بخشی از مقاله
غده هیپوفیز
مقدمه
هیپوفیز یا pituitary gland ، غده کوچکی است در زیر مغز و درون حفره استخوان شب پره که 0.5 تا 1.5 گرم وزن دارد. از نظر جنینی دارای منشا دو گانه عصبی و اکتودومی است. این غده شامل دو قسمت است: نوروهیپوفیز یا هیپوفیز عصبی که در ارتباط با بطن سوم مغزی است و آدنوهیپوفیز یا هیپوفیز غده‌ای.
آدنوهیپوفیز
این قسمت از هیپوفیز دارای بخشهای زیر است:
بخش دور یا لوب قدامی
این بخش که بزرگترین قسمت آدنوهیپوفیز را تشکیل می‌دهد از بیرون بوسیله کپسولی از بافت همبند متراکم احاطه شده است که استطاله‌های ظریفی از آن به درون بافت نفوذ می‌کند. سلولهای پارانشیمی لوب قدامی براساس خصوصیات رنگ‌پذیری خود به دو دسته کروموفیل و کروموفوب تقسیم می‌شوند. کروموفیلها خود شامل سلولهای اسیدوفیل و بازوفیل است. سلولهای اسیدوفیل بر اساس هورمونهای مترشحه خود به دو دسته سوماتوتروفها و ماموتروفها تقسیم می‌شوند. سلولهای بازوفیل به سه دسته کورتیکوتروفها ، تیروتروفها و گونادوتروفها تقسیم می‌شوند.
بخش لوله‌ای
سلولهای این ناحیه از آدنوهیپوفیز عمدتا از نوع گونادوتروپینها هستند.
لوب میانی
لوب میانی حاوی فولیکولهایی است که بقایای بن‌بست راتکه می‌باشند و به کیستهای راتکه معروفند. سلولهای موجود در این ناحیه عمدتا از نوع بازوفیل هستند و پرواپیوملانوکورتین سنتز می‌کنند. سلولهای اسیدوفیل نیز در لوب میانی دیده می‌شوند. عملکرد این قسمت در انسان مشخص نشده است.
ساختار هورمون رشد
هورمونهای آدنوهیپوفیز
هورمون رشد: این هورمون توسط سوماتوتروفها ترشح می‌شود. هورمون رشد باعث افزایش متابولیسم سلولهای بدن و رشد طولی و قطری استخوانها و باعث افزایش قد می‌شود.
هورمون پرولاکتین: این هورمون توسط ماموتروفها ترشح می‌شود و سبب رشد پستانها طی حاملگی و ترشح شیر پس از زایمان می‌گردد.
کورتیکوتروپین: این هورمون توسط کورتیکوتروفها ترشح می‌شود و باعث افزایش ترشح هورمونهای مترشحه از قشر غدد فوق کلیوی می‌گردد.
هورمون محرک فولیکول (FSH) و هورمون لوتئین‌زا (LH) که هر دو توسط گونادوتروفها ترشح می‌شوند.
نوروهیپوفیز
این بخش شامل ساقه عصبی ، برجستگی میانی و بخش عصبی یا لوب خلفی است. بخش عصبی فاقد سلولهای ترشحی است وعمدتا از آکسون نورونهایی تشکیل شده که جسم سلولی آنها در هیپوتالاموس قرار گرفته است. این نورونهای مترشحه هسته‌ای سوپرابتیک و پاراونتریکولار هیپوتالاموس را تشکیل می‌دهند. نورونهای واقع در این هسته‌ها ، دو هورمون به نامهای آنتی‌دیورتیک هورمون یا وازوپرسین و اکسی‌توسین و پروتئین حامل برای هر کدام از هورمونها به نام نوروفیزین سنتز می‌کنند. هورمونهای سنتز شده توسط این نورونها به صورت گرانولهای ترشحی از طریق آکسون به بخش عصبی انتقال می‌یابد.
اجتماع این گرانولها ، در انتهاهای متسع شده آکسونها اجسام هرینگ نامیده می‌شوند که با میکروسکوپ نوری قابل مشاهده هستند. این اجسام که در واقع هورمونهای ذخیره شده محسوب می‌شوند در مواقع لازم آزاد شده و وارد گردش خون می‌شوند. در بخش عصبی علاوه بر اجسام هرینگ ، سلولهایی موسوم به پیتووی‌سیت دیده می‌شوند که شبیه سلولهای گلیال بافت عصبی ، آکسونها و انتهاهای آکسونی را احاطه کرده و پشتیبانی از آنها را عهده‌دار می‌باشند. هورمون وازپرسین افزاینده فشار خون است. اکسی‌توسین هورمونی است که بر عضلات صاف جدار رحم اثر کرده و با منقبض کردن آنها به عمل زایمان کمک می‌کند.
