در حال شکل گیری است. با توجه به این تغییرات در مورد انسان، موفقیت سازمانهای در گروی ایجاد سرمایه اجتماعی در سازمان است. مفهوم سرمایه اجتماعی، به پیوندها و ارتباطات میان اعضاء یک شبکه اجتماعی به عنوان یک منبع و سرمایه با ارزش اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل در سازمان موجب تحقق اهداف اعضاء میشود. این مفهوم از مفاهیمی است که ابتدا در جامعه شناسی و اقتصاد مطرح شد ولی امروزه یکی از مباحث مورد توجه سازمانها شده است.
از سوی دیگر، شرایط رقابتی جهان امروز و آزادسازی اقتصادی، کیفیت یکی از عوامل مهم برای رسیدن به مزیت رقابتی است. یک محصول یا خدمت با کیفیت بالا به سازمان کمک میکند تا مشتریان خود را حفظ و بر تعداد آن بیفزایند. کیفیت پایین منجر به نارضایتی مشتریان شده در نتیجه هزینه کیفیت پایین صرفا افزایش ضایعات یا اصلاح خطاها نیست بلکه از دست دادن آینده سازمان است. بنابراین بیشترین ارزش سازمانها مبتنی بر دارایی-های غیرملموس است. توانایی برای شناخت و برآورد منبع این ارزش برای سازمانها مهم و حیاتی است. به منظور توانایی برای مدیریت سرمایه
1
اجتماعی نیازمند شناخت منشاء آن و چگونگی ایجاد این داراییها در سازمان، هستیم. در واقع سازمانها و شرکتهای گوناگون با مدیریت تعالی سازمان ارزیابی سرمایه اجتماعی سروکار دارند (حسنزاده ثمرین و مقیمی، .(1389 با توجه به اهمیت موضوع ضرورت دارد مدیران شناخت کاملی از این تئوری کسب کنند. در این مقاله، تعاریف انواع سرمایه و تفاوتهای آنها با سرمایه اجتماعی، سیر تکاملی تئوری سرمایه اجتماعی، ابعاد، مولفهها و تئوریهای اصلی سرمایه اجتماعی بحث شده است. در ادامه نیز به وضعیت سرمایه اجتماعی در سازمانهای دولتی پرداخته شده است. لازم به ذکر است که این تئوری بنابر ماهیتی که دارد، آثار و پیامدها دارد که باید مدیران سازمانها، به این موارد توجه نمایند.
-2 اهمیت و ضرورت سرمایه اجتماعی
در جهان تجاری امروز بیشترین ارزش سازمانی مبتنی بر داراییهای غیرملموس است. توانایی برای شناخت و برآورد منبع این ارزش برای سازمانها مهم حیاتی بوده در چنین فضایی این سوال اساسی قابل طرح است که راز بقا و موفقیت و سرآمدی و تعالی سازمان در بازار رقابتی امروز چیست؟ با نگاهی به ادبیات مربوط و بررسی نظریات اندیشمندان، شاید بتوان پاسخ سوال را در ایجاد، حفظ و تداوم سرمایه اجتماعی یافت (حسنزاده ثمرین و همکار، (1389 اخیرا سرمایه سبب ایجاد تئوریهایی شده که پایهای برای سایر مطالعات مدیریت هستند. بنابراین مفهوم سرمایه اجتماعی توجه زیادی را در تحقیقات
مربوط به نظریه سازمان به خود جلب کرده است.
اهمیت هر موضوع در هر حوزهای از علوم را میتوان با هدفی که آن علم دنبال میکند، توصیف نمود. با توجه به اینکه هدف علم مدیریت افزایش بهره-وری است (رحمان سرشت، (1390، اگر اثبات شود که سرمایه اجتماعی، مسیر رسیدن به بهرهوری را هموار میکند یا میتواند عاملی برای ارتقاء بهره-وری باشد، به طور ضمنی، اهمیت آن بیان شده است. امروزه سرمایه اجتماعی را یکی از اجزاء ثروت ملتها و توسعه پایدار را یکی از ابزارهای ظرفیت سازی در اجتماعات و سازمانها، تدبیری برای پیشگیری و کاهش آسیبهای اجتماعی، عاملی برای موفقیت برنامههای رفاه اجتماعی و ارتقای سلامت فردی و اجتماعی (صالحی امیری، (1387، و عاملی برای پذیرش تغییر و تحول محسوب میکنند (معدندار آرانی و کاکیا، .(1388
سرمایه اجتماعی در دهه 1990 مفهوم مهمی شد و در رشتههای علوم اجتماعی بسیار مورد توجه قرار گرفته و گفتمان غالب در این رشتهها شد. عده زیادی از جامعه شناسان، اندیشمندان علوم سیاسی و اقتصاددانان و مدیران برای یافتن پاسخ سوالات متعددی که در رشتههای خود مواجه بودند به مفهوم سرمایه اجتماعی متوسل شدند (آدلر1، 2000؛ فقیهی و فیضی، .(1385 در خصوص ضرورت این تئوری به ویژه در حوزه سازمان و مدیریت به برخی تحلیلها بسنده میشود.
تحلیل چستر بارنارد:( 1986-1961) 2 رهیافت سیستمهای اجتماعی، از وظایف مدیران ناشی میشود. وظیفه آنها حفظ نظاممند تلاشهای همکاران در یک سیستم است. (فقیهی و همکار، (1385 مطالعات هاثورن:( 1932-1927) 3 نتایج مطالعات، سازمان افزون بر جنبه اقتصادی، دارای جنبههای اجتماعی و احساسی نیز هستند و رعایت افراد و
احترام به انسان به عنوان انسان از اهمیت خاصی برخوردار است (مایو4، 1993؛ فقیهی و همکار، .(1385
داگلاس مک گریگور:( 1964-1960) 5 درباره ماهیت رفتار انسان به صورت دو مجموعه مفروضات نظریه X (پیش فرضهای اساسی سنتی درباره رفتار انسان) و نظریه Y (پیش فرضهای ناشی از علوم اجتماعی جدید درباره رفتار انسان) مطرح شده است (فقیهی و همکار، (1385
شبکه مدیریت بلیک و موتون:6 در این نظریه ضمن تشریح سبکهای مدیریت، سبک مدیریت تیمی مطلوب است. زیرا این سبک هم به کار و هم به انسان توجه نموده و بر وابستگی متقابل و اعتماد و احترام بین مدیران و کارکنان در پیگیری اهداف سازمان تاکید دارد و موجب افزایش بهرهوری می-شود (کرتو7، .(1993
گریس آرگریس:8 بر یادگیری درباره خود و دیگران اشاره نموده و بیان میکند که تعهد آموختن، بر نوعی رابطه و مراوده اجتماعی دلالت دارد (دنهارت، .(1380
-3 مبانی نظری
-3-1 سرمایه و گونه شناسی آن
2
در فرهنگ لغت وبستر از سرمایه به معنای مادی و معنوی اشاره شده است (موسوی، .(1389 پی یر بوردیو1 ، یکی از صاحب نظران برجسته در تئوری سرمایه اجتماعی، چهار نوع سرمایه را معرفی میکند که عبارتند از؛ سرمایههای مالی، انسانی، فرهنگی و اجتماعی (سباتینی2، .(2007 انواع دیگر سرمایهها را سایر محققان به این شرح بر آن افزودند:
سرمایه مالی- 3 اقتصادی یا فیزیکی- دلالت بر ثروت و هر شیء که قابلیت تبدیل به پول را داشته باشد (موسوی، .(1389 سرمایه انسانی:4 ماهیت اکتسابی و فردی داشته و شامل دانش، مهارت و تخصص فردی است ( اسماعیلی، .(1392
سرمایه فرهنگی:5 معطوف به نوع تربیت و یا پرورش فرهنگی فرد و جامعه بوده، به آن هویت ملی نیز میگویند (موسوی، .(1389 این سرمایه در شرایط خاصی قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی است و میتواند به صورت مدارک تحصیلی، نهادی گردد. این سرمایه به سه شکل تجلی میکند: حالت تجسم یافته؛ بخش جداییناپذیر از فرد بوده که نمیتوان از طریق خرید یا مبادله به دیگری منتقل نمود، مانند؛ توانایی ذهنی افراد. حالت عینیت یافته؛ از بدیهیترین و عینیترین اشکال سرمایه فرهنگی، کالاهای فرهنگی مانند؛ رسانه، نوشتار و ... که قابل انتقال است. و حالت نهادی شده؛ مدارک تحصیلی دانشگاهی،که نوعی نرخ تبدیل بین سرمایه فرهنگی و سرمایه اقتصادی برقرار میسازد (اختری محققی، (1385 سرمایه اجتماعی:6 به ارتباطات و مشارکت اعضای یک سازمان توجه دارد و میتواند به عنوان ابزاری برای رسیدن به سرمایههای اقتصادی باشد، این
سرمایه برای سازمانها مزیت رقابتی ایجاد میکند (عباس زاده، علیزاده اقدم و اسلامی بناب، .(1391 این سرمایه مجموعهای از مفاهیم مانند، اعتماد، هنجارها و شبکهها است (موسوی، .(1389
سرمایه ارتباطات:7 اشاره به اصطلاح دهکده جهانی و عصر ارتباطات دارد که دگرگونی در حوزه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و غیره رخ داده، به گونهای که تمدن بشری را تحت تاثیر قرار داده است (موسوی، .(1389
سرمایه عاطفی:8 ویژگیهایی مانند؛ شجاعت، صداقت و انطباقپذیری افراد را در بر میگیرد (حاجی کریمی و همکار، .(1387 سرمایه زبانی:9 به توانایی سخن گفتن و جذب سایرین اشاره دارد (عباس زاده و همکاران، .(1391
سرمایه فکری:10 مجموعهای از دانش، اطلاعات، داراییهای فکری، تجربه، رقابت و یادگیری سازمانی است که میتواند برای ایجاد ثروت به کار گرفته شود (نمامیان، قلیزاده و باقری، .(1390
با توجه به انواع سرمایههای فوق، سرمایه اجتماعی، ویژگیهای متفاوتی دارد. سرمایه اجتماعی مانند سایر شکلهای سرمایه، منبعی است که با سرمایه-گذاری در آن انتظار بازدهی وجود داشته، و قابل تبدیل به دیگر شکلهای سرمایه است. میتواند مکمل یا جایگزین سرمایه مالی شود، مانند سرمایههای مالی، نیازمند نگهداری است. برخلاف سایر سرمایهها، سرمایه اجتماعی، کالایی جمعی است و نرخ استهلاک ندارد، بلکه با افزایش بکارگیری آن، بر کارآمدی این سرمایه افزوده میشود (رحمان سرشت، .(1390
-3-2 مفاهیم سرمایه اجتماعی در اندیشه نظریهپردازان
لیدا هانیفان- (1916) 11 جوان اصلاح طلب اجتماعی-، سرپرست مدارس ویرجینیای غربی در آمریکا، وقتی احساس کرد، زندگی اجتماعی به سوی انزوای خانواده و رکود اجتماعی پیش میرود، با تاکید بر اهمیت تجدید حیات تعهد اجتماعی برای حفظ دموکراسی، اصطلاح سرمایه اجتماعی را وضع نمود (فقیهی و همکار، .(1385 ولی بعد از وی این اصطلاح به فراموشی سپرده شد. بعد از مدتی این اصطلاح در قالبهای متفاوتی خود را نشان داد. ولی در مجموع، همه نظریات سرمایه اجتماعی، روابط و تعاملات اجتماعی را شاخصترین، مولفه سرمایه اجتماعی در نظر میگیرند. به رغم تفاوتهای ساختاری و محتوایی، آنچه به مثابه شیرازهای محکم، این رویکردهای متفاوت را تحت عنوان نظریههای اجتماعی جمع میکند، موضوع تعاملات و روابط اجتماعی افراد در درون شبکهها است. برای بررسی سیر تحول این تئوری، ابتدا به نظریههای کلاسیک و سپس به نظریه معاصر در این حوزه پرداخته شده است.
-3-2-1 تئوری سرمایه اجتماعی در دیدگاه کلاسیکها
3
اولین بحث سرمایه اجتماعی در کارهای جامعه شناسان کلاسیک، درونی کردن ارزشها میباشد که ایدههایی از دورکیم1 و وبر2 با خود دارد. وبر از یک نظم اخلاقی در رفتار اقتصادی یاد میکند که تحت تاثیر الزامات ارزشی بوده و در فرآیند جامعه پذیری آموخته میشود. دومین سرچشمه بحث سرمایه اجتماعی در کارهای کلاسیک به کارهای زیمبل3 بر میگردد، وی بر پویاییهای پیوستگی گروهی تاکید دارد. سومین منبع توسط کارل مارکس4 مطرح شد (آریانپور، (1387، وی سرمایه اجتماعی را در مفاهیمی چون ارزش افزوده بیان نمود. برای دستیابی به این مهم باید انسجام طبقات اجتماعی مورد توجه قرار گیرد (عباسزاده و همکاران، .(1391
-3-2-2 کاربردهای معاصر سرمایه اجتماعی
تئوری سرمایه اجتماعی با نظریههای بوردیو، کلمن5 و پوتنام6 تکامل یافت (آریان پور، .(1387 به این نظریات و سایر نظریهها اشارهای مختصر شده است.
بوردیو (1998)، سرمایه اجتماعی حاصل انباشت منابع بالقوه و یا بالفعلی است که مربوط به مالکیت یک شبکه بادوام از روابط کم و بیش نهادینه شده در بین افراد است که با عضویت در یک گروه ایجاد میشود. (ناطق پور و فیروزآبادی، .(1385 در نظریه بوردیو، سطح تحلیل افراد دارای سرمایه در مقابل افراد فاقد سرمایه هستند (بیتعب، قاضی نوری و فیروزآبادی، .(1391
جیمز کلمن :(1980) سازمان اجتماعی، پدید آورنده سرمایه اجتماعی است. این سرمایه با کارکردش تعریف میشود که دو ویژگی مشترک دارد: همه آنها جنبهای از ساخت اجتماعی هستند و کنشهای معین افراد در درون ساختار تسهیل میشود (ناطقپور و همکار، .(1385 منبعی برای کسب منفعت جمعی که سطح تحلیل آن افراد عضو یک گروه و منظر تحلیل آن منابع انسانی است (بیتعب و همکاران، .(1391 وی معتقد است، سرمایه اجتماعی در سه شکل تجلی مییابد: تکالیف و انتظارات که بستگی به میزان قابل اعتماد بودن محیط اجتماعی دارد، ظرفیت اطلاعات برای انتقال و حرکت در ساختار اجتماعی تا بتوان پایهای برای کنش فراهم آورد و وجود هنجارهایی که توام با ضمانت اجرای موثر باشد (نصراصفهانی، انصاری، شائمی برزکی و آقاحسینی، .(1390
رابرت پوتنام :(2000-1995) وی دانشمند علوم سیاسی است و نحوه تاثیر سرمایه اجتماعی بر رژیمهای سیاسی و نهادهای دموکراتیک مختلف را بررسی نمود (همان). به نظر وی؛ منابع، تسهیل کننده جهت نیل به هدف هستند و سطح تحلیل نظریه، سیاسی و ملی بوده و منظر تحلیل آن دموکراسی و جامعه مدنی است (بیتعب و همکاران، .(1391
نظریه 7SCAT در خصوص سرمایه اجتماعی در سطح سازمان؛ این نظریه برای اولین بار در سال 1998 توسط بین هیکس 8 ارایه و سپس توسط کریشنا و شرادر9 در پایان همان سال توسعه یافت. این نظریه سعی در تصویر ابعاد و ترکیب سرمایه اجتماعی در سطح سازمان دارد. این نظریه در دو سطح خرد (ابعاد شناختی: دربر گیرنده ساختارها و شبکههایی از رهبران و پیروان است، و ابعاد ساختاری: به بخش نامحسوس سرمایه اجتماعی مانند، ارزشها، عقاید، نگرشها و رفتار و هنجارهای اجتماعی میپردازد) و کلان (اشاره به محیطی که سازمان در آن فعالیت دارد و شامل قوانین حقوقی، حکومتی و نظام سیاسی و میزان عدم تمرکز و مشارکت افراد در خطمشیهای کلان است) میباشد (نصراصفهانی و همکاران، .(1390
فرانسیس فوکویاما:(1999) 10 در کتاب »پایان نظم، سرمایه اجتماعی و حفظ آن« میگوید: نخستین بار در دهه 1960 جین جاکوب11 در کتاب »مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکا« از اصطلاح تئوری سرمایه اجتماعی سیاهان استفاده نموده است (موسوی، .(1389 جین جاکوب (1960)، برای تاکید بر ارزش جمعی پیوندهای دوستانه غیررسمی در کلان شهرهای مدرن از این تئوری استفاده نمود. وی را بنیان گذار شهر جدید مینامند (پوتنام12 ، .(2002 فوکویاما تعریفی که از سرمایه اجتماعی بیان میکند به این شرح است؛ مجموعه معینی از هنجارها یا ارزشهای غیررسمی است که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میانشان مجاز است در آن سهیم هستند، و این عاملی برای ارتقاء سطح همکاری اعضاء آن جمعیت است. البته مشارکت در ارزشها و هنجارها به خودی خود باعث تولید سرمایه اجتماعی نمیشود، زیرا؛ ممکن است این ارزشها منفی باشد. بنابراین ارزشهای ایجاد شده باید فضایلی مانند؛ صداقت، ادای تعهدات و ارتباطات دوجانبه باشد (فوکویاما، .(1379
4
کوهن و پروساک:( 2001) 1 سرمایه اجتماعی، کانونی برای حفط و توسعه سازمانی است که بازده اقتصادی پدید میآورد و بدون سرمایه اجتماعی، سازمانها نمیتوانند به آسانی کار کنند (کوهن و پروساک، .(2001
اسونسنها:( 2004) 2 در کتاب خود تحت عنوان »ایجاد و تخریب سرمایه اجتماعی«، معتقد است، عناصر سیاسی بر روی عناصر مدنی تاثیر میگذارد و عناصر مدنی بر روی عناصر سازمانی و گفتمان تاثیر گذاشته و باعث ایجاد سرمایه اجتماعی درون گروهی و برون گروهی میگردد.
گرین:3 طیف کاملی از نهادها، اعمال، ابزارها و رفتارهای یاد گرفته شده که گروهها و افراد را قادر میسازد تا فضاهای فیزیکی را بهرهور و فضاهای فرهنگی و اجتماعی را مساعد نمایند (امیرخانی، .(1387
هدسون:4 برای بیان تئوری سرمایه اجتماعی سه شاخص؛ سطح رضایت شغلی در گروه کاری، رفتار شهروندی سازمانی و رقابت شدید ناسالم در میان همکاران را اشاره میکند (نصراصفهانی و همکاران، .(1390
ناهاپیت و گوشال:5 جمع منابع جاری و بالقوه به مثابه اطلاعات، اعتماد و هنجاری که در شبکههای اجتماعی یک فرد ریشه دارد (سرلک و اسلامی، (1390 الوانی :(1380) مدیرات دولتی از طریق احساس مسئولیت اجتماعی، یگانگی و وحدت با جامعه، و پایبندی به اصول اخلاقی میتوانند بر ضایعه کاهش
اعتماد شهروندان غلبه کرده یه ایجاد سرمایه اجتماعی سرمایه اجتماعی و فضای اطمینان و اعتماد یاری برسانند (امیرخانی، .(1387
تعریف بانک جهانی: سرمایه اجتماعی، پدیدهای است که حاصل تاثیر نهادهای اجتماعی، روابط انسانی و هنجارها بر روی کمیت و کیفیت تعاملات اجتماعی است. تجارب موجود نشانگر تاثیر مثبت این پدیده بر اقتصاد و توسعه کشورهای مختلف است (موسوی، .(1389
در یک جمع بندی، سیر تکاملی تئوری سرمایه اجتماعی را با لحاظ کردن مهمترین نظریات میتوان در جدول شماره (1) نشان داد.
جدول :(1) سیر تکاملی مفهوم سرمایه اجتماعی
-3-3 دیدگاههای مطرح در تئوری سرمایه اجتماعی
در میان نظریات مختلف اقتصاددانان برای نشان دادن رابطه بین سرمایه اجتماعی و توسعه اقتصادی، چهار دیدگاه وجود دارد. دیدگاه اجتماعگرایان:7 نظر آنها بر تعداد و فشردگی این گروهها در اجتماع معطوف بوده و معتقدند که سرمایه اجتماعی ذاتا خیر بوده و وجود آن آثار مثبتی بر رفاه اقتصادی خواهد داشت.
دیدگاه شبکهای:1 در این دیدگاه، سعی میشود هر دو جنبه مثبت و منفی سرمایه اجتماعی لحاظ شود. همچنین بر اهمیت پیوندهای عمودی و افقی بین مردم و سازمانها تاکید میشود، زیرا؛ پیوندهای قوی، حس هویت به افراد میدهد.
دیدگاه نهادی:2 این دیدگاه، سرزندگی شبکههای اجتماعی را محصول محیط سیاسی، قانونی و نهادی میداند و تلاش میکند تا با استفاده از ظرفیت خود گروهها، نفع جمعی ایجاد نماید.
دیدگاه همیاری:3 این دیدگاه میکوشد اثرات قوی دو دیدگاه شبکهای و نهادی را در هم ادغام کند (براتی و یزدان پناه، .(1390
-3-4 ابعاد تئوری سرمایه اجتماعی
ناهاپیت و گوشال با رویکرد سازمانی جنبههای مختلف سرمایه اجتماعی را در سه طبقه؛ ساختاری، رابطهای و شناختی، جای داده و هر سه بعد را به اجزاء فرعیتر تفکیک میکنند.
بعد ساختاری:4 اشاره به منابعی دارد که فراهم کننده مظاهر، تعبیرها، تفسیرها و سیستمهای معانی مشترک در میان گروههاست (حسنزاده ثمرین و همکار، .(1389 نشانگرهای این بعد اعتماد، همکاری متقابل، هماهنگی و جهتگیری گروهی است. اجزاء فرعی آن؛ پیوندهای شبکهای، پیکرهبندی و سازماندهی قابل جابجایی است. (مرادی، کریمی مزیدی و گلستانینیا، .(1392
بعد رابطهای:5 توصیف کننده نوعی روابط شخصی است که افراد با یکدیگر به دلیل سابقه تعاملاتشان برقرار میکنند (حسنزاده ثمرین و همکار، .(1389 این بعد بر ارزشهای مشترک ذهنی میان افراد متمرکز بوده و تاکید بر احساسات و محتوای پیوندهای فردی دارد. اجزاء فرعی آن؛ اعتماد، هویت و هنجارها و تعهدات است.
بعد شناختی:6 (اشاره به منابعی دارد که فراهم کننده مظاهر، تعبیرها، تفسیرها و سیستمهای معانی مشترک در میان گروههاست (حسنزاده ثمرین و همکار، .(1389 این بعد شامل منابعی است که اجازه مداخلات مشترک میان گروهی از افراد را صادر میکند (مرادی و همکاران، .(1392 اجزاء فرعی آن، زبان، علائم و حکایات مشترک است (سرلک و همکار، .(1390
البته گرگوریو این ابعاد را در بعد فرهنگی سرمایه اجتماعی قرار میدهد (گرگوریو7، .(2004
-3-5 مولفههای سرمایه اجتماعی
پوتنام، سرمایه اجتماعی را در آثار متعدد خود با سه مولفه تعریف میکند (پوتنام، :(2002
شبکهها8 (سباتینی، :(2004 شبکه؛ منظور از شبکه، مجموعهای بهم پیوسته از افرادی است که معمولا یک ویژگی عامی دارند. به عنوان مثال در یک رشته مشغول یه تحصیل هستند (دارا، .(1389 نکته مهمی که وجود دارد اغلب اندیشمندان در تعریف سرمایه اجتماعی به قدرت شبکهها تاکید دارند (علیوردی نیا، شارعپور و رمزیار، .(1387
هنجارهای همیاری یا مشارکت9 (سباتینی، 2004؛ عباس زاده و همکاران، 1391 و بخشی و غفاری، :(1391 مولدترین جزء سرمایه اجتماعی است که آن را ملاک اصلی، سرمایه اجتماعی مینامند (پوتنام، .(2002 هنجارهای همیاری برداشتها و قواعد و رسوم غیررسمی مشترک که رفتارهای معینی را در اوضاع مختلف تجویز، ممنوع و یا تعدیل میکنند (دارا، .(1389
اعتماد10 و قابلیت اعتماد: از مهمترین و ضروریترین مولفهها برای تقویت همکاری بوده (سباتینی، 2004؛ سوبل 11، 2002؛ پوتنام، 2002؛ بخشی و همکار، 1391؛ و احمدی و فیضآبادی، (1390 و حاصل پیشبینی رفتار دیگران در یک جامعه که از طریق آشنایی با آنها حاصل میشود (دارا، .(1389 اعتماد، زیربنا و منبع سرمایه اجتماعی جهت توسعه همه جانبه بوده و پدیدهای چند وجهی است، که از سه جنبه به وجود میآید: باور به قصد و نیت مثبت طرف مقابل از لحاظ عدالت و نبود تبعیض؛ باور به صلاحیت و توانمندی آنها و اعتماد و باور به باز بودن دیدگاه آنها (خرم و مسیبی، .(1392 آنچه از اعتماد، مد نظر سرمایه اجتماعی است؛ شبکه اعتماد و شعاع اعتماد است.
6
شبکه اعتماد:1 شامل روابطی است که در آن افراد بر اساس اعتماد متقابل از اطلاعات، هنجارها و ارزشهای یکسان در تبادلات میان خویش استفاده میکنند. اعتماد نقش اساسی در تسهیل فرآیندها، افزایش منافع و کاهش هزینهها دارد (الوانی، ناطق و فراحی، .(1386
شعاع اعتماد:2 میزان گستردگی دایره همکاری و اعتماد متقابل اعضاء یک گروه است. هر چه شعاع اعتماد افزایش یابد، میزان سرمایه اجتماعی در گروه بیشتر خواهد بود. شعاع اعتماد علاوه بر اینکه میتواند درونی باشد (اعتماد شخصی)، بیرونی نیز است. شعاع اعتماد بیرونی، همان اعتماد اجتماعی است، که سرمایههای اجتماعی بین گروهها را شکل میدهد (پوتنام، .(2002 هر چقدر روابط بین افراد گستردهتر، باثباتتر و عمیقتر باشد، به همان اندازه میزان سرمایه اجتماعی آنها بیشتر خواهد بود (الوانی و همکاران، .(1386
در تئوری سرمایه اجتماعی، هدف این است که، شعاع اعتماد را از فهرست کسانی که میشناسیم، فراتر ببریم تا همکاری گستردهتر در سطح سازمان را موجب گردد (پوتنام، .(2002 البته شعاع اعتماد در فرهنگهای مختلف، یکسان نیست، فوکویاما (1999)، بیان میکند؛ در فرهنگ مردم چین و آمریکای لاتین در بین خانوادهها و گروههای دوستانه، سرمایه اجتماعی بالایی وجود دارد (شعاع اعتماد درونی بالاست) ولی این گروهها به شدت دارای اعتماد کمی نسبت به افراد خارج از گروه خود هستند (شعاع اعتماد بیرونی ناچیز است). به همین علت، در این فرهنگها، سازمانها اغلب خانوادگی بوده و از استراتژیهای توسعه کمتر استفاده میکنند، در نتیجه سریعتر به دوره افول و انحلال خود میرسند (رحمان سرشت، .(1390 به زعم صاحب-نظران، سرمایه اجتماعی در یک سازمان در واقع، روابط مبتنی بر اعتماد است که در چهار شکل ظهور میکند: اعتماد بین کارکنان سازمان (باعث افزایش رضایت شغلی و مشارکت در مهارتها میشود و زمینه ساز سازمان یادگیرنده)، اعتماد بین کارکنان و واحدهای سازمانی (منجر به کاهش مقاومت برای چرخش شغلی و کاهش مقاومت در برابر تغییر)، اعتماد بین واحدهای سازمانی با یکدیگر (باعث افزایش اثربخشی تیمی) و اعتماد بین خود سازمان با سایر سازمانهایی که ذینفعان بیرونی بوده و میتوانند در روند حرکتی آن موثر باشند (نرخ انحلال سازمانها کاهش مییابد). پاکستون3، استون و هیوز4، مولفههای موثر بر سرمایه اجتماعی را؛ اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی عنوان میکنند (بیکزاد و فرزانه، .(1390 مولفههای موثر بر سرمایه اجتماعی از دیدگاه گروه کندی در دانشگاه هاروارد نیز عبارتند از: قابلیت اعتماد، مشارکت و رهبری مدنی، بخشش و روحیه داوطلبی، توانایی برقراری روابط اجتماعی غیررسمی، تنوع در معاشرتها و دوستیها، مشارکت سیاسی و مذهبی است (امیرخانی، .(1387
-3-6 تئوریهای سرمایه اجتماعی
پونتام برای مفهومسازی تئوری سرمایه اجتماعی با توجه به مولفههای سرمایه اجتماعی که در قسمت قبل بیان شد، سه تئوری را در مطالعه خود مطرح میکند (فربی، دینهام، فرمل، فینرون و ویلیکسون5، .(2006
الف) سرمایه اجتماعی محدود کننده6 (یا تئوری پیوندهای ضعیف:(7 گوانووتر، واضع این تئوری است. هر چقدر شدت و استحکام روابط میان اعضاء یک شبکه افزایش یابد، ارزش سرمایههای اجتماعی کاهش مییابد و بالعکس، هر چقدر شدت و استحکام این روابط ضعیفتر باشد، نشان دهنده سرمایه اجتماعی بیشتر است (موسوی، .(1389 به طور کلی این تئوری بر ماهیت ارتباطات و تعاملات میان اعضاء اشاره نموده (نصراصفهانی و همکاران، (1390 و ارتباط با دیگران را حذف میکند (اصغرپور، .(1386
ب) سرمایه اجتماعی پیوند دهنده8 (فربی و همکاران، (2006، (یا تئوری شکاف ساختاری:(9 توسط برت مطرح شد. این تئوری بر شکاف ساختاری بین رابطه فرد و همکاری وی در شبکه و همین طور بر روابط بین همکاران تاکید نموده و مزیتی برای سازمان تلقی میشود. تقویت شبکههای شکاف دار، دارای مزایایی از جمله؛ ارزیابی سریع و بینظیر اطلاعات، قدرت چانهزنی مضاعف و افزایش قدرت کنترل در منابع و نتایج است. به طور کلی میتوان اذعان داشت که رسمیت و قانونمند شدن با سرمایه اجتماعی، در تعارض است (موسوی، .(1389 به طور کلی این تئوری اجزاء مختلف جامعه را به هم پیوند میدهد (اصغرپور، .(1386
ت) سرمایه اجتماعی مربوط کننده 10 (فربی و همکاران، :(2006، (یا تئوری منابع اجتماعی:(11 لین و کاتور، در مطالعات خود، عنوان نمودند که پیوندهای موجود در شبکه بدون وجود منابع داخلی آن کارآمد نمیباشد. حفظ منابع موجود در درون شبکه است که میتواند به عنوان سرمایه تلقی شود (موسوی، .(1389 در این شرایط میتوان میان افراد نامتشابه در موقعیتهای نامتشابه، جهت بکارگیری منابع، پیوند ایجاد نمود (اصغرپور، .(1386
7
در میان سه تئوری فوق، دو تئوری اول، بر شبکه ارتباطات تاکید دارد، در حالیکه تئوری سوم بر محتوای ارتباطات در شبکهها تمرکز میکند، البته باید توجه کرد که اثر هر کدام از تئوریهای مذکور تحت تاثیر ارزشهای فرهنگی حاکم بر سازمان نیز خواهد بود (خرم و همکار، .(1392
-4 سرمایه اجتماعی در سازمانهای دولتی
مفهوم سرمایه اجتماعی به دلیل ماهیت و محتوایی که دارد، با بسیاری از موضوعات مطرح در قلمرو انسانی و اجتماعی از جمله جامعهشناسی سازمان-های اجتماعی ارتباط پیدا میکند. این ارتباط و پیوند هر چند که در نوع خود بیانگر اهمیت کارکردی سرمایه اجتماعی است، اما موجب پیچیدگی، گستردگی و تنوع موضوعی نیز شده است. سرمایه اجتماعی از عناصر کلیدی در موفقیت کارکنان و سازمانها در قرن حاضر (عصر ارتباطات) به شمار میرود. سرمایه اجتماعی، ذخیره و انباشت منابع مبتنی بر روابط است که از طریق آن میتوان اهداف سازمان را تحقق بخشید، در واقع یکی از مهمترین شاخصهای رشد و توسعه در هر سازمان و شرط لازم برای گسترش انسجام - همبستگی و مشارکت اجتماعی و اعتماد متقابل به حساب میآید (بخشی و همکار، .(1391
در مکاتب سنتی مدیریت توسعه، سرمایههای اقتصادی، فیزیکی و نیروی انسانی مهمترین نقش را ایفا میکردند؛ اما در عصر حاضر، برای توسعه، مدیران بیشتر از آنکه به سرمایههای اقتصادی، فیزیکی و انسانی نیازمند باشند، به سرمایهی اجتماعی نیاز دارند، زیرا؛ در سازمانی که فاقد سرمایه اجتماعی باشد، از دیگر سرمایهها نیز به طور بهینه استفاده نخواهد شد و این سرمایهها به هدر خواهد رفت. سرمایه اجتماعی بستر مناسبی برای بهرهوری سرمایه انسانی، فیزیکی و راهی برای نیل به موفقیت سازمانی قلمداد شده است و مدیران و کارکنانی که بتوانند در سازمان سرمایه اجتماعی ایجاد کنند، راه کامیابی شغلی و سازمانی خود را هموار نمودهاند.
