بررسی اصول کلی در طراحی کتابخانه های مرکزی ( پایدارسازی )

بخشی از مقاله

بررسی اصول کلی در طراحی کتابخانه های مرکزی( پایدارسازی)

چکیده :

کتابخانه های مرکزی ، دامنه گسترده ای داردونوع خدماتی که ارائه می دهدمی تواندبسیارمتنوع باشد.حوزه فعالیت این کتابخانه در حدشهربوده وعلاوه برگردآوری کتب وامانت دهی آنهابه مراجعین می تواندشامل مجموعه ای از کتاب های تحقیقاتی نیز باشد. دامنه مواردی که دراین کتابخانه محدودمیشود،تاحدودی در مقیاس بزرگتر به کتابخانه های دانشگاهی شباهت دارد.این نوع کتابخانه، می تواندشامل اندوخته ای کتب نایاب ودست نوشته باشد.محل مناسب ومرکزیت کتابخانه های مرکزی، از اهمیت زیادی برخورداراست. کتابخانه های مرکزی درشهرها بایددر مرکز شهرو یامنطقه پرجمعیت ودرمناطق روستایی،جنب اداره پست ویابانک ویا مرکز خرید یا مراکزتعاونی تاسیس شود.پیش بینی رشد جمعیت وافزایش استفاده از منابع کتابخانه ای ضروری است. از آنجایی که یکی از دستاوردهای بشریت کتابخانه است که باهدف خدمت رسانی به جامعه ایجادمی شود ووجود آن برروند وتوسعه وبالندگی فرهنگی کشور

تاًثیر گذار است.لذابایدبه گونه ای هماهنگ بامحیط اطرافش پایدارساخته شودکه هربیننده رادراولین نگاه مجذوب خویش سازد و استفاده ازآن علاوه بر رفع نیازهای اطلاعاتی کاربر،شوق انگیز وشادی آفرین باشد.درغیراین صورت بی رغبتی و بی انگیزه گی کاربران به مراجعه و استفاده ازکتابخانه رابه همراه خواهدداشت.

واژه های کلیدی: کتابخانه-معماری-طبیعت-فرهنگ

مقدمه:

کتابخانه گردآورنده تلاش های فرهنگی، هنری، علمی و فنی بشر و قلب نظام اطلاع رسانی یک جامعه است. و با توجه به جایگاه محوری ارتباطات و اطلاع رسانی در تمدن کنونی کتابخانه نهادی است که در عین حفظ میراث دیروز نقشی فعال در شکل دادن به امروز و تغییر جامعه به سوی فردای متعالی دارد.

کتابخانه ها، در مقاطع مختلف تاریخی علاوه بر مؤثر بودن در سرنوشت کشور، به عنوان کانون علم و ادب زادگاه اندیشمندان بسیاری بوده است، ولی با این وجود به دلیل کمبود مراکز فرهنگی اجتماعی، استانها همواره از فقر فرهنگی اجتماعی زیادی رنج می برد. تا جائی که برای انجام یک مطالعه جامع و مناسب برای یک موضوع، نمی توان حتی یک کتابخانه و یا مرکز فرهنگی مناسب را انتخاب نمود و برای به دست آوردن کوچکترین اطلاعات در هر زمینه ای، نیاز به صرف وقت و هزینه زیادی است که از عهده اغلب دانش پژوهان و دانشجویان خارج است. از سوی دیگر به منظور صرفه جویی در وقتی که در مسیر رفت و آمد چند کتابخانه اصلی شهر صرف می شود، پیشنهاد می شود کتابخانه هایی با اصول طراحی در مناطق مختلف شهرها ساخته شوند تا علاوه بر رفع نیاز علاقه مندان، مکانی برای ترغیب سایرین به این مهم باشند.

تعریف کتابخانـه:

واژه کتابخانه ترکیبی اضافی است از دو کلمه عربی و فارسی کتاب + خانه، کتاب واژه ای عربی است به معنای نوشته یا چیزی مکتوب و خانه از ریشه پهلوی »خان« به معنای فضا، مکان و اتاق است. یونانی ها Biobliotheca و رومی ها libri می گفتند که از واژه liber به معنای کتاب مشتق شده بود. در انگلیسی قرون وسطی به آن librarie و در فرانسه قدیم به آن librairie می گفتند. این واژه با تغییراتی که کرد در انگلیسی تبدیل به library شد و در بیشتر زبان های لاتینی و اروپایی از واژه هایی مثل bibliootheque و bibliothek و biblioteca برای آن استفاده می شود. در ایران باستان از اصطلاح »دژنبشت« یا قلعه کتابها برای رساندن مفهوم کتابخانه استفاده می شد. در حوزه فرهنگ اسلامی و عربی از واژه هایی مثل بیت الحکمه، دارالحکمه، دارالعلم، خزانه حکم، مخزن الکتب، دارالکتب و مکتبه استفاده می شود که دو واژه مکتبه و دارالکتب در حال حاضر مصطلح است.

نمو نه های مطالعاتی کتابخانه ها:
کتابخانه ملی ایران :

شکل :1کتابخانه ملی ایران

زیربنای طرح کتابخانه ملی حدود 97 هزار متر مربع (ناخالص) است که در هشت طبقه اجرا شده است. اجرای سازه ، نماسازی و محوطه سازی به صورت کامل و اجرای نازک کاری داخلی در دو مرحله پیش بینی شده که در مرحله اول حدود 60 هزار متر مربع از زیر بنای کل، تکمیل وتجهیز شده و از آن بهره برداری می شود.

فضاهای لازم برای فعالیت کتابخانه ملی به شرح زیر و در هشت واحد دسته بندی شده اند:

واحد:1 فعالیت های همگانی با زیربنای حدود 7400 متر مربع،شامل: میدانگاه ورودی، کتابخانه عمومی، تسهیلات همایش، دفاتر فعالیتهای همگانی، کتابخانه کودکان، کتابفروشی، چاپخانه، موزه و دانشکده کتابداری.

واحد:2 کتابخانه های پژوهشی با زیربنای خالص حدود16 هزار مترمربع، شامل: مدخل ورودی به تالارهای مطالعه، تالار مطالعه مراجع عمومی، تالار مطالعه علوم انسانی و هنر با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود 72 هزار جلد، تالارمطالعه علوم و فنون با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود 80 هزار جلد کتاب و 800 هزار فیلم، عکس، اسلاید، نوارهای صوتی و تصویری و نت موسیقی، تالار مطالعه نقشه با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود 240 هزار نقشه و 16 هزار اطلس، تالار مطالعه ویژه نابینایان، یا معلولان بینایی با مخزن بسته همجوار به ظرفیت حدود 8 هزار جلد کتاب بریل، 8 هزار نوار صوتی و 8 هزار جلد کتاب درشت چاپ.
واحد : 3 خدمات پشتیبانی اجرایی با زیربنای خالص حدود 4500 مترمربع، شامل : کانون کامپیوتر، کانون مخابرات، کانون انتشارات، کانون حفاظت منابع کتابخانه و کانون نمایشگاه.
واحد:4 خدمات پشتیبانی اداری ، خدمات فنی و تسهیلات و رفاه کارمندان با زیر بنای خالص حدود 7900 متر مربع، شامل: فضای ورودی کارمندان، دفاتر مدیریت و سرپرستی کتابخانه، دفاتر مرکز خدمات پشتیبانی اداری، مرکز خدمات فنی، مرکز بهداشت، مهد کودک، کافه تریا و نمازخانه.

واحد:5 خدمات نگهداری و نگهبانی با زیربنای خالص حدود 7 هزار متر مربع، شامل: بخش تخلیه کالا و فضاهای وابسته، بخش حمل ونقل، انبارهای کارپردازی، خدمات نگهداری ساختمان، خدمات نگهداری ماشین آلات و تجهیزات، بخش نگهبانی و تأمینی کل ساختمان و فضاهای تأسیسات و برق مرکزی.

واحد:6 مخازن بسته مرکزی با زیربنای خالص حدود 20 هزار متر مربع، شامل: 12 مخزن بسته که با قفسه بندی عادی به فاصله محور تا محور 135 سانتی متر، که گنجایش حدود 3 میلیون جلد کتاب و در صورت قفسه بندی به صورت فشرده مکانیکی یا ربات گنجایش حدود 7 میلیون جلد کتاب خواهند داشت.
واحد:7 مرکز تحقیقات اسلام شناسی و ایران شناسی با زیر بنای حدود 2 هزار متر مربع، شامل: تسهیلات ویژه مطالعه و تحقیق، دفاتر

اداری، کانون پژوهش و نمایشگاه های لازم.

واحد:8 تسهیلات پارکینگ با زیربنای حدود 7 هزار متر مربع.

کتابخانه دانشگاه آزاد برلین:

این ساختمان شاخص ترین بخش نوسازی شرکت فاستر در محیط دانشگاهی است. دانشجویان دانشگاه آزاد برلین،لقب مغز را به این کتابخانه داده اند که تشبیه مناسبی هم برای عملکرد وهم برای طرح است. ساختمان کتابخانه جدید هم به عنوان عامل منطقی، پیوند دهنده شبکه ای متراکم از ساختمان به هم پیوسته است و از بالا شبیه جمجمه انسان به نظر می رسد. مهم تر آنکه،در این ساختمان هوشمند، برخی از راهبردهای طراحی پایدار و نیز جدیدترین تکنولوژی های دیجیتال برای رساندن اطلاعات به افراد،به کار گرفته شده است.
شکل :2کتابخانه دانشگاه آزاد برلین

