بخشی از مقاله
چکیده
نظر به جایگاه و اهمیت رویکرد آمایشی و برنامه های آمایش سرزمین در تحقق پذیری توسعه متوازن فضای ملی،در سـالهـای اخیر این موضوع مورد توجه جدی همگان و بهویژه ارکان نظام قرار گرفته است که اساس اقدامات مداخلـه ای بایـد بـر مبنـای نگرش آمایشی استوار گردد و لذا تدوین برنامه های آمایش صنعت و معدن، توجه به آمایش سواحل بویژه ظرفیت هـای توسـعه سواحل مکران، تدوین برنامه آمایش آموزش عالی کشور و نظایر آن بخشی از اقـدامات در همـین راسـتا مـی باشـد.در مجمـوع چندین دوره و تجربه در مطالعات "آمایش سرزمین" در کشور انجام شـده اسـت: دوره اول مطالعـات آمـایش سـرزمین توسـط مشاوران ستیران در دهه پنجاه، دوره دوم مطالعات آمایش سرزمین اسلامی در دهه شصت، دوره سوم مطالعات آمایش سرزمین در دهه هشتادو بالاخره در یکی دو سال اخیر نیز به دنبال طرح رویکرد اقتصاد مقاومتی تاکیـد بـر جهـت گیـری برنامـه هـای توسعه بویژه آمایش سرزمین با الهام گرفتن از چنین پارادایمی در دستور کار حوزه های علمی و اجرایی قرار گرفتـه اسـت و در همین چارچوب طرح آمایش سرزمین و همچنین برنامه ششم به جای اینکه سند بالادسـتی بخشـی محسـوب شـود، بایـد بـر مبنای اقتصاد مقاومتی تدوین شده و با انسجام بخشی و هماهنـگ سـازی برنامـه هـای میـان بخشـی، رویکـرد جدیـدی را بـا محوریت الگوی ایرانی- اسلامی پیشرفت برای تدوین راهبردهای توسعه صنعتی، معدنی و کشاورزی کشور فراهم سـازد. هـدف اصلی این مقاله تحلیل موقعیت راهبردی نگاه آمایشی برنامه ششم در کاربست رویکرد اقتصاد مقاومتی می باشـد، نـوع تحقیـق اسنادی- تحلیلی و تلاش شده با استفاده از نظر خبرگان ضمن استخراج متغیرهای اثرگذار و بارگذاری هر یـک، بـا اسـتفاده از مدل swot-Anp نسبت به تعیین جایگاه معیارها، متغیرها و در نهایت جایگاه اسـتراتژیک سیسـتم مـدیریت و برنامـه ریـزی اقدام گردد.
واژگان کلیدی:اقتصاد مقاومتی، برنامه ششم،آمایش سرزمین، مدیریت و توسعه سرزمین
-1 عضو هیات علمی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران
2دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران 3پژوهشگر دکتری شهرسازی، باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
-1مقدمه
آمایش سرزمین بارویکردهمسونگردرچارچوب توسعه فضایی،سـعی داردباپدیـده عـدم تعـادل هـای منطقـه ای برخـوردکرده وراهکارهای مناسب رابرای تحقیق و توسعه متوازن،همه جانبه وپایداردرسطح سرزمین،ارائه نمایـد.حرکـت کشـورهای درحـال توسعه درمسیرتوسعه پایدار،مستلزم توجه به سطوح منطقه ای ومحلی دربرنامه ریزی توسعه است که درچارچوب نظـام برنامـه ریزی بخشی،به دلیل تمرکزگرایی،دستیابی به آن امکان پذیر نیست( .(Hansen, 1978 به عقیده برخی از صاحب نظران مانند فیلیپ لامور موضوع اساسی که آمایش سرزمین را معرفی مـی کنـد مـدیریت کشـور اسـت(.(Henry,2002 برخـی از نظریـه پردازان آمایش سرزمین را نوعی برنامه ریزی بلند مدت برای توزیع بهتر جمعیت، امکانات و فعالیـت هـای مختلـف بـه منظـور افزایش رفاه، آسایش و هماهنگی جامعه می داننـد(زیاری، .(1388 آمـایش سـرزمین از نظریـه هـای مختلفـی همچـون قطـب رشدنظریه توسعه فضایی، عدالت فضایی، رشد و بهره وری، نظریه زیست منطقه گرایی و عدم تمرکز توزیـع مکـانی فعالیـت هـا بهره می گیرد و به اهداف توسعه منطقه ای، طراحی مطلوب سکونتگاههای انسانی، نظام متعادل شهر و روسـتا و فعالیـت هـای همگن اقتصادی – اجتماعی توجه دارد(صالحی و همکاران، .(1388 جامعه بشری درشرایط کنونی جهـان در رابطـه بـا فضـای مورداستفاده اش نمیتواند بدون مطالعات لازم وهمه جانبه متکی به آینده نگری آمایش سرزمین وبرنامه ریزی درازمدت به ویژه برای نسل های آینده به زندگی مطلوب ادامه دهد.ضرورت پژوهش و بررسی درباره مقوله توسـعه وآمـایش سـرزمین بـه ویـژه دربخش صنعت ومناطق ویژه اقتصادی ازجهات مختلف به ویژه تخصص منطقه ای دررابطه بافعالیـت انسـان انتخـاب مکانهـای تولیدوهمچنین حفاظت وتوسعه محیط زیست ایجاب میکندکه به منظور حداکثراستفاده ازقابلیـت هاوامکانـات سـرزمین بـرای هدفهای یک جامعه درپیش روداردباتوجه به روندپیشرفت علم و دانش درجهان متحـول امروزآمـایش سـرزمین تهیـه وتنظـیم نماید( سرور، .(1384 آمایش سرزمین یکی از قلمروهای اساسی عملکرد جغرافیای کاربردی است که اغلب با اراده و اختیار خود تعادل های فضایی و ملی و ناحیه ای را اصلاح و سازماندهی می کند. بدین منظور لازم است که هم شـناخت و ادراک مناسـبی از کل سرزمین داشت و هم درباره فضا آینده نگری کرد(عندلیب، .(1388
تجربیات اغلب کشورهای پیشرو در زمینه برنامه ریزی فضایی و آمایش سرزمین با رویکرد توازن بخشی های اجتماعی و تقویت بنیانهای اقتصاد منطقه ای نشان می دهد که عنصر ارزیابی و هدفمندسازی برنامه، تصمیم و هر گونه اقدام مداخلـه ای بخشـی جدایی ناپذیر و لاینفک تمامی فرایند های برنامه ریزی و فرایندهای اندیشه سازی برای توسـعه بـوده اسـت، بـه همـین اعتبـار توانسته اند با شناخت به موقع انحرافات در روند برنامه ها و همچنین شناخت پیامدهای احتمالی اقدامات مداخله ای، به اصلاح اندیشه یا اقدام بپردازند، این در شرایطی است که در کشورهای در حال توسعه ضعف رویکرد آسیب شناختی برنامه ها، اقدامات و تصمیمات سبب شده که با گذاشت دهه های متوالی از تهیه و اجرای برنامه ها و یا هزاران میلیارد هزینه کرد به اسم توسـعه، هنوز با اصالت واقعی توسعه فاصله داشته باشند، بنابراین شاید بتوان گفت ارزیابی و آسـیب شناسـی برنامـه هـا حلقـه مفقـوده تمامی برنامه ها و تصمیمات در طول تاریخ برنامه ریزی در این کشورها بوده و اگر قرار و همتی باشد مبنی بـر نهادینـه سـازی عقلانیت ذاتی یا جوهری و حرکت از نظریه در برنامه ریزی به نظریه برنامه ریزی و بالاخره تحقق توسعه صیانت محـور، مسـیر آن ازتحلیل موقعیت راهبردی و نگرشی واقع بینانه برنامه ها و تصمیمات و اقدامات مداخله ای خواهد بود یا باید باشـد، امـروزه اقتصاد مقاومتی به یکی از راهبردهای اصلی در روند توسعه کشور تبدیل شده است و به نظر می رسد تغییر نگرش تمامی
برنامه های توسعه بویژه برنامه های آمایش سـرزمین از نگـاه هزینـه مبنـا بـه رویکـرد درآمـدزایی و همچنـین لحـاظ شـرایط جغرافیایی در تدوین برنامه های توسعه ایی با هدف تقویت بنیانهای تولیدی به یکی از الزامات اساسی در موفقیـت و اثربخشـی برنامه های تبدیل شده است، از این منظر آمایش سرزمینی خواهد توانست در طول برنامه ششم به ایفای نقش هماهنگ ساز و راهبر بپردازد که بتواند اصول نظری خویش را از اصول اقتصاد مقاومتی دریافت کند و برنامه هایی موفق خواهند بود که بتوانند در چارچوب معیارهای آمایشی به مورد اجرا گذاشته شوند، در پرتو چنین رویکردی است که زمینه های توسعه پایـدار منطقـه ایی فراهم شده و به مرور وابستگی به درآمدهای نفتی در نظام اقتصادی و اجتماعی تقلیل یاقته و مبناهـای حرکـت صـحیح در راستای توسعه فضای ایران اسلامی فراهم خواهد شد.
-2آمایش سرزمین و برنامه ششم
برنامه ریزی فضایی در کشـورهای مختلـف جهـان از نظـرشکل و محتوا یکسان نمی باشد. این نـوع برنامـه ریــزی درجوامـع گوناگون، به دلایل مختلف از جمله تجربه تاریخی متفــاوت، ســاختار حکومـــت، میـــزان توســـعه یـــافتگی،دیدگاه هـای سیاسی و تفاوتهـای جغرافیـایی شـکلهـای مختلفی به خود گرفته است . مقولهبرنامه ریزی به رغم این که ازسابقهنسبتاًطولانی درابعادنظری وتجربی برخورداراست،امادرکشورما،به ویـژه درطـرح هـای توسـعه فضـای – کالبـدی یاآمایش؛ازسـابقه چنـدانی برخوردارنیست(قورچیان، .(1385 کارشناسان سازمان برنامه و بودجه آمایش را از ریشه آمودن به معنای آباد کردن گرفتـه انـد که از واژه Aménager در زبان فرانسـه اقتبـاس شده(سـرزر، (1387 و برابـر واژه انگلیسـی Land use مـی باشـد(مخدوم، .(1390 آمایش سرزمین، تنظیم رابطه بین انسان و سرزمین و فعالیت های انسان در سرزمین به منظور بهـره بـرداری در خـور پایدار؛ از جمیع امکانات انسانی و فضایی در جهت بهبود وضعیت مادی و معنوی اجتماع در طول زمان تعریف می نماید(خنیفر، (1389 .هدف اساسی از مدیریت و برنامه ریزی آمایش سرزمین توزیع فعالیت های اقتصـادی، اجتمـاعی، حمعیتـی و ظرفیـت های آشکار و پنهان با توجه به تحولات و دگرگونی های زمان و نیازهاست(شریف زادگان، .(1389 هدف آمـایش سـرزمین ایـن است که بـه برنامـهریـزی،بعدی جدید بدهد که همان نحـوه توزیـع و سـازمان یـا بی انســانهــا و فعالیــت هــا در سراســـر ســــرزمین ملــــی اســــت. در برنامـــه ریـــزی "آمـــایش ســـرزمین" سیاســـت و خـــط مشــی کلــی توزیـــع فعالیـتهـــا مشـخصمـیشـود و توزیـع جغرافیایی جمعیت و سکونت گـاههـا و نحـوه اسـتفاده ازاراضـی کشـور مـورد نظـر اسـت. برنامــه ریـزی فضـایی در مرحلـه قبـل از برنامـه ریـزی فیزیکــی اســت کــه در آن خطــوط کلــی و راهبــردی شــکل دهنـــده یـک فضــای فیزیکـی را مطــرح مـیکنــد. برنامــه ریــزی فضــایی الزامــا بعــد جمعیــت و فضــا را درفعالیتها می بیند. سند آمایش سرزمین هر کشور به عنوان راهبـردی ملـی وبلندمدت حاوی سطوح مختلف برنامـه ریـزی هــای ملــی، منطقـه ای، استانی و محلی است. مهمترین مسأله تحقیق حاضر این است که با وجـود سـابقه 50 سـاله برنامه ریزی در کشور ایـران، برنامه هـای آمـایش سـرزمین کشور، به دلایل مختلـف و وجـود مشـکلات اجرایـی دربرنامه هـای توسـعه کشــور، هـیچگــاه نتوانسـته انـد از مرحلـه مطالعات پایه فراتر رود. چنانچه در جـدول 1مشـاهده مـی شـود دوره بنـدی فعالیـت هـای آمــایش سـرزمین درایـران از دیدگاههای مختلف قابل ردگیری و تحلیل می باشد ولی می توان دوره های زیر را شناسایی نمود:
