بخشی از مقاله
استوار اقسام صفات الهي
واژة اسم كاربردهاي مختلفي دارد. در گستردهترين كاربرد به معني هر لفظي است كه بر معنايي دلالت ميكند. اسم در اين كاربرد مترادف با كلمه است، و حرف و فعل در اصطلاح علماي نحو را نيز شامل ميشود.
دومين كاربرد اسم همان است كه در اصطلاح علماي نحو به كار ميرود. و يكي از اقسام كلمه و قسيم حرف و فعل است.
سومين كاربرد آن معنايي است كه در اصطلاح متكلمان مقصود است. و آن عبارت است از لفظي كه بر ماهيت و ذات من حيث هي و بدون در نظر گرفتن اتصاف آن به صفتي از صفات دلالت ميكند. مانند الفاظ سماء (آسمان)، ارض (زمين)، رجل (مرد) و جدار (ديوار).
واژة صفت نيز كاربردهاي مختلفي دارد. حكما مبادي مشتقات را صفت، و مشتقات را اسم ميگويند. از نظر آنان علم و قدرت صفاتاند، و عالم و قادر يا عليم و قدير اسم، ولي متكلمان مشتقات را صفات ناميده و مبادي مشتقات را «معني» ميگويند. بنابراين، علم و قدرت، معني، و عالم و قادر يا عليم و قدير صفاتاند. به عبارت ديگر، هرگاه ذات و ماهيت را از آن جهت كه موصوف به وصف يا معناي ويژهاي است، در نظر آوريم واژة صفت به كار ميرود.[1]
«الصفة هي الاسم الدال علي بعض احوال الذات، و ذلك نحو طويل و قصير و عاقل و غيرها».[2]
«ان الصفة في الحقيقة ما أنبأت عن معني مستفاد يخص الموصوف و ما شاركه...».[3]
ياد آور ميشويم، اين گونه ملاحظات در عمل چندان رعايت نميشود، و هر يك از اسم و صفت به جاي ديگري به كار ميرود.
يگانه واژهاي كه معناي وصفي نداشته، و به عنوان اسم مخصوص خداوند، شناخته شده است؛ اسم جلالة (الله) است. اما واژههاي ديگر چون عالم، قادر، حي، رازق، باقي و غيره هم به عنوان اسماء الهي به كار ميروند، و هم صفات خداوندي، چنان كه در روايات معروفي كه براي خداوند نود و نه اسم بيان شده است، جز اسم جلاله، همگي از مشتقات و صفات ميباشند.
تقسيمات صفات
صفات الهي را از جهات گوناگون تقسيم كردهاند:
-1. صفات جمال و صفات جلال:
صفات جمال يا صفات ثبوتي صفاتياند كه بر وجود كمالي در خداوند دلالت ميكنند. مانند عالم و علم، قدرت و قادر، خلق و خالق، رزق و رازق و غيره. و صفات جلال يا صفات سلبي صفاتياند كه چون بر نقصان و فقدان كمال دلالت ميكنند، از خداوند سلب ميشوند. مانند: تركيب، جسمانيت، مكان، جهت، ظلم، عبث و غيره. صدر المتألهين در اين باره گفته است:[4]
«اين دو اصطلاح (صفت جمال و جلال) با تعبير ذي الجلال و الاكرام در آية كريمة: «تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ» هماهنگ است زيرا صفت جلال عبارت است از آنچه ذات خداوند را از مشابهت با غير آن منزه ميدارد، و صفت اكرام عبارت است از آنچه ذات الهي به آن آراسته است، پس خداوند با صفات كمال وصف ميشود، و با صفات جلال از نواقص پيراسته ميگردد».[5]
صفات سلبي كاربرد ديگري نيز دارد، و آن صفاتي است كه بر سلب نقص از خداوند دلالت ميكنند، مانند غني، واحد، قدوس، حميد و مانند آن.
-2. صفات ذات و صفات فعل:
در تقسيم صفات الهي به صفات ذات و صفات فعل دو اصطلاح و دو نظريه است:
الف: هر گاه براي انتزاع صفتي از ذات و وصف كردن ذات به آن صفت، تصور ذات كافي باشد، و تصور فاعليت خداوند لازم نباشد، آن صفت، صفت ذات يا ذاتي خواهد بود. مانند صفت حيات و حي، اراده و مريد، علم و عالم، قدرت و قادر. و هر گاه تصور فاعليت خداوند لازم باشد، آن را صفت فعل يا فاعل گويند. مانند خلق و خالق، رزق و رازق، اماته و مميت، احياء و محيي، مغفرت و غافر، انتقام و منتقم، و مانند آن.