به جای تصورات ذهنی، فاستر وهمکارانش راه هایی را برای خلق فضاهای داخلی سودمند برای یادگیری ابداع کردند.آنان با پیش بینی آنکه مهم ترین نیاز دانشجویان نور روز است، نور طبیعی،دید های مناسب به حیاط و ارتباط با محوطه دانشگاه و فضای بیرون را فراهم کردند.با این وجود، ازآنجا که نور بیش از حد، مطالعه را دچار مشکل می کند و به علت انعکاس شدید برای افرادی که به صفحه نمایش کامپیوتر خیره می شوند ، روشنایی زننده ایجاد می کند، پوسته ای نیمه شفاف برای فضای کتابخانه تعبیه شده که نور پراکنده را در همه جا منتشر کند.
سرانجام آنها پوششی دو پوسته تعبیه کردند که پوسته خارجی آن از پانل های آلومینیومی و براق پوسته داخلی از بافت الیاف شیشه ای مات وشفاف، ساخته شده است.

پانل های براق وشفاف در لایه خارجی از جهت خورشید تبعیت می کنند. پانل های آلومینیومی به گونه ای باز و بسته می شوند که ساختمان بتواند نفس بکشد.

ساختمان همچنین هوای تازه بازیابی شده را از اتاق زیرزمین که با توجه به نیاز، گرم یا سرد می شود،دریافت می کند. براین اساس به وسیله تهویه طبیعی می توان کتابخانه را برای 60 درصد از سال در شرایط مطلوب نگه داشت و فقط از نور خورشید به عنوان منبع انرژی برای بیشتر ساعات روز استفاده کرد.در نتیجه، این ساختمان 35 درصد کمتر از ساختمان های مشابه انرژی مصرف می کند.

کتابخانه مرکزی سیاتل:

کتابخانه ها از نظر عملکری همواره در حال تحول اند و به همین دلیل از نظر طراحی معماری نیز نیازمند تفکری جدید و پیشرو ساختمان جدید و شاخص دفتر » معماری کلان شهرها(OMA) « برای کتابخانه سیاتل توانسته است به جهشی چشم گیر در زمینه ایده آل های معماری و شهرسازی در زمینه طراحی کتابخانه ها دست یابد.

شکل :3کتابخانه مرکزی سیاتل

در جهت شناخت دقیق تر این پروژه که با محدودیت های بی شمار همراه بود، توجه به این نکته ضروری است که مهم ترین خواسته ها، معیارها و محدودیت های پروژه از جمله کاهش بار مالی پروژه و سعی در جدایی قاطع عملکردهای عنوان شده در برنامه فیزیکی طرح موجب شکل گیری حجم بیرونی شگفت انگیز این ساختمان شده است. در داخل ساختمان، پنج جعبه بخش مجزا به صورت پنج حجم مستقل شبیه پنج جعبه در نظر گرفته شده که هر کدام به عملکرد خاصی اختصاص داشته و رنگ آمیزی مخصوص به خود را دارند. بدین ترتیب در هر جعبه تنها حل یک مشکل مورد نطر قرار می گیرد. با تفکیکی مضاعف، مسائل سازه ای و مکانیکی نیز در هر جعبه از هم جدا شده و سپس با توجه به برنامه کار کتابخانه با هم ترکیب شده اند و بدین ترتیب، کارایی فضاها افزایش یافته و در بودجه اولیه و مخارج بعدی ساختمان نیز صرفه جویی شده است . همچنین این پروژه به دلیل استراتژی های مؤثر خود، موفق به دریافت نشان شورای ساختمان سازی سبز آمریکا شده است.

خصوصیات کلی طراحی معماری کتابخانه های مرکزی:
محل احداث کتابخانه:

در حالت کلی عوامل موثر در انتخاب محل احداث کتابخانه عبارتند از : -1رابطه با ساختمانهای موجود در نزدیکی محل

-2مناسب بودن محل برای توسعه ی آینده ی ساختمان -3رابطه با ساختمانهای دیگری که ممکن است در آینده در محل شریک شوند -4راه های دسترسی در محل و خارج از ساختمان -5الگوهای آمد و شد خارجی در مناطق همجوار -6میزان سر و صدا در محل -7امکان در نظر گرفتن نکات ایمنی در محل

-8امکانات پارکینگ خوردرو و دسترسی به سایر خدمات لازم ( مانند آب ، برق ، گاز ، مخابرات و ... ) -9بررسی زمین شناختی محل ( امکان احداث ساختمان چند طبقه ، رانش زمین و قرار گرفتن در خط یا در گسل زلزله ) -10تناسب محل برای آمد و شد وسایل نقلیه ی سبک و سنگین به منظور ارائه ی خدمات لازم .

فضای درب ورودی:

درب ورودی باید منعکس کننده افکارارزشمندمراجعه کنندگان ومنابع کتابخانه باشد.همچنین تاحد ممکن ، درب ورودی باید منعکس کننده ارزش واعتبارتاریخی وفرهنگی کتابخانه باشد.طراحی سقف بلندبالای درب ورودی غرور،افتخاروارزشمندی رادر مراجعه کنندگان به وجود می آورد.