بخشی از مقاله

چکيده
ايران با داشتن متوسط بارندگي ساليانه ٢٥٠ ميلي متر يکي از کشورهاي خشک و نيمه خشک جهان است . رشـد جمعيت کشور به تدريج به نقطه اي مي رسد که منابع آب موجود براي مصارف اساسي در بخش هاي کشاورزي، صنعتي و شهري ناکافي باشد. همانند بسياري از کشورهاي در حال توسعه ، ايران با مسائل اجتماعي - اقتصادي غيـر قابـل اجتنـاب افزايش جمعيت ومحدوديت منابع آب موجود مواجه است .
در طول ٣٠ سال گذشته ايران با نرخ رشد بالاي جمعيت مواجه بوده و پيش بيني مي شود کـه تـا سـال ١٤٠٠ جمعيـت کشور در حدود ٩٠ ميليون نفر بشود. با توجه به شرايط ويژه اجتمـاعي - اقتصـادي کشـور ناشـي از افـزايش جمعيـت و شهرنشيني و نيز نغيير جهاني اقليم لازم است که مسئله جدي کمبود آب مورد بررسي دقيق قرار گيرد. راه حل اين مشکل نه تنها به کنترل رشد جمعيت بلکه به توازن عرضه و تقاضاي آب بستگي دارد.
در اين مقاله ، علاوه بر تحليل جمعيت فعلي و آتي کشور تخميني از نيازهاي آبي کشور و مصرف آب درمقايسه با منطقه خاورميانه و جهان ارائه مي شود. همچنين سياست هايي براي پايداري منابع آب مطرح مي شوند کـه بـه عنـوان پيشنهادهايي براي برنامه ريزي ها و سياست هاي بلند مدت مديريت منابع آب مي توانند تلقي شوند.
کليد واژه ها: مديريت منابع آب ، مديريت پايدار، برنامه ريزي منابع آب ، توسعه منابع آب .
مقدمه
تامين آب و غذا اساسي ترين نياز بشر در سرتاسر جهان است و برآورد اين نيازهـا بايـد بـا بهبـود اسـتاندارهاي زنـدگي و حفاظت محيط زيست صورت گيرد. علاوه بر افزايش جمعيت ، آلودگي منابع آبهاي سطحي و زير زميني موجب محدود شدن منابع آبي موجود ميگردد. مسلما کنترل رشد جمعيت و استفاده منطقي از منابع آب بهترين راه حل براي پايداري اين منابع مي باشـد. لـذا مديريت آب يکي از بزرگترين چالش هاي بشر در قرن ٢١ و شرط بقاء جوامع بشري به شمار مي آيد. اين مقاله بـه مسـائل مـديريت منابع آب در ايران پرداخته و راه حل هاي عملي چندي را به منظور نيل به پايداري منابع آب پيشنهاد مي نمايد.
چشم انداز کشور
جغرافيا
داشتن موقعيت جغرافيايي ويژه و مجاور بودن با درياهاي وسيع و مناطق قاره اي اثرهـاي قابـل ملاحظـه اي بـر روي آب و هواي کشور دارد. بعلاوه ، تغييرات توپوگرافي توام با بادهاي ناحيه اي تفاوت هاي اقليمي را در مقياس وسيعي موجب مـيگـردد. در تعاقب اين شرايط ، ايران بعضي از بيشترين دماها را در تابستان (٤٨ درجه سانتي گراد) در مقايسه با نقاط ديگر جهان وکمترين دماهـا را در زمستان (٣٠- درجه سانتي گراد) دارد. با اينکه ايران در شمال غرب توسط کوهها احاطه شـده اسـت داراي گسـتره وسـيعي از کوير در ناحيه مرکزي است . با وجود اينکه در سواحل درياي خزر شرايط معتدل تري بـه لحـاظ آب و هـوايي حـاکم اسـت ، ايـران اساسا داراي آب و هواي گرم و خشک است . در مناطق خشک و نيمه خشـک ، کمبـود آب مهمتـرين عامـل محـدود کننـده بـراي توليدات گياهي است .
جمعيت
ايران با داشتن جمعيتي حدود ٧٠ ميليون نفر يکي از سه کشور پر جمعيت خاورميانه (همـراه بـا ترکيـه ومصـر) مـي باشـد. ايران در چند دهه گذشته با نرخ بالاي رشد جمعيت مواجه بـوده اسـت بطوريکـه جمعيـت کشـور در دوره زمـاني ١٣٧٥-١٣٤٥ در حدود 5/2 برابر افزايش يافته است . در دوره زماني ١٣٦٥-١٣٥٥ جمعيت کشور بالاترين رشد را با نرخ 91/3% داشته اسـت . ايـن در حالي است که نرخ رشد در دوره زماني ١٣٧٥-١٣٧٠ برابر با 47/1% و پايين ترين مقدار در ٥٠ سال گذشته بوده است .
بر اساس نرخ باروري در کشور، رشد جمعيت در آينده پيش بيني شده است . بر ايـن اسـاس تخمـين رشـد جمعيـت بـازاء نـرخ هـاي مختلف باروري به صورت جدول ١نشان داده مي شود:
جدول ١-تخمين رشد جمعيت ايران
در حال حاضر حدود ٤٠% جمعيت کشور در مناطق روستايي ساکن هستند. نظر به اينکه ظرفيت اشتغال و درآمد در مناطق روستايي کشور نسبت به مناطق شهري محدود است ، جمعيت اين مناطق در آينده به طور ملاحظه اي افزايش نخواهد يافت . پيش بيني مي شود که جمعيت مناطق روستايي به حداکثر ٣٠ ميليون نفر براي سالهاي بعد از ١٤٠٠ برسـد. بـا ايـن فـرض ، تغييـرات جمعيـت شـهري و روستايي و توزيع جمعيت در آينده به صورت جدول ٢تخمين زده مي شود.