خون‌گیری هیپوفیز
دو شریان مشتق از کاروتید داخلی ، هیپوفیز را تغذیه می‌کنند. بخش لوله‌ای و ساقه عصبی توسط شرائین هیپوفیز فوقانی راست و چپ تغذیه می‌شوند و این شرائین ، شبکه مویرگی وسیعی را در ناحیه برجستگی میانی بوجود می‌آورند. ورید حاصل از این شبکه مویرگی به نام ورید پورتال وارد بخش قدامی شده و در آنجا شبکه مویرگی ثانویه را بوجود می‌آورد (سیستم پورت هیپوفیزی). لوب خلفی یا بخش عصبی توسط شرائین هیپوفیزی تحتانی راست و چپ تغذیه می‌گردد. با وجود این ، بخش قدامی نیز شاخه‌هایی از شرائین هیپوفیزی تحتانی را دریافت می‌کند.
ارتباط هیپوفیز و هیپوتالاموس
گرچه هورمونهای مترشحه از لوب قدامی هیپوفیز فعالیت اکثر غدد داخلی را کنترل می‌کنند ولی خود این سلولها نیز توسط فاکتورهای آزاد کننده و مهارکننده که عمدتا از بخش هیپوتالاموس ترشح می‌شوند، کنترل می‌شوند. این فاکتورها توسط نورونهای ترشحی هیپوتالاموس ترشح و در برجستگی میانی آزاد می‌شوند و سپس توسط سیستم پورت هیپوفیزی به لوب قدامی می‌رسند.
اختلالات هیپوفیزی
افزایش ترشح هورمون رشد در سنین رشد باعث رشد بیش از حد می‌شود که ژیگانتیسم یا غول آسایی نامیده می‌شود و در بزرگسالان باعث افزایش رشد قطری استخوانها می‌شود که آکرومگالی نام دارد. کاهش ترشح هورمون رشد در سنین رشد موجب کوتولگی هیپوفیزی می‌شود.
اختلالات غده هيپوفيز
غدهٔ هيپوفيز عضوى به اندازهٔ يک انگشتانه است که درست زير مغز قرار دارد. اين غده ”غدهٔ غالب“ خوانده شده است زيرا ترشحات آن فعاليت ساير غدد درون‌ريز را تنظيم مى‌کند و همچنين باعث رشد و تکامل مى‌شود. فعاليت غدهٔ هيپوفيز به نوبهٔ خود توسط بخشى از مغز که هيپوتالاموس خوانده مى‌شود تنظيم مى‌گردد. اکثر اختلالات غدهٔ هيپوفيز از توليد بسيار زياد ياد بسيار کم يکى از شش هورمون آن ناشى مى‌شود. چند نمونه عبارتند از:
کوتولگی
غول پیکری
درشت انتهائی (آکرومگالی)
دیابت بی‌مزه
کوتولگى
کوتولگى هنگامى بروز مى‌کند که هيپوفيز قادر به توليد مقدار کافى هورمون رشد در دوران کودکى نباشد. اين مسئله باعث تأخير در رشد يا کوتولگى مى‌شود. تکامل جنسى نيز معمولاً به تأخير مى‌افتد. اين اختلال نسبتاً نادر است و سوءتغذيه و بيمارى‌هاى مادرزادى قلب از علل شايع‌تر توقف رشد هستند. اگر کودک شما از ميزان رشد پيش‌بينى شده در جدول راهنماى رشد برخوردار نيست پزشک علاوه بر بررسى علل شايع‌تر، ميزان هورمون رشد خون کودک را اندازه‌گيرى خواهد کرد. در صورت کشف زودرس مى‌توان کوتولگى هيپوفيزى را با تزريق هورمون رشد انسانى که توسط مهندسى زيستى (bioengineering)، توليد مى‌شود، درمان کرد.
غول پيکرى
غول پيکرى هنگامى بروز مى‌کند که هيپوفيز در دوران کودکى مقدار بسيار زيادى هورمون رشد ترشح کند. کليهٔ قسمت‌هاى بدن براى رشد بيش از حد تحريک مى‌شوند. علت شايع، توليد بيش از حد هورمون رشد غده هيپوفيز است که باعث رشد و تکامل بسيار زياد و سريع کودک و نوجوان مى‌شود. در اينجا نيز ممکن است تکامل جنسى به تأخير بيفتد. تومورهاى هيپوفيز معمولاً با پرتودرمانى براى مهار بازده هورموني، معالجه مى‌شوند. درشت انتهائى (آکرومگالى)
درشت انتهائى هنگامى بروز مى‌کند که توليد بيش از حد هورمون در دوران بلوغ ظاهر گردد. طول قامت از اين عارضه متأثر نمى‌شود زيرا رشد عمودى در پايان نوجوانى متوقف مى‌شود. در عوض شايع‌ترين نشانه‌ها بزرگى دست و پا، موى اضافى بدن، و رشد بيش از حد فک و ساير قسمت‌هاى صورت است. خستگي، عرق ريزش زياد، التهاب مفصلي، و خشکى عمومى مفاصل نيز شايع هستند. در اينجا نيز علت شايع توليد هورمون رشد اضافي، تومور هيپوفيز است که به‌وسيلهٔ برداشتن از طريق جراحى يا پرتو درمانى معالجه مى‌شود.
