بخشی از مقاله
چکیده
بنیاد فل سفی حقوق ب شر مبتنی بر نظریه قانون طبیعی ا ست. بر ا ساس این نظریه، نفس ان سان دارای مراتب سهگانه نباتی، حیوانی و ناطقه است. با توجه به ظرفیتهای وجودی انسان در هریک از مراتب نفس و نیز با التفات به فلسفه آفرینش انسان، یعنی مقام والای انسان کامل، عقل عملی بشر دستورالعملهایی را صادر میکند. این فرمانها محتوای قانون طبیعی را بیان میکنند. از هریک از قوانین طبیعی یک یا چند حق طبیعی بشر بهدست میآید. حق بر سلامت از جمله حقوق طبیعی بشر در مرتبه نباتی نفس است. این حق از اولین گزاره قانون طبیعی در مرتبه نفس نباتی انسان بهدست میآید. مفاد فرمان عقل عملی که حق سلامت از آن به دست میآید، عبارت است از: »هر فرد برای ادامه حیات خود باید شرایط رشد مناسب و سلامت خویش را فراهم کرده و از خود در برابر بیماریها مراقبت کند.« این فرمان قانون طبیعی دارای دو بخش است. از بخش نخست این فرمان، حق طبیعی بشر بر سلامت فهمیده می شود. این حق هم بر دا شتن سلامت و هم بر حفظ آن از هر راه ممکن تأکید میکند. حق سلامت هم سلامت جسمانی و هم سلامت روانی را دربرمیگیرد.
مقدمه
تاریخ حقوق بشر بر این امر دلالت دارد که بحث از حقوق بشر از اولین روزهای زندگی بشر مورد توجه بوده است. دانشمندان در قرون گذشته به جای استفاده از واژه حقوق بشر2 از اصطلاح حقوق طبیعی3 استفاده میکردند . - Campbell, 2006, p.37 - بسیاری از فیلسوفان حقوق معاصر نیز واژه »حقوق بشر« را مترادف با واژه »حقوق طبیعی« بهکار میبرند حقوق طبیعی بشر یا به عبارت دیگر، حقوق بشر عبارت است از آن دسته از حقهایی که همه افراد بشر بهطور طبیعی، یعنی از آن جهت که بشرند، بدون درنظرگرفتن عناوین ثانوی مثل رنگ پوست، جنسیت، تابعیت، نژاد، زبان، طبقه اجتماعی و... دارای آن هستند Donnelly, 1989, p.12; Campbell, 2006, p.34 - ؛ شریفی طرازکوهی، 1390، ص. - 96 همراه با آفرینش هر فردی از افراد انسان این حقوق نیز خلق شدهاند. مصادیق حقوق بشر کدامند؟ چگونه میتوان آنها را شناسایی کرد؟ پاسخ به این دو پرسش از مهمترین مباحث فلسفی در بحث از حقوق بشر است. به این دلیل، مکاتب گوناگون فکری در مواجهه با این دو پرسش پاسخهای مختلفی دادهاند. فیلسوفان حقوق به دنبال پاسخهایی که به این دو پرسش دادهاند، نظریههای موجهساز حقوق بشر را تولید کردهاند. گروهی کرامت انسان را سبب توجیه حقوق بشر میدانند . - Donnelly, 1989, p.17 - برخی فاعلیت اخلاقی بشر را توجیهکننده حقهای بشری دانستهاند . - Gewirth, 1985, p.235 - بعضی از آنها به جای پاسخ دادن به این پرسشها، صورت مسئله را پاک کردهاند و به کلی منکر حقوق طبیعی بشر شدهاند - Bentham, 1987, .p.53; Burke, 1987, p.104-107 - ما در این نگارش خواهیم گفتاولاً: قانون طبیعی4 اسلامی تنها موجهساز حقوق طبیعی بشر است. به سخن دیگر، نظریه قانون طبیعی اسلامی به خوبی میتواند بنیاد شناسایی حقوق طبیعی بشر قرار گیرد. ثانیا حق بر سلامت از اولین حقهای بشر است که نظریه قانون طبیعی اسلامی از آن حمایت میکند. به این منظور ابتدا قانون طبیعی را تعریف میکنیم. سپس آن گزارهای از قانون طبیعی که بر حق بر سلامت به عنوان یکی از حقوق طبیعی بشر تأکید میکند، بیان خواهیم کرد. در پایان مقدمات حق بر سلامت را شناسایی میکنیم.