جدول ٢-جمعيت شهري و روستايي ايران
اقتصاد
عليرغم محدوديت هاي منابع آب و زمين هاي کشاورزي، ايران داراي منابع طبيعي ومعدني قابل ملاحظـه اي اسـت . ايـران داراي ١٥% ذخاير گازي جهان است . بنا به گزارش بانک جهاني، توليد ناخالص ملـي ايـران در سـال ٢٠٠٠ مـيلادي در حـدود ١٠٠ ميليارد دلار آمريکا بوده و نرخ رشد آن 5/2% برآورد گرديده است . کماکان اقتصاد کشـاورزي و روسـتايي يـک فعاليـت مهـم در کشور است . پروژه هاي متعددي در بخش هاي آب وکشاورزي کشور مد نظر هستند که وابستگي جدي به مديريت آب دارند .
وضعيت منابع آب در ايران
موجوديت آب
ايران با داشتن متوسط بارندگي ساليانه حدود ٢٥٠ مليي متر يک کشور خشک و نيمه خشک بـوده و بجـز در منـاطق بسـيار محـدود امکان کمي براي زراعت ديم وجود دارد. بدليل موقعيت جغرافيايي کشور انتقال و استفاده از آب مسئله اساسي ايرانيان بوده اسـت .
اگرچه بيشتر بخش هاي کشور مناطق خشک و نيمه خشک هستند ولي خوشبختانه جنبه هاي مثبت متعددي نيز وجود دارد.
در حدود ٤٠ درصد جمعيت جهان در مناطقي زندگي مي کنند که حوضه هاي آبريز آنها بين دو يا چنـد کشـور مشـترک هستند. همچنين کشورهاي متعدد ديگري نيز وجود دارند که درصدي از منابع آب آنها در خارج از مرزهاي آنها قرار دارد. بررسي بر روي منابع آب مشترک در جهان نشان ميدهد که بسياري از کشورها با مسئله آبهاي مشترک مواجه هستند. محدوديت منابع آب از يک طرف و مصرف فزاينده آب و نيز توسعه استحصال اين آبها از طرف ديگر مسئله آبهـاي مشـترک را بـه عنـوان يـک عامـل ايجاد بحران ومناقشه بين کشورها در مناطق مختلف جهان در آورده است .
خوشبختانه مروري بر درجه وابستگي به آبهاي مشترک درمنطقه خاورميانه و مقايسه آن با وضعيت ايران نشان ميدهد که ايران حداقل وابستگي به آبهاي مشترک را در سطح ملي دارد. اين وابستگي در حدود ٨ تا ١٠ درصد منـابع آب رودخانـه اي اسـت که از خارج از مرزهاي کشور سرچشمه مي گيرد. ليکن ، در سطح محلي درصد وابستگي به آبهاي مشترک قابل ملاحظه است . زيرا که در چندين منطقه از کشور بعضي از قسمت هاي حوضه آبريز در کشورهاي همسايه قرار دارند که در شرايط معين ممکـن اسـت منجر به بروز اختلاف جدي در مسئله مالکيت آب شود.
اگرچه در قسمتي از کشور (واقع در منطقه ساحلي درياي خزر) مقدار بارش نسبتا بالاست ولي اين منطقه محدود بـوده و فقط بخشي از کشور را تشکيل ميدهد. نسبت بارش به تبخير از سطح تشتک در اين منطقه از يک بزرگتر بوده و ممکن است به سه نيز برسد. در صورتيکه در ساير قسمت هاي کشور، براي مثال در مناطق جنـوبي و مرکـزي کشـور ايـن نسـبت حتـي از يـک هشـتم کوچکتر است . براي مثال مقادير حداکثر و حداقل تبخير از سطح تشتک در سال ١٣٧٧ به مقدار ٤٥٣٣ و3/919 ميلي متر بـه ترتيـب براي حوضه هاي هامون و درياي خرز تعلق دارند. در همين سال مقادير حداکثر و حداقل بـارش معـادل 4/1268 و٤٨ ميلـي متـر بـه ترتيب به حوضه درياي خزر و حوضه مرکزي تعلق داشته اند .
موجوديت آب در ايران در مقايسه با خاورميانه وجهان در جدول ٣ ارائه شده اسـت . منطقـه خاورميانـه شـامل ١٦ کشـور اردن ، امارات متحده عربي، ايران ، بحرين ، ترکيه ، سوريه ، عراق ، عربستان سعودي، عمان ، فلسطين ، قبرس ، قطر، کويت ، لبنان و يمن ميباشد.مقدار تامين سرانه آب در ايران در سال ١٤٠٤ (٢٠٢٥ ميلادي ) به مقدار ٧٦٧ متر مکعب در سال پـيش بينـي شـده اسـت کـه معادل ٨٠ درصد مقدار سرانه در خاورميانه و ١٤ درصد آن در جهان مي باشد.جنبه مهم ارقام مندرج در جدول ٣ سرعت قابل توجه کاهش موجوديت سرانه آب در کل مناطق جهان است . در يک دوره زماني ٧٥ ساله موجوديت سرانه آب مثلا در ايـران بـه مقـدار تقريبي ٨٢ درصد کاهش يافته است به طوريکه مقـدار آن از ٤٢٨١ متـر مکعـب در سـال ١٩٥٠ بـه ٧٦٧ متـر مکعـب در سـال ٢٠٢٥ کاهش يافته و اين امر ناشي از افزايش جمعيت است .

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید