تحقیق در مورد آثار روانی اجتماعی خداباوری

بخشی از مقاله

آثار رواني ـ اجتماعي خداباوري

مقدمه
الف) موضوع: آثار1 رواني ـ اجتماعي2 خدا 3 باوري
ب) بيان مسأله:
در باب مطلوب نهايي نوع انسان، دو ديدگاه عمده مطرح است. يكي كمال جوئي و ديگري آرامش طلبي؛ و شايد اين دو در سطوح بالاتر ملازم هم باشند. اما عوامل عمده در رسيدن به اين هدف كدامند؟ در اين باب هر مكتبي ديدگاهي دارد. دين اسلام، خداباوري را (چه در سطح فردي و چه در سطح اجتماعي) عمده‏ترين عامل در رسيدن به اين هدف ميداند. اكنون سؤال اين مقاله اين است كه 1ـ آيا خداباوري بر زندگي افراد اثر مي‏گذارد؟ 2ـ اگر پاسخ مثبت است مكانيزم اين اثر گذاري چگونه و آثار آن كدامند؟ 3ـ آيا شواهد و مصاديقي در تأييد اين اثر گذاري وجود دارد؟

ج) اهميت مسأله:
اگر از طريق تحليل روانشناختي روشن شود كه خداباوري چه مقدار و چگونه حيات بشري را تحت تأثير خود قرار مي‏دهد، و اگر با مطالعات نقلي (تاريخي و تعبدي) و آماري، مصاديق مثبت و روشني از اين تأثير و تأثر را در جوامع گذشته و كنوني بيابيم، آنگاه رهنمودهاي فراواني براي تمام نهادهاي فرهنگي ـ اجتماعي، از جمله آموزش و پرورش، آموزش عالي، صدا و سيما، ... بدست آورده و خواهيم توانست به صورت علمي و قدم به قدم در جهت خداباوري افراد جامعه پيش برويم. مي‏توانيم به انسان اميد و نويد بدهيم كه چگونه انسانيت خود را حفظ كرده و رشد بدهد و تكامل و آرامش رواني را چگونه به دست بياورد

د) فرضيه‏ها:
1ـ اگر خدا باوري، از طريق مكانيزم روانشناختي صحيح، در افراد و جامعه ايجاد شود، آثار بسيار مثبت و شگفت انگيزي را در پي خواهد داشت.
2ـ به مقداري كه افراد يا گروه‏ها و جوامع، از اين خداباوري برخوردار بوده‏اند، آثار و نتايج مثبت آن را در تمام سمت و سوي زندگي خود يافته‏اند
ه••) اهداف تحقيق
دعوت محققان روانشناسي (به ويژه در جامعه اسلامي ايران) به توجه و تحقيق بيشتر در باب خداباوري و مكانيزم و آثار روانشناختي آن.

و) پيشينه تحقيق:
مطالعاتي كه در باب خدا و خداباوري صورت گرفته، بيشتر صبغه فلسفي و كلامي و جامعه شناختي داشته است. در اين باب به همان مقدار كه مطالعات هستي شناختي6 و معرفت شناختي7، فراوان است، مطالعات روانشناختي8 كمياب و نادر است. بسيارند فيلسوفاني كه در اين باب سخن گفته‏اند. و بسيارند متكلمان اديان و اعصار مختلف كه به بحثهاي مفصل در اين باب پرداخته‏اند. اما اگر بخواهيم در اين باب از ديدگاه روانشناسي مطالعه كنيم، منبعي كه تحت اين عنوان به صورت مستقل منتشر شده باشد

يا در اختيار نداريم و يا بسيار كم است. اگر چه روانشناساني مثل فرويد9 در توتم و تابو و آينده يك پندار و يونگ10 در روانشناسي و دين و خاطرات، رؤياها، انديشه‏ها واريك‏فرام11 در روانكاوي و دين و ويليام جيمز12 در دين و روان و بعضي آثار ديگر، مباحث قابل توجهي در اين باب داشته‏اند. اما اهميت اين موضوع بيشتر از آن جهت است كه اكتفا به اين مقدار پسنديده باشد. اين نوشتار بر آن است كه با ارائه آراء دانشمندان و اشاره و برجسته‏تر كردن بعد روانشناختي آن (به ويژه آنچه با مباحث روانشناسي اجتماعي ارتباط بيشتري دارد)، قدمي كوچك در مسير طرح بيشتر اين مباحث ضروري بر داشته باشد.

توضيح واژگان عنوان مقاله
براي ارائه تصويري روشنتر از موضوع بحث، لازم است در ابتدا به توضيح دقيق در باب واژگان اصلي بحث بپردازيم تا ناخواسته گرفتار نزاع لفظي نشويم.
آثار: مفهوم اين واژه روشن است اما در باب گستره آن متذكر مي‏شويم كه هرگونه اثر فردي يا اجتماعي، ذهني يا عيني را شامل است. به عبارت ديگر، به تمام ابعاد زندگي نظر داريم كه آيا تأثيري از خداباوري پذيرفته است يا نه؟ و اگر تأثيري پذيرفته، كدام است؟ و طي چه فرايند روانشناختي‏اي بوده است؟
رواني ـ اجتماعي: با اين قيد، بحث را در ابتدا به روانشناسي فردي و سپس به روانشناسي اجتماعي محدود مي‏كنيم. يعني مباحث سياسي، اقتصادي، اخلاقي، موردنظر نيستند مگر اينكه صبغه رواني اجتماعي داشته باشند.

باور13: انديشمندان علوم تربيتي و روانشناسي، حيطه‏هاي رواني وجود انسان را به سه حيطه شناختي14، عاطفي15، و رفتاري16 تقسيم مي‏كنند. در اينكه واژه «باور» بر كدام يك از اين حيطه‏ها، صدق مي‏كند اختلاف نظر هست. گاهي آن را به حيطه شناختي صرف مربوط دانسته و مي‏گويند: باور يعني شناخت عميق، شناخت تغيير ناپذير، يقين داشتن به يك مطلب؛ گاهي باور را به حيطه عاطفي مربوط مي‏دانند، يعني با گرايش وعدم گرايش، با ميل و انزجار، با احساس خوشايندي و بدآيندي مترادف مي‏دانند: بر اين اساس، باور داشتن به خدا يعني احساس عاطفي مثبت به خدا داشتن، يعني خدا را دوست داشتن و ... .

مراد اين نوشتار از باور، معنايي است كه هم شامل «ايمان»17 مي‏شود و هم شامل «معرفت»18 و در مباحث روانشناسي اجتماعي با عنوان «نگرش19» شناخته مي‏شود و بنابراين لازم است در باب «ايمان» و «نگرش» بحثهاي مستقل و مفصلتري داشته باشيم. باور، اگر با شواهد كافي در دسترس، باشد «معرفت» است و اگر با شواهد كافي در دسترس نباشد

«ايمان» است20. اما وقتي در مقولات ديني بحث مي‏كينم، بيشتر با مباحث نوع دوم سروكار داريم. مباحثي كه به طور مستقيم با شواهد كافي اثبات نشده‏اند، بلكه يا شناختهاي سطح بالاتر، واسطه اين بارو شده21 و يا عقل در جا زده و نيازهاي وجودي درون‏زاد عمل مي‏كنند و انسان بدون شواهد كافي، باورمند مي‏شود.22 به تعبير ديگر در اينجا باور ديني همان ايمان است و باز به تعبير روشنتر، باور مي‏تواند ديني يا غير ديني23 باشد، اما ايمان، تقسيم به ديني و غير ديني نمي‏شود، بلكه هميشه ديني است. پس اگر بحث از خداباوري مي‏كنيم، گرچه از حيث مفهوم با «ايمان به خدا» مترادف نيست، اما از حيث مصداق يكي هستند.

خدا24: براي اين واژه معاني متعددي گفته شده و ضرورت دارد دقيقا مرادمان را بيان كنيم. خداي مورد نظر ما خدايي است كه ويژگيهاي خاصي را دارا است؛ شامل سحر و جادو و يا هرامر متافيزيكي و يا حتي خداي هر دين الهي و آسماني نمي‏شود؛ بلكه فقط خداي معرفي شده قراني مورد نظر است و نه حتي خداي فلاسفه يا عرفا يا فقيهان اسلامي. بحث در اثبات وجود خدا نيز نيست، بلكه مراد ارائه يك تعريف است، تعريفي كه تفهيم و تفهم را راحت‏تر مي‏كند. ولي از آنجا كه 1) كيفيت تعريف،تابع كيفيت معرفت است و 2) معرفت، دو نوع عقلي و قلبي دارد

. 3) و جهت گيري اصلي اين نوشتار يك جهت‏گيري روانشناختي است 4) و جهت‏گيري روانشناختي در باب خدا، بيشتر با معرفت قلبي تناسب دارد تا معرفت عقلي. 5) و اصولاً تفاوتهاي متعددي بين معرفت عقلي و معرفت قلبي هست25، 6) علاوه بر همه اينها، هر كدام از دو قسم معرفت، خودش داراي مراتب متعددي است

و هر فردي ممكن است در مرتبه خاصي از معرفت باشد و هر مرتبه‏اي نيز شرايط و موانع خاص خود را دارد. با توجه به اين مقدمات معلوم مي‏شود كه از يك طرف، ارائه چنين تعريفي، كار آساني نيست و از طرف ديگر بدون ارائه اين تعريف، ادامه بحث ممكن و نتيجه بخش نخواهد بود ولذا بايد تلاش كنيم تا تعريف روانشناختي مورد نظر را به خوبي تبيين كنيم، چون آثار خداباوري ارتباط مستقيم با ويژگيهايي دارد كه به خدا نسبت داده و باور داريم. حال اگر ملاحظه شود كه خداي مورد بحث، خدائي است كه همه مردم از طريق قلب خود، او را مي‏شناسند

ولذا بايد مشترك بين مردم باشد، باز تعريف خدا مشكل‏تر مي‏شود و ما مجبوريم دنبال مفهومي از خدا بگرديم كه حداقل شامل دو عنصر مشترك با تعاريف ديگران داشته باشد 1) امري باشد متعالي26 2) متعلق سر سپردگي تام انسان باشد27. اگر اين قدر مشترك و همگاني از مفهوم خدا را به خوبي تصوير كرديم، آنگاه تصوير خداي مورد نظر قرآن نيز آسانتر خواهد شد. براي ايجاد تصور مورد نظر لازم است دو كار انجام شود. 1) هر كسي به تجربيات دروني خودش در باب آن امر متعالي رجوع كند 2) به بعضي تجربه‏هاي دروني ديگران از زبان خودشان توجه كنيم.28

اگر بخواهيم تعريفي روانشناختي از خدا ارائه كنيم، همين نياز و احساس نياز دروني، مناسبترين دريچه ورود است و بسياري از انديشمندان نيز روي آن تأكيد فراوان كرده‏اند. «فرويد نياز انساني به دين را به عنوان مسأله‏اي صرفا روانشناختي تحليل كرد. او مي‏گفت دين از آرزوي وهمي‏اي براي داشتن پدري محافظ بر مي‏خيزد. ... اشلاير ماخر29 همچون فرويد، نياز انسان به امر تام و وابستگي‏اش به عالم را مي‏فهمد.... سارتر30، ملحد فرانسوي، در زندگينامه خويش اقرار مي‏كند كه من نيازمند خدا بودم

؛ او به من داده شده بود؛ بدون اينكه بدانم در جستجوي او بوده‏ام، او را دريافت كردم.»، «كلمه خدا را نمي‏توانيم به طور دقيق تعريف كنيم ولي معمولاً مقصود از آن عبارت است از آنچه كه داراي مفهوم نهائي است و سرچشمه همه چيز وبالاترين ارزشها و منبع تمام ارزشهاي ديگر مي‏باشد. خدا همان است كه شايسته‏ترين هدف و مقصود زندگي است»31، ويليام جيمز معتقد است

، ما وقتي كلمه الوهيت را بر زبان مي‏آوريم، آن حقايق اوليه و واقعي‏اي را كه در انسان يك حس وقار و طمأنينه بر مي‏انگيزد در نظر مي‏آوريم32؛ باز در جاي ديگر اظهار مي‏دارد كه من به خوبي مي‏پذيرم كه سرچشمه زندگي مذهبي، دل است و قبول هم دارم كه فرمولها و دستورالعملهاي فلسفي و خدا شناسي مانند مطالب ترجمه شده‏اي است كه اصل آن به زبان ديگري است... به اين معني كه در دنيا، ابتدا يك احساسات مذهبي وجود داشته است و بعد علم كلام ايجاد شده است.33

از آنچه كه تاكنون گفته و نقل قول شد نتيجه مي‏شود خدايي كه مي‏تواند همگاني و درونزاد34 باشد، و از نيازهاي دروني انسان سرچشمه بگيرد، همان چيزي است كه به نام «امر متعالي» ناميده شده است و هر كسي يا هر مذهبي ممكن است بر گوشه‏اي از اين مفهوم بسيار وسيع انگشت گذاشته و آن را در ميدان معني شناختي مفاهيم مورد قبول خودش معني كرده باشد؛

ما اكنون اين مفهوم را در ميدان معني شناختي مفاهيم اسلامي بررسي مي‏كنيم. معمولاً هر واژه كليدي، يك معناي اصلي دارد و يك معناي نسبي35. ولي قابل توجه است كه معناي نسبي دربردارنده معناي اصلي نيز هست. آن امر نهايي مورد بحث ما، معني اصلي خدا است36. «در قرآن كلمه الله، كلمه كانوني والايي است كه نه تنها بر ميدان معني شناختي خاص داخل واژگان حكومت دارد، بلكه بر سراسر واژگان مشتمل بر همه ميدانهاي معني شناختي، يعني همه دستگاههاي تصوري مندرج در زير آن، مستولي است،...

در نظام و دستگاه قرآني، حتي يك ميدان معني شناختي واحد نيست كه مستقيما با تصور مركزي الله، مرتبط و در زير فرمان آن نبوده باشد»37 اينكه گفته مي‏شود فرهنگ اسلامي و جامعه اسلامي، خدا محور است به همين معني است. يعني تمام تصورات و معاني، گرد همين مفهوم مركزي و از آن متأثر مي‏شود. پس روشن شد كه معني نسبي قرآن مورد نظر است و وقتي گفته شود كه خداباوري چنين و چنان اثراتي دارد، مفهوم نسبي38 خدا، در قرآن مورد نظر است و چون كم و كيف آثار خداباوري تابع ويژگيهاي خداباوري است، هر كسي به هر مقدار، آن ويژگيها را با حالات روانشناختي خودش بيشتر احساس كند، به همان مقدار به خداي مورد نظر قرآن بيشتر رسيده است و به همان مقدار آثار خداباوري را در زندگي فردي و اجتماعي خودش ملاحظه خواهد كرد.

معناي ايمان
ايمان حالت رواني است كه در هر انساني ممكن است ايجاد شود و داراي سه عنصر عقيده و شناخت، علقه قلبي و عاطفي، و رفتار جوارحي خواهد بود. علاوه بر اينكه تحليل عقلي به اينجا منتهي مي‏شود كه انسان در ابتدا نسبت به موضوعي شناخت پيدا كرده و سپس نسبت به آن، جهت‏گيري عاطفي و انگيزش اتخاذ مي‏كند و در نهايت بر اساس آن شناخت و آن بعد عاطفي و انگيزشي است كه به مقتضاي آن عمل مي‏كند، براي اثبات و تبيين اين سه عنصر ايمان، شواهد و مؤيدات قراني فراواني نيز در اختيار است. ما فقط از باب نمونه به بعضي از آنها اشاره‏اي خواهيم كرد.

ممكن است چنين به نظر برسد كه عمل، اثر و نتيجه ايمان است و قرآن هم هميشه عمل صالح را پس از ايمان و جداي از آن ذكر كرده است. ولي به نظر ما عمل كردن به مقتضاي اعتقادات، جزء ايمان است و ذكر آن پس از ايمان شايد بخاطر تفاوت متعلق يا تأكيد باشد، چون به گمان بعضي مي‏توان فريب كاري كرد و بدون عمل، اظهار ايمان نمود و قرآن اين را رد مي‏كند.

يكي از اركان اصلي ايمان اين است كه فرد به مقتضاي آن حالت رواني‏اش عمل كند و زندگي‏اش را بر آن اساس شكل دهد. خداوند مي‏فرمايد: «آيا افراد گمان مي‏كنند كه به زبان ابراز ايمان مي‏كنند و مورد امتحان واقع نمي‏شوند؟»39 و در جاي ديگر مي‏فرمايد: «كساني كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده و عمل صالح انجام دهند، داراي پاداش هستند»40 و اصولاً بسياري از وظايفي كه خداوند بر افراد مؤمن مقرر مي‏فرمايد، وظايفي رفتاري هستند مثل «استعانت جستن از نماز و صبر»،41 «استفاده و خوردن از روزيهاي طيب و پاكيزه»،42 «انفاق از روزي كه خداوند در اختيار ما قرار داده است»،43 «وصي ايمان44 و امثال آن نوعي عمل به حساب مي‏آيند.

بعد شناختي و پيوند قلبي را نيز بطور آشكار از بعضي آيات قرآني مي‏توان استفاده كرد. وقتي عده‏اي به پيامبر گفتند ما ايمان آورده‏ايم، به حضرت وحي شد كه «به اينها بگو شما ايمان نياورده‏ايد، بلكه بگوئيد اسلام آورده‏ايم و هنوز ايمان در قلب‏هايتان وارد نشده است».
از اين آيات و امثال اينها استفاده مي‏شود كه اقرار به زبان و يا حتي عمل تنها، كافي نيست؛ بلكه بايد در قلب راسخ شده باشد؛ پيوند قلبي لازم است؛ روايات بسياري نيز داريم كه با بيانهاي مختلف، به عنصرهاي عمل و پيوند قلبي تصريح مي‏كنند، امام علي(ع) مي‏فرمايند: «پيامبر(ص) فرمود: اي علي بنويس، عرض كردم چه بنويسم؟ فرمود بنويس ايمان چيزي است كه در قلب راسخ شده و اعمال نيز آن را تصديق مي‏كنند؛ ولي اسلام چيزي است كه بر زبان جاري مي‏شود...»46 يا در جايي ديگر مي‏فرمايند: «ايمان عبارت است از معرفت قلبي و گفتار زباني و عمل با اعضاء»47.

از سويي ديگر ممكن است چنين تصور شود كه هر گاه قرار باشد درباره موضوعي، شناخت و عاطفه كافي داشته باشيم، تا بر اساس آن عمل كنيم؟ ديگر تمايزي بين موضوعات ديني و غير ديني باقي نمي‏ماند، تمايزي بين ايمان و معرفت تصور نمي‏شود. ولي، با قدري توجه بيشتر، متوجه مي‏شويم كه تمايز هست. و آن عبارت است از اينكه اگر قضايا و مفاهيم را به سه دسته خردپذير و خردگريز و خردستيز تقسيم كنيم، معرفت فقط در حيطه خردپذير معني پيدا مي‏كند؛ اما ايمان به حيطه خردگريز هم تأثير مي‏گذارد و بسياري از موضوعات خردگريز را مادامي كه خرد ستيز نباشند

مي‏پذيرد و بر اساس قواعد و اصول كلي خرد پذير، آنها را بيان مي‏كند. پس اگر براي ايمان، عنصر شناخت و عقل قائل هستيم به اين معني است كه اولاً خردستيز نيستند و ثانيا خردگريزها را به امور خردپذير ارجاع و تحويل مي‏كند. «ايمان نوعي باور است كه از حد شواهدي كه در دسترس ما هست فراتر است. يعني شواهد در دسترس آن را اقتضا نمي‏كنند، با فقدان شواهد مواجهيم، به عبارت ديگر باوري كه با شواهد كافي در دسترس باشد معرفت است و باوري كه با شواهد كافي در دسترس نباشد، ايمان است...»،48 اگر چه بر اساس تعريفي ديگر، نبايد ايمان و متعلقات آنرا، بطور مطلق، فاقد استدلال عقلاني بدانيم، كلن بر اساس همان تعريف نيز حس و مشاهده بيروني، نسبت به متعلقات ايمان امكان ندارد.

آنچه مورد نظر ماست، مطالعه ايمان از ديدگاه روانشناختي است و لذا بر اين نكته تأكيد مي‏كنيم كه آيا روان انسان، توان و اجازه كنار آمدن با مطالب خرد گريز را دارد يا نه؟ آيا اراده انسان اجازه دارد چيزي را بدون تأييد عقل، مطابق با واقع بداند؟ «اين نكته خيلي مهم است كه عقل و اراده ما چه نسبتي با همديگر دارند... جيمز مي‏گويد: اتفاقا از لحاظ روانشناختي، اراده ما خيلي از عقل ما قوي‏تر است... او مي‏گويد ما هم مي‏توانيم و هم اجازه داريم كه چيزي را مطابق با واقع بدانيم، آنهم نه بخاطر اينكه واقعا مطابق با واقع است، بلكه بخاطر اينكه دلبستگيهايمان اين طور مي‏گويد. او مي‏گويد، ما آن قدر دلبستگي وجودي داريم كه اگر بخواهيم هميشه دغدغه مطابق با واقع را داشته باشيم، سرمان بي كلاه مي‏ماند. ... انسانها ملتزم نشده‏اند كه شواهد كافي براي احراز مطابقت با واقع يك چيز، آن را انكار كنند.49

بسياري از متعلقات ايمان در قرآن چنان است كه اگر از وحي و ايمان كمك نگيريم، ممكن است راهي به آنها نداشته باشيم، بعضي از موضوعات ايمان عبارتند از: خداوند، ملائكه، كتب آسماني، پيامبران، غيب و روز قيامت؛ در اين موضوعات، بايد از معرفت تنها نا اميد و سوار بر مركب ايمان شد و پيش رفت و البته خواستن و كسب چنين ايماني، همانند همه رفتارهاي ديگر انساني، رفتاري است اختياري و شرايط و موانع در آن مؤثر است. خداوند مي‏فرمايد: «اگر خدا مي‏خواست همه افراد ايمان مي‏آوردند»50 و گاهي سرزنش مي‏كند

كه چرا ايمان نياورديد51 و گاهي امر به ايمان آوردن52 مي‏كند، اين آيات به خوبي نشان مي‏دهد كه ايمان، حالتي است اكتسابي و اختياري و تدريجي؛ فرد مي‏تواند مؤمن باشد يا نباشد و يا درجاتي از ايمان را داشته باشد. در واقع، انسانها همه در يك طيف وسيعي قرار دارند كه يك سر آن كفر محض است و سر ديگر آن، ايمان محض؛ و بين اين دو نيز مراتب و درجات فراوان هست53 ايمان با بعضي از امور نيز قابل ازدياد است54 و هركسي به هر نسبت كه از ايمان بر خوردار باشد، از آثار آنهم سود خواهد جست. آنها كه به خدا ايمان آورده‏اند ترسي بر آنها نيست و غمگين نمي‏شوند

55، داراي اجر هستند56، داخل بهشت مي‏شوند57، مورد غفران خداوند هستند58، پيروزند59، با صالحين خواهند بود60، خداوند ولي آنها است61، گناهانشان بخشيده خواهد شد62، خداوند سلطه كافران را بر آنها قرار نداده است63، «در تنهايي از تقوي و در تنگدستي از صدقه دادن غافل نيستند؛ به هنگام مصيبت صبور و به هنگام خشم، داراي حلم هستند، از راستگويي دست نمي‏كشند، حتي زماني كه خوف ضرر بر ايشان باشد»،64 «شاديشان در چهره نمايان و خشمشان در قلب پنهان است.