ب: هر صفتي كه بتوان خداوند را به مقابل و ضد آن وصف كرد، صفت فعل است، و هر صفتي را كه نتوان خداوند را به مقابل و ضد آن وصف كرد، صفت ذات است. بنابراين قدرت، علم و حيات از صفات ذاتي الهياند، چون خداوند به مقابل و ضد آنها وصف نميشود، زيرا مقابل آنها نقص وجودي است، ولي اراده از صفات ذات نخواهد بود، زيرا وصف خداوند به مقابل آن محال نيست، مثلاً گفته ميشود خداوند ظلم به بندگان خود را اراده نكرده است، «وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ»[6] بر اين اساس، عدل از صفات ذات الهي خواهد بود، ولي بنابر اصطلاح نخست از صفات فعل است.
از دو اصطلاح ياد شده، اصطلاح نخست در كتب فلسفه و كلام مشهور و رايج است. محدث كليني در كتاب كافي اصطلاح دوم را برگزيده است،[7] و بر اين اساس روايات مربوط به اراده را از صفات فعل دانستهاند، تعيين كرده است. سيد شريف گرگاني نيز در كتاب تعريفات همين اصطلاح را آورده است.[8]
-3. صفات حقيقي و اضافي:
صفات ذات را به دو گونة حقيقي و اضافي تقسيم كردهاند. صفات ذاتي حقيقي آن است كه حقيقتاً ذات به آن وصف ميگردد مانند علم و قدرت، و صفت اضافي آن است كه از صفات حقيقي انتزاع ميشود، ولي خود حقيقتاً از صفات ذات نيست، مانند صفت عالميت و قادريت، كه از در نظر گرفتن نسبت علم و قدرت با ذات انتزاع شدهاند، و وراي ذات و صفت علم و قدرت، حقيقتي ندارند.
صفت ذاتي حقيقي را به حقيقي محض و حقيقي ذات الاضافه تقسيم نمودهاند. حقيقي محض آن است كه به چيزي جز ذات خداوند تعقل ندارد. مانند صفات حيات، و حقيقي ذات الاضافه آن است كه به غير ذات متعلق ميشود مانند علم و قدرت.
-4. صفات خبريه:
برخي از صفات را صفات خبريه گويند. آنها صفاتياند كه در خبر آسماني (كتاب و سنت) وارد شدهاند و اگر در خبر آسماني نيامده بودند، به مقتضاي يك بحث عقلي براي خداوند اثبات نميشدند، و از سويي، اگر به مفاد ظاهري آنها قائل شويم، تشبيه و تجسيم لازم خواهد آمد. به عبارت ديگر، اين دسته از صفات، مانند وجه، يد، استوا، مجيء، كه در آيات ذيل آمدهاند.
«كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ».[9]
«يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ».[10]
«الرحمن علي العرش استوي».[11]
«جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا».[12]
آيا اسماء الله توقيفي است؟
مقصود از توقيفي بودن اسماء الهي اين است كه نامها و صفاتي را بر خداوند، اطلاق كنيم كه در منابع ديني (كتاب و سنت) آمده است، و نامها و صفات ديگر را به كار نبريم. اكثريت متكلمان اهل سنت و برخي از متكلمان شيعه طرفدار اين نظريهاند. ولي ديگران به توقيفي بودن اسماء و صفات الهي قائل نيستند، و اطلاق هر اسم يا صفتي را كه بر كمال وجودي دلالت كند، و موهم نقص و عيب در خداوند نباشد، جايز دانستهاند، بنابراين،حتي در مواردي كه اسم يا صفتي در قرآن يا احاديث وارد شده است، ولي اطلاق آن بر خداوند بدون قيد و قرينه، موهم نقص و عيب باشد، روا نيست. مثلاً در آية شريفة:
«أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» خداوند زارع ناميده شده است. و مقصود پديد آورنده زرع است نه معناي مصطلح آن در محاورات بشري. ولي از آنجا كه به كاربردن اين واژه به تنهايي و بدون هر گونه قيد و قرينه موهم معناي مصطلح آن است كه در حق خداوند روا نيست، نبايد خداوند را به آن ناميد. ولي به كار بردن واجب الوجود بالذات يا علت العلل و مانند آن كه از اصطلاحات فلاسفة الهي است، چون بر معناي كمال دلالت ميكند، و موهم نقص و عيب نيست، جايز است.
در اين جا ميتوان قائل به تفصيل شد و آن اين كه اگر اطلاق اسم يا صفت بر خداوند در مقام بحث و گفتگوي علمي است، نه در مقام دعا و عبادت، سخن منكران توقيفي بودن اسماء الله است.
