بخشی از مقاله
بحران آب در کشاورزي و منابع طبيعي
چکيده :
تجارب متعدد در کشورهاي در حال توسعه نشان داده است که رسيدن به توسعه اقتصادي و اجتماعي بدون توجه به متن جوامع و تلاش در جهت ارتقاء سطح فرهنگ و آگاهي مردم ممکن نخواهد بود. لذا بايد با انتقال يافته هاي علمي از يک سو و احياء روش ها و سنت هاي صحيح و کارا در مديريت حوضه در جوامع آبخيزنشين از سوي ديگر ، مردم را هرچه بيشتر با مسأله حفظ منابع آب وخاک و درنهايت مديريت مردمي برحوضه ها آشنا نمود.علت انتخاب حوضه آبخيز اسکوچاي جهت مطالعه موردي، اجراي سنتي روش هاي حفاظت منابع آب و خاک در اين حوضه توسط آبخيزنشينان با قدمت چندين صد ساله ميباشد.همچنين تمرکز اين عمليات در محدوده پايلوت حوضه موجب گرديده بخش هايي نسبتا همسان از نظر شرايط توپوگرافي، زمين ساختي و کاربري در حوضه شناسايي شوند که تنها از نظر وجود يا عدم وجود عمليات سنتي داراي تفاوت ميباشند. به اين ترتيب امکان بررسي مقايسه اي تاثير اجرا و عدم اجراي عمليات فراهم گردد. در حوضه مطالعاتي اسکوچاي به صورت سنتي روش هاي حفاظت منابع آب و خاک توسط آبخيزنشينان صورت گرفته است ، چنانچه سکوبندي اراضي و کشت درپشت سکو، احداث ديواره ساحلي وايجاد بندهاي کوچک سنگي به صورت خشکه چين در بستر شيب دار آبراهه ها کاملا مشهوداست .وجود سکوها، بندهاي سنگي موجود در مسير آبراهه ها علاوه بر اينکه مانع از انتقال رسوب به پايين دست شده ، با افزايش پوشش گياهي موجب کاهش فرسايش سطحي و بالاآمدن سطح آب زيرزميني وافزايش ذخيره آب شده است .
واژه هاي کليدي:حفاظت - دانش بومي - سنتي -پايلوت
مقدمه
اکثر کشورهاي پيشرفته و در حال توسعه آبخيزها را به عنوان واحد برنامه ريزي انتخاب نموده و کليه برنامه هاي توسعه پايدار خود را در محدوده آبخيزها دنبال مي نمايند.واضح ومبرهن است که برنامه ريزي و انجام مطالعات بدون در نظر گرفتن نقش آبخيزنشينان به عنوان صاحبان و کاربران اصلي آبخيزها ،عملي بي نتيجه وبي فايده خواهد بود.با برگزاري جلسه هاي توجيهي و دادن شناخت لازم به آبخيزنشينان درخصوص منافع و مزاياي عمليات حفاظتي امکان بهره مندي از حمايت اين قشر نيز امکان پذير خواهدبود.خوشبختانه با افزايش سطح دانش آبخيزنشينان و افزايش مشارکت آنها در اجراي عمليات حفاظتي ،سرعت و سهولت برنامه ريزي و اجراي آنها افزايش چشمگيري يافته است .در کنار تلاش براي افزايش مشارکت آبخيزنشينان لازم است تا براي استفاده بهينه از اطلاعات و آمار موجود و همچنين ارايه راهکارهاي ترويجي ، شبکه اي از ايستگاه هاي معرف و شاهد در سطح کشور بر اساس شرايط مناطق مختلف پي ريزي گردند،تا نسبت به هدايت روشهاي سنتي در راستاي بهره مندي حداکثري از برنامه هاي حفاظتي اقدام گردد.
مواد و روش ها
حوضه آبخيز اسکوچاي درشمال شرقي ارتفاعات کوه آتشفشاني سهند و در استان آذربايجان شرقي واقع شده است و يکي از واحدهاي هيدرولوژيکي آجي چاي محسوب ميشود.محدوده اين حوضه به مساحت ١٠٥٥٦هکتار در مختصات جغرافيايي "٤٨,'١٠ ,٤٦ تا"٠٣,'٢١, ٤٦ شرقي و"١٥,'٤٥, ٣٧ تا"٢٥,'٥٤ , ٣٧ شمالي واقع شده است .