قانون طبیعی اسلامی
مراد از قانون طبیعی فرمانهای عقل عملی درباره رفتارهای اختیاری بشر است، بهطوری که انسان در اثر انجام این رفتارها سعادتمند گردد - طالبی، 1390، ص. - 287 این دستورالعملهای عقلی با توجه به دو امر صادر میشوند: ×
1. حقیقت ذات انسان
2. هدف از آفرینش انسان
فیلسوفان مسلمان ذات انسان را مرکب از جسم و روح میدانند. آنها نفس آدمی را دارای سه مرتبه نباتی، حیوانی و ناطقه میدانند و قوای هر مرتبه را معرفی و آثار آن قوا را بیان میکنند. هرچند بخش بزرگی از این آرا در کلمات ارسطو نیز وجود دارد، با این همه، فیلسوفان مسلمان نیز مطالبی را بر آن افزودهاند و به صورتی جدید آن را ارائه کردهاند.5 بر اساس مبانی عقلی در آیین اسلام، هدف از آفرینش بشر کسب فضایل اخلاقی و تکامل او به سوی بالاترین مقام معنوی است. این مقام والا در ادبیات قرآنی، مقام خلیفهاللهی نام دارد. در گفتمان فلسفه عملی به این مقام، مقام انسان کامل گفته میشود. همه انسانها فطرتاً به این مقام والا اشتیاق دارند. اگر بخواهیم محتوای قانون طبیعی اسلامی، یعنی محتوای فرمانهای عقل عملی درباره رفتار آدمی را از نگاه فلسفه اسلامی تعیین کنیم، ناگزیریم همه نیازهای طبیعی بشر را در مسیر رسیدن به مقام انسان کامل، که غایهالقصوی و مطلوب فطری انسان است، بررسی کنیم. قانون طبیعی دستورات عقل عملی در رابطه با چگونگی استفاده از امکانات طبیعی بشر در راه رسیدن به سعادت همیشگی، یعنی رسیدن بشر به مقام والای خلیفهاللهی - مقام انسان کامل - است. به تعبیر دیگر، قانون طبیعی راهکار عقلی استفاده از امکانات طبیعی انسان برای رسیدن به آن مقام والاست.
به منظور کشف احکام اولیه عقل عملی درباره رفتارهای بشر ابتدا باید مراتب مختلف نفس آدمی را شناخت. آنگاه با توجه به ویژگیهای هر مرتبه از نفس امکانات طبیعی آن مرتبه را شناسایی کرد. در نتیجه، محتوای قانون طبیعی، یعنی حکم عقل درباره رفتارهای بشر با التفات به امکانات طبیعی هر مرتبه از نفس و نیز با توجه به هدف از آفرینش بشر - رسیدن به مقام انسان کامل - بهدست میآید. به سخن دیگر، عقل عملی انسان با توجه به مراتب سهگانه نفس آدمی و نیز با توجه به هدف آفرینش بشر فرمانهایی را برای هدایت انسان به سوی سعادت صادر میکند. این فرمانها همگی محتوای قانون طبیعی اسلامی است. به تعبیر دیگر، با توجه به امکانات طبیعی بشر، یعنی با توجه به قوای هر مرتبه از نفس آدمی و آثار آن و نیز براساس میل فطری بشر به رسیدن به مقام والای انسان کامل، نظریه قانون طبیعی اسلامی حاوی فرمانهایی برای بشر است. از هریک از این فرمانهای عقلی یک یا چند حق طبیعی فهمیده میشود. حق بر سلامت یکی از حقوق طبیعی بشر در مرتبه نفس نباتی است که در این نگارش به بررسی آن میپردازیم. به این دلیل، اول باید قانون طبیعی در مرتبه نفس نباتی را بشناسیم.
قانون طبیعی در مرتبه نفس نباتی
دانستیم که نفس انسان دارای سه مرتبه نباتی، حیوانی و ناطقه است - صدرالمتألهین، 1981، ج8، ص53 و ص. - 129 برای شناسایی قانون طبیعی در مرتبه نفس نباتی، ابتدا باید امکانات طبیعی بشر در این مرتبه از نفس شناخته شوند. 5 برای نمونه، ارسطو نفس نباتی را فقط دارای دو قوه غاذیه و مولده دانسته است. فیلسوفان مسلمان قوه منمیه را نیز بر آن افزودهاند و مطالبی را که ارسطو در کتاب نفس گفته است، با شاکلهای جدید و منظم بیان کردهاند.