ديابت بى‌مزه
ديابت بى‌مزه هنگامى بروز مى‌کند که هيپوفيز مقدار بسيار کمى هورمون آنتى‌ديورتيک توليد نمايد. علت اين عارضه اغلب صدمات مغزى است. اين هورمون روى کليه‌ها تأثير کرده و آب بدن را حفظ مى‌کند. اگر توليد اين هورمون خيلى ناچيز باشد کليه‌ها قادر به باز جذب آب نخواهند بود و در نتيجه توليد ادرار زياد خواهد شد. اين مسئله به‌نوبهٔ خود ايجاد عطش سيرى‌ناپذير خواهد کرد. درمان شامل داروهاى خوراکى و بوئيدنى (از راه بيني) است که توليد ادرار را مهمار مى‌کنند. هنگامى که ديابت بى‌مزه در اثر تومور هيپوفيز ايجاد مى‌شود برداشتن تومور از طريق جراحى اغلب مؤثر است.
نارسایی غده هیپوفیز ـ pituitary gland underactive
نارسایی غده هیپوفیز كم‌كاری غده هیپوفیز كه منجر به ترشح ناكافی هورمونهای مترشحه از هیپوفیز می‌گردد. قسمت قدامی هیپوفیز هورمونهای زیر را تولید می‌كند: هورمون رشد، هورمون محرك تیرویید (TSH)، هورمون محرك غده فوق كلیه (ASH)، هورمونهای محرك غدد جنسی‌قسمت خلفی هیپوفیز هورمونهای زیر را تولید می‌كند: هورمون ضدادراری كه با تأثیر بر كلیه‌ها غلظت و مقدار ادرار را تنظیم می‌كند. اكسی‌توسین كه محرك انقباضات رحمی در طی زایمان و ترشح شیر در طی شیردهی است.
ـ علایم شایع:
۱. نامنظمی قاعدگی
۲. ناتوانی جنسی؛ ناباروری
۳. كاهش قند خون و ضعف؛ كاهش فشار خون
۴. عدم تحمل سرما و استرس
۵. عقب‌افتادگی رشد در كودكان (بروز پس از شش‌ماهگی)
۶. تغییرات روانی، از قبیل سایكوز (روان‌پریشی)
۷. بیحالی شدید
۸. سردرد مداوم
۹. افزایش مقدار و تكرر ادرار
۱۰. فقدان صفات ثانویه جنسی كه در بلوغ ظاهر می‌گردند، نظیر تغییرات صدا، تكامل پستان و رشد موهای ناحیه تناسلی
ـ علل بیماری:
۱. ناشناخته (گاهی)
۲. تومورهای غده هیپوفیز
۳. عفونت مغزی
۴. آنوریسم عروقی در قاعده مغز
۵. كاهش جریان خون غده هیپوفیز در مادر پس از خونریزی شدید و شوك حین زایمان
۶. آسیب شدید سر همراه فشار بر غده هیپوفیز (معمولاً ناشی از خونریزی داخل مغزی) ـ عوامل افزایش‌دهنده خطر:
سابقه خانوادگی اختلالات هیپوفیز، بارداری.
ـ پیشگیری:
اقدام به درمان طبی آسیب‌ها، عفونت‌ها یا تومورهای زمینه‌ساز نارسایی غده هیپوفیز، در صورت شناسایی شدن.
ـ عواقب موردانتظار:
معمولاً با جراحی یا جایگزین نمودن هورمونهای هیپوفیز، تیرویید، غده فوق كلیه و هورمونهای جنسی قابل درمان است.
ـ عوارض احتمالی:
نارسایی هورمونی و مرگ، در صورت عدم درمان.
ـ درمان:
بررسی‌های تشخیصی ممكن است شامل آزمایش‌های خون برای ارزیابی سطح هورمونها و عملكرد آنها، سی‌تی‌اسكن سر و رادیوگرافی جمجمه باشد. درمان با هدف برطرف كردن علت زمینه‌ای نارسایی هیپوفیز و تأمین جایگزین هورمونی كافی انجام می‌شود. جراحی برای برداشتن تومورها یا لخته‌های خون ناحیه هیپوفیز، در صورت لزوم انجام می‌گیرد. بیمار باید از یك دستبند یا گردنبند حاوی هشدارهای طبی كه نشان‌دهنده كمبودهای هورمونی وی و راه درمان مناسب آنها باشد استفاده كند.
ـ داروها:
داروهای هورمونی برای جایگزین كردن هورمونهایی كه هیپوفیز توانایی تولید آنها را ندارد. مسكن‌ها پس از جراحی، آنتی‌بیوتیك‌ها یا داروهای ضدویروسی در مدتی كه عامل این عارضه عفونت‌ها باشند.
ـ فعالیت:
در حد توان به فعالیت‌های خود ادامه دهید.
ـ رژیم غذائی:
رژیم خاص نیاز نیست.
ـ در این شرایط به پزشك خود مراجعه نمائید:
اگر شما یا یكی از اعضای خانواده تان دارای علایم نارسایی غده هیپوفیز باشید. بروز علایم عفونت پس از جراحی، نظیر تب، بیحالی و درد عضلانی، اگر دچار علایم جدید و غیرقابل توجیه شده اید. داروهای تجویزی ممكن است با عوارض جانبی همراه باشند.