علت انتخاب حوضه آبخيزاسکوچاي جهت مطالعه موردي، اجراي سنتي روش هاي حفاظت منابع آب وخاک دراين حوضه توسط آبخيزنشينان باقدمت چند صد ساله ميباشد. همچنين در سالهاي ٨١، ٨٢ و ٨٣ در سرشاخه هاي زيرحوضه OLH در طرح مشارکت هاي مردمي،آبخيزنشينان اقدام به احداث خشکه چين با ارتفاع ١-٠.٥ متر نموده اند که باتوجه به بررسيهاي صورت گرفته درخصوص کارآيي اين خشکه چين ها، حدود ٨٠% از اين سازه ها توانستند در تثبيت کناره ها و همچنين در جلوگيري از ايجاد سيل مؤثربوده و حدود ٢٠% از سازه ها بدليل استفاده کردن از مصالح نامناسب و چيدن نامناسب آنها بر روي هم (عدم چفت به هم ) ازکارايي مناسب وحداکثري برخوردارنيستند.تمرکز اين عمليات در محدوده پايلوت حوضه موجب گرديده بخش هايي نسبتا همسان از نظر شرايط توپوگرافي، زمين ساختي و کاربري در حوضه شناسايي شوند که تنها از نظر وجود يا عدم وجود عمليات حفاظتي داراي اختلاف ميباشند،به اين ترتيب امکان بررسيمقايسه اي تاثيراجرا و عدم اجراي عمليات فراهم ميگردد.در بررسي مقايسه اي بين زيرحوضه پايلوت و شاهد مشخص ميگردد که منطقه حفاظت شده (پايلوت ) داراي فرسايش به مراتب کمتري بوده و ميزان انتقال رسوب در اين زيرحوضه کاهش يافته است .
وجود سکوها علاوه بر اينکه مانع از انتقال رسوب به پايين دست شده ، با افزايش پوشش گياهي موجب کاهش فرسايش سطحيشده است . بندهاي سنگي موجود در مسير آبراهه ها، از گسترش فرسايش شياري و در نهايت خندقي جلوگيري نموده به نحوي که در بسياري از مناطق آثار تثبيت بستر توسط اين سازه هاي سنتي کاملا مشهودميباشد.
همچنين جهت کنترل فرسايش کناري،ديواره هاي سنگي درکنار آبراهه ها ايجاد شده که به صورت مشهودي مانع از تخريب حاشيه آبراهه هاگرديده است .
تصوير شماره ١-ايجاد خشکه چين در داخل آبراهه ونهال کاري در پشت سازه
تصوير شماره ٢-احداث خشکه چين
نتايج و بحث
براي تخمين ميزان فرسايش و رسوب در حوضه از روش MPSIAC استفاده شده است .زيرحوضه OLH به عنـوان زيرحوضه پايلوت ( که عميلات حفاظتي شامل احداث خشکه چين در آن صورت گرفته است ) و زيـر حوضـه OR١ بـه عنوان شاهد(بدون عمليات حفاظتي و مشابه از نظر فاکتورهاي MPSIAC) در نظر گرفته شده است .
عوامل نه گانه موثر در فرسايش خاک و توليد رسوب در روش MPSIAC عبارتنـداز : زمـين شناسـي سـطحي ، خاک ، آب و هوا، روان آب ، توپوگرافي، پوشش سطح زمين ، کـاربري اراضـي، وضـعيت فرسـاي ش درسـطح حوضـه ،و فرسايش رودخانه اي و حمل رسوبات .مقدار عددي امتياز فاکتورهاي مختلف براي زيرحوضه پايلوت و شاهد در جـدول ذيل آمده است .
در بررسي عوامل ۹گانه MPSIAC ،۶عامل به علـت تاثيرپـذيري کمتـر از عمليـات بـه عنـوان عوامـل اوليـه در زيرحوضه پايلوت و شاهد درنظر گرفته شده اند.بررسي مقادير اين عوامل در دو زيرحوضـه پـايلوت و شـاهد نيـز بيـانگر تشابه اين مقادير دردو زيرحوضه مورد مقايسه است .