سرمایه اجتماعی به عنوان زیرمجموعهای از فرهنگ سازمان، و مولفههای سرمایه اجتماعی به زیرمجموعهای از عناصر غیرمادی تشکیل دهنده این فرهنگ، میتوانند به منزله مهمترین متغیرهای تاثیرگذار بر کامیابی سازمان در نیل به اهدافش تلقی شوند که از جمله این متغیرها برقراری تعامل مطلوب و موثر کارکنان سازمان با مشتریان است (کاوسی و سیددوست، .(1387
سرمایه اجتماعی در سازمانهای دولتی، دارای ساختاری دوگانه است که از یک سو ریشه در سنت دارد و از جهت دیگر در پی مدرنیزم است. این دوگانگی از سهمی یکسان در همه مناطق کشور بهرهمند نمیشود. هر چقدر از مرکز کشور به نقاط پیرامونی حرکت کنیم تاثیر عوامل سنتی بر تشکیل سرمایه اجتماعی افزایش مییابد (معدندار آرانی و همکار، .(1388 ساختار سنتی سرمایه اجتماعی در جایی نمود مییابد که نام فرد میتواند میزان و حجم سرمایه اجتماعی او را مشخص کرده و حتی پشتوانه انتخاب وی برای پست مدیریت در سازمانهای دولتی شود. سنت مرسوم دیگر در سازمانهای دولتی، تعیین و انتخاب افرادی برای پستهای مدیریتی است که مدیر ارشد با آنها پیوند داشته و لذا میتواند به او اعتماد نماید (ارشدی و پیرایی، .(1391
سرمایه اجتماعی از ویژگی خودتقویتی برخوردار است یعنی با استفاده از آن، سرمایه ارتقاء و افزایش مییابد و عدم استفاده مناسب از سرمایه اجتماعی به کاهش و فرسایش آن خواهد انجامید (بخشی و همکار، .(1391 البته شرط لازم برای توسعه این سرمایه، گسترش انسجام- همبستگی، مشارکت اجتماعی و اعتماد متقابل است (بخشی و همکار، .(1391 اعتمادپذیری موجب افزایش عملکرد سایر افراد در سازمان میشود (ارشدی و همکار، (1391، زیرا؛ افزایش اعتماد، منجر به تسهیل همکاری و ترویج فرهنگ همکاری و پذیرش تغییر و خلاقیت در سازمان خواهد شد (بخشی و همکار، .(1391
مهمترین مولفههای سرمایه اجتماعی، اعتماد و قابلیت اعتماد افراد به یکدیگر است (احمدی و همکار، (1390 که دارای سه ویژگی عمده میباشد، این ویژگیهای عبارتند از؛ توانایی، خیرخواهی و صداقت. توانایی، مجموعهای از مهارتها و شایستگیها است که فرد را قادر به اثرگذاری و نفوذ بر دیگران در حوزه خاصی میسازد. حوزه خاص به این معنا است که فرد مورد اعتماد ممکن است در یک زمینه بسیار شایستهتر از دیگر زمینهها باشد. زمانی که فرد هدف اعتماد، شایسته و واجد صلاحیت ادراک شود، سطح اعتماد همکاران به وی افزایش مییابد. خیرخواهی به درجه باور فرد مورد اعتماد در این ارتباط اشاره دارد که بدون در نظر گرفتن انگیزه منفعت شخصی باید به دنبال انجام دادن کارهای خوبی برای فرد مورد اعتماد کننده باشد بر اساس مولفه خیرخواهی، فرد مورد اعتماد دلبستگی ویژهای به فرد اعتماد کننده دارد. فرد مورد اعتماد خواهان کمکرسانی به فرد اعتماد کننده است حتی وقتی نیازی به کمک ندارد. صداقت به معنای ادارک فرد اعتماد کننده در این ارتباط است که فرد مورد اعتماد وی به مجموعه اصولی که برای وی مهم است و نیز به قراردادهای اخلاقی وفادار و متعهد میباشد (گلیپسی و دتیز، .(2009
مدیران سازمانهای دولتی از طریق احساس مسئولیت اجتماعی، یگانگی و وحدت با سازمان، و پایبندی به اصول اخلاقی میتوانند بر ضایعه کاهش اعتماد در سازمان غلبه کرده و به ایجاد سرمایه اجتماعی و فضای اطمینان و اعتماد یاری برسانند. البته ویژگیهای مذکور متناسب با فرهنگ حاکم بر سازمان، تضعیف و یا تقویت خواهد شد (امیرخانی، .(1387
-4-1 سطوح سرمایه اجتماعی در سازمانهای دولتی